Hollands Glorie 04 2021 by Credits Media

HET MOOISTE IN NEDERLAND

De leukste

UITJES in eigen land

OP NAAR DE TOP

Smakelijk dineren bij de Jeunes Restaurateurs

DEVENTER

Stad van koek & boek Dwalen langs

GELDERSE KASTELEN Het nieuwste stukje Nederland

DE MARKER WADDEN Gesel van de Maasvallei

Het Nederlandse Versailles De tuinen van Paleis Het Loo

AP C 5,99

8 719327 159682

DE BOKKENRIJDERS

00421

NR. 4 2021

HOLLANDS

Koninklijke tuinen En dat experiment lijkt erg geslaagd, gezien de biodiversiteit die nu al op de archipel te vinden is. De eilanden zijn te bezoeken, voor enkele uren of met een overnachting in een van de vier aanwezige huisjes of op uw eigen boot. Natuurliefhebbers, maar zeker ook vogelaars, kunnen hier hun hart ophalen. Voor degenen die liever in een bebouwde omgeving verkeren, hebben we een mooi artikel over Deventer – met veel tips – en we brachten een bezoek aan Bad Nieuweschans in Groningen, waar zich heerlijke thermen bevinden. En voor een mix van natuur en cultuur ten slotte maakt u een wandeling rond of brengt u een bezoek aan de Gelderse kastelen. Veel lees- en reisplezier! Paul van Eijndhoven, hoofdredacteur p.vaneijndhoven@creditsmedia.nl

Het had zo een decor kunnen zijn voor een Brits kostuumdrama of voor een Franse historische serie over de Zonnekoning Lodewijk XIV, dacht ik toen de foto’s binnenkwamen voor het artikel over de tuinen van Paleis Het Loo. Het paleis zelf is momenteel gesloten wegens een grootscheepse renovatie, maar het Stallenplein met restaurant en de tuinen zijn geopend. Mijn associatie bleek niet zo vreemd want het paleis is door dezelfde architect ontworpen als Versailles, en de tuinen naar Frans classicistisch voorbeeld werden aangelegd in opdracht van stadhouder Willem III en zijn Engelse vrouw Mary. Hoe dan ook, de prachtige tuinen met de vele beelden en fonteinen zijn zeer de moeite waard. En mocht u met (klein)kinderen een bezoek brengen, tot 19 augustus zijn er ‘Prinsen- en Prinsessendagen’, zodat de kleintjes zich echte royals kunnen voelen. Waar ons kleine land groot in is: land op het water veroveren. Zoals de Marker Wadden. Niet zoals gebruikelijk bedoeld voor bewoning door mensen, maar de vijf eilanden in het Markermeer zijn er voor vogels, insecten, kikkers, vlinders en planten, en dienen het natuurherstel van het Markermeer.

p. 3

COLOFON NUMMER 4 2021, JAARGANG 10

�

INHOUD - NR. 4 2021

COVERFOTO Paleis Het Loo, Apeldoorn © Maarten Albracht HOOFDREDACTIE Paul van Eijndhoven, Sefanja Nods (adjunct) EINDREDACTIE Jolanda van der Ploeg, Mariëtte van de Sande, Fabian Takx ARTDIRECTION Sefanja Nods VORMGEVING Suzy Benjamin, Sander Buningh AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Maarten Albrecht, ANP Foto, Jeroen Berends, Edith Buenen, Reinildis van Ditzhuyzen, Amélie Dufour, Wim Huijser, Jeunes Restaurateurs d’Europe, Annemique de Kroon, Ronald Kuipers, Raymond Noë, Pablo Pichel, Studio Steenhuis, Fabian Takx, Rob Wolfs REDACTIE hollandsglorie@creditsmedia.nl HOLLANDS GLORIE Van Slingelandtstraat 63, 1051 CG Amsterdam UITGEVER Eugen van de Pas MARKETING Daniëlle Wiersema 020 5302570, communicatie@creditsmedia.nl SALES Julien Frouin, Alex Sitompoel 020 5302570, advertising@creditsmedia.nl DISTRIBUTIE Aldipress, Utrecht / AMP, Brussel ABONNEMENTEN Voor het opgeven, beëindigen van en vragen over abonnementen: Mijntijdschrift.com, Daalakkersweg 2–72, 5641 JA Eindhoven, 088 2266637, hollandsglorie@mijntijdschrift.com ABONNEMENTSPRIJS Nederland: C 32 voor 6 nummers.* Abonnementen in andere landen hebben een speciaal tarief, op te vragen bij MijnTijdschrift.com. Het abonnement wordt automatisch verlengd tegen de dan geldende tarieven, tenzij u minimaal drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode opzegt. De cadeauabonnementen lopen automatisch af. * Prijs bij automatische incasso. Als u per acceptgiro wilt betalen, komt er C 2,50 administratiekosten bij. ADVIESPRIJS LOSSE VERKOOP C 5,99. HOLLANDS GLORIE DIGITAAL Te lezen via Readly.nl of Magzine.nu. De redactie heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal te achterhalen en te vermelden. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede) rechthebbende bent en u voor het gebruik daarvan niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel geen toestemming geeft voor het gebruik, dan kunt u contact opnemen met de redactie. © Hollands Glorie is een uitgave van Joie de Vivre BV dat deel uitmaakt van een groep uitgeverijen die samenwerken onder de naam Credits Media. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

HOLLANDS Glori

102

Op pad 6 & 44 WEG IN NEDERLAND Tips voor uitjes in eigen land. Plus: uitstapjes waar (klein)kinderen blij van worden.

14 DEVENTER Een aangename wandeling door de stad van geleerden, spreuken en boeken, van de IJssel, de Koek en de Eagles.

30 DE TUINEN VAN HET LOO Het ideale zomeruitje: naar de baroktuinen van dit koninklijk paleis bij Apeldoorn, waar nu ook beelden van Daniel Libeskind te zien zijn.

30 102 ONS DORP: BAD NIEUWESCHANS Het oudste kuuroord van Nederland zit in een mooi voormalig garnizoensdorp met markante dorpsfiguren en een roerige geschiedenis.

Van eigen bodem 26 ONZE KEUZE: SHOPPING

46 DE MARKER WADDEN

Design, gadgets en musthaves van Nederlandse ontwerpers.

Het jongste natuurgebied van Nederland is gewonnen op het water en is een paradijs voor vogels en vogelaars.

56 ONZE KEUZE: BOEKEN

76 WANDELEN LANGS GELDERSE KASTELEN Langs vier juwelen uit de ‘kastelenprovincie’ met Wim Huijser en Rob Wolfs, die binnenkort een kastelenboek zullen uitbrengen.

Nieuwe publicaties over beroemde Nederlandse landschapstuinen, Egmondse schilders en meer.

59 TE GAST BIJ JONG TALENT Smullen en verrast worden bij zes culinaire topadressen van ‘Jeunes Restaurateurs d’Europe’ verspreid door Nederland.

46 26

DEVENTER 30 59

68 MEISJES VAN DE MOESTUIN

40 DE BOSWACHTER

‘Keukenmeisje’ Amber Carchedi en ‘tuinmeisje’ Reny Muller oogsten, koken en eten uit eigen tuin en schreven er een kookboek over. Een voorproefje.

Op stap met Gerwin de Vries van Natuurpark Lelystad.

In de 18de eeuw reden de boeven op bokken door de hemel boven Limburg. Of lag het toch anders? Ronald Kuipers verklaart het fenomeen nader.

Rubrieken 29 ONZE TAAL De rijkdom van het Vlaams en de (vaak komische) verschillen met ‘ons’ Nederlands.

‘Kop van een vrouw’, de laatste aanwinst van Vincent van Gogh van het Noordbrabants Museum.

95 UIT DE KUNST Exposities en culturele evenementen.

112 PUZZEL EN WIN… … een Delfts blauwe set in nieuw design.

88 DE BOKKENRIJDERS

66 KUNST UITGELICHT

114 COLUMN REINILDIS Als etiquettedeskundige heb je veel te verduren.

p. 5

WEG IN NEDERLAND Tekst & samenstelling Amélie Dufour

HOLLANDS Glorie

HUISJE AAN ZEE Mooi weer en zin om spontaan een paar dagen door te brengen aan zee? De nieuwe vierpersoonsbungalows van Strandpaviljoen Thalassa staan direct op het Zandvoortse strand en zijn van alle gemakken voorzien. Keuken met vaatwasser, espressomachine, privéterras, een eigen buitendouche… Compact, maar met alles wat u nodig heeft. De huisjes horen bij Strandpaviljoen Thalassa, al jaren een begrip vanwege de superverse vis, schaal- en schelpdieren, dus ook als u geen gebruik wilt maken van dat compacte keukentje komt u hier culinair helemaal aan uw trekken. • De Thalassa Beach Houses zijn geschikt voor 4 personen. Boulevard Barnaart, strandafgang 18, Zandvoort. versaanzee.nl

p. 7

Op de bank slapen Eind juni opende hotel Voco de deuren in Den Haag. In een wel heel bijzonder pand: het voormalige bankgebouw van ABN AMRO aan de Kneuterdijk, midden in het centrum. Dit markante gebouw werd in 1923 ontworpen door architect Ir. H. F. Mertens voor de Rotterdamsche Bankvereeniging. De kantoren en geldautomaten hebben inmiddels plaatsgemaakt voor 204 kamers, verdeeld over zeven verdiepingen. Kunst van over de hele wereld zorgt voor een fijn reisgevoel. En anders doet gastrobar Ultramarijn dat wel: overdag kunt u hier terecht voor lekkere Haagse koffie, ’s avonds krijgt u hier de meest kruidige cocktails voorgeschoteld. Even helemaal weg in eigen land dus, met internationale allure. • Voco The Hague, Kneuterdijk 8, Den Haag. ihg.com/voco/hotels/

GETIJDENKUNST Een kunstwerk dat meebeweegt op eb en vloed, dat is ‘De Streken’. Via een 150 meter lange loopbrug komt u bij de installatie die op ieder moment van de dag een andere beleving geeft. Tijdens eb is het een verstilde plek op het wad en is de blik naar buiten gericht, bij vloed bevindt u zich midden op het water en draait de blik automatisch naar binnen, naar het water. Autodidactisch kunstenaar Marc van Vliet maakte het werk voor een eerdere editie van Oerol, en dit jaar is het weer te zien! Het was namelijk de grote droom van Oerol-oprichter Joop Mulder om ‘De Streken’ een permanente plek langs de Waddenkust te geven. Toen Mulder

HOLLANDS Glorie

afgelopen jaar onverwachts overleed, kwam dit plan in een stroomversnelling en nu is het werk een prachtig eerbetoon aan de oprichter van Oerol. • ‘De Streken’ is in 2021 t/m medio september te zien, als het wad dit toelaat. Daarna zal het in een meer definitieve versie ieder jaar terugkeren. Dijk aan de Perkweg, Oosterend, Terschelling.

WEG IN NEDERLAND

Drentse verrassingen

Tijd voor vlaai Wie Limburg zegt, zegt vlaai. En laat Edo van de Belevingsplek in Valkenburg nou overheerlijke vlaaien (én speltbroden) bakken. Het vlaaiendeeg wordt verrijkt met echte Limburgse honing en het meeste fruit voor de vlaaien komt uit de buurt: zo komen de kersen uit Ulvend en de biologische appels uit Eckelrade. En het allerleukste? Hij deelt graag de fijne kneepjes van het vlaaienvak met u tijdens een workshop. In ongeveer 2,5 uur krijgt u uitleg over het proces, van het maken van het deeg en de vulling tot het opmaken en bakken. Het eindresultaat gaat uiteraard mee naar huis, inclusief recept om het thuisfront nog eens te verrassen. U kunt er ook meteen een heel weekend weg van maken met het ‘Word wakker bij de bakker’ arrangement. Dat zijn twee overnachtingen in een fijne kamer én twee keer wakker worden met de geur van vers brood. • De Vlaaienbakworkshop kost E 27,50 per persoon, in groepen vanaf 4 personen tot maximaal E 10. Het ‘Word wakker bij de bakker’-arrangement kost E 95 per persoon, aankomst op vrijdag, vertrek op zondag. Belevingsplek, Neerhem 10, Valkenburg aan de Geul. belevingsplek.com

Als de coronacrisis ons íéts heeft laten zien, is het wel dat we ook (of juist) in de eigen omgeving perfect op avontuur kunnen. Anneke Boekee en Japke Pol namen dit wel heel letterlijk en verzamelden de 150 mooiste plekjes en meest originele adressen van hun provincie Drenthe in ‘Drentse Parels’. Ga op bezoek bij de schaapsherders van Balloo, ontdek de nieuwe Veenvaart tussen Erica en Ter Apel per sloep of kom kunst kijken bij Galerie Wildevuur in Hooghalen.

• Anneke Boekee & Japke Pol, ‘Drentse Parels’, Ineedit Meppel, ISBN 9789090345888, E 15. drentseparels.nl � Kortingscode voor E 2,50

korting: HOLLAND21. Geldig tot 1 september

p. 9

WEG IN NEDERLAND

STILLE NACHT, HEILIGE NACHT Het is nog lang geen kerst, maar dankzij Sanne en Jennemie kunt u wel alvast een stille, heilige nacht beleven. Zij vonden het zonde dat door de terugloop van kerkelijke activiteiten en interesse zoveel mooie kerkgebouwen leeg kwamen te staan en zochten naar mogelijkheden voor (tijdelijke) herbestemming. Et voilà, Heilige Nachten was geboren: slapen op de mooiste kerkelijke plekjes. Er komen regelmatig locaties bij (ook in andere provincies) dus check vooral de website, maar om u alvast lekker te maken een selectie. • heiligenachten.nl

Pieter Stuyvesantkerk, Peperga, Friesland Dit knusse kerkje is perfect voor de nodige rust en reflectie. Vernoemd naar Peter Stuyvesant (1611-1672), een Nederlands koloniaal bestuurder. Hoogstwaarschijnlijk werd hij rond 1611 in dit kerkje gedoopt door zijn vader, predikant Balthasar Stuyvesant. • Pepergaweg 12, Peperga. Vanaf E 150 voor twee personen per nacht (maximaal 4 personen).

Sanne Kiel (links) & Jennemie Stoelhorst, de bedenkers van Heilige Nachten.

Kerkje 1621, Hoornsterzwaag, Friesland Je verwacht het niet: dit driezijdig gesloten zaalkerkje stamt uit 1621. In 1985 werd het kerkje afgestoten door de kerkelijke gemeente, waarna Sietse de Jong uit Hoornsterzwaag het overnam voor het symbolische bedrag van 1 euro, waardoor het behouden bleef voor de omgeving. De klokkenstoel (typisch Fries!) wordt nog altijd elke zaterdag om 17.30 uur geluid door vrijwilligers. Meubelmerk Made.com zorgde voor de hippe inrichting. • Schoterandseweg 95, Hoornsterzwaag. Vanaf E 150 voor twee personen per nacht (maximaal 6 personen).

Dorpskerk, Oosterwolde, Friesland In het waterrijke Oosterwolde kunt u overnachten in de rijksmonumentale Dorpskerk. Onder het orgel is een fijn huiskamertje gemaakt en door de hoge ramen kijkt u zo het groen in. Ideale uitvalsbasis om het DrentsFriese Wold te ontdekken. • Brink 26, Oosterwolde. Vanaf E 150 per nacht voor twee personen, tweede nacht E 100 (maximaal 5 personen).

Klooster de Weyst, Handel, Noord-Brabant Een hele kloostervleugel voor uzelf? Het kan in het landelijke Handel in Noord-Brabant, in een in 1850 door Pater Petrus gesticht klooster. De tuin heeft een eigen moestuin en appelboomgaard. • Pater Petrussraat 21, Handel. Vanaf E 130 voor twee personen per nacht (maximaal 6 personen), inclusief ontbijt.

De Witte Kerk, Hemrik, Friesland Authentieke deuren, een antieke tegelvloer in de hal en een prachtige 17de-eeuwse houten preekstoel. Alles ademt geschiedenis in dit mooie witte kerkje. Inclusief aparte slaapkamer en zelfs een keukentje. • Binnenwei 22, Hemrik. Vanaf E 150 voor twee personen per nacht, E 100 voor de tweede nacht (maximaal 4 personen).

p. 11

WEG IN NEDERLAND

Stedelijke woestenij Vorig jaar trokken reisjournalisten Bas van Oort en Dirk Wijnand de Jong de natuurlijke Hollandse wildernis in. Dit jaar – terwijl de wereld in een kunstmatige coma lag en binnensteden onherkenbaar verlaten waren – verkenden ze het verstedelijkte gebied in eigen land. Ze fietsten over Vliegbasis Soesterberg, spookten in Eindhoven door oude fabrieksdistricten en legden skylines, wolkenkrabbers, straatkunst en oude verdedigingswerken vast in woord en beeld. De foto’s bij de verhalen zijn verstillend en rauw, en bieden volop inspiratie om onze inmiddels weer bruisende steden te herontdekken. • Bas van Oort & Dirk Wijnand de Jong, ‘Urban Exploring’, ISBN 9789018047825, Uitgeverij ANWB, E 35.

Schatzoeken in Limburg Het kan weer! Lekker ‘sneupen’ tussen de kraampjes, op zoek naar die unieke vondst uit Frankrijk, België of Engeland. En dat ook nog eens op een prachtige locatie: de Schinvelderhoeve in de Limburgse regio Parkstad, tussen de steden Heerlen, Brunssum, Landgraaf en Kerkrade. Gevestigd in een monumentale carréhoeve uit 1385! Mocht u onverhoopt geen brocanteschat tegen het lijf lopen, dan kunt u in ieder geval een kopje koffie met wat lekkers nuttigen op een mooie locatie. • 11 & 12 september, van 10.30-16.30. Brocante op Schinvelderhoeve, Brunsummerstraat 65, Schinveld. E 3,50 – kinderen tot 12 jaar gratis, gratis parkeren. heerenlandenevents.nl

HOLLANDS Glorie

BUITENMUSEUM Een beetje zonde is het wel, op een mooie (na)zomerdag naar een museum gaan, binnen. Gelukkig bieden openluchtmusea uitkomst, en daar zijn er stiekem een stuk meer van dan alleen het bekende Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. Zoals Het Hoogeland in het NoordGroningse Warffum, dat in 1959 werd opgericht als stichting, bedoeld om alles wat betrekking heeft op leven, wonen en werken van de Groninger plattelands-

bevolking in vroegere tijden te verzamelen, bewaren en tentoon te stellen. Het museumterrein bevindt zich op het hoogste punt van de wierde in het centrum van Warffum, waar zich in 1959 al tien woningen, twee schoolgebouwen en een stal bevonden. Aangevuld met enkele panden uit de regio krijgt u een mooi inkijkje in het dagelijks leven rond 1900. • Openluchtmuseum Het Hoogeland, Schoorlstraat 4, Warffum. Museumkaart geldig. hethoogeland.com

De Wilhelminafontein op de Brink.

STADSWANDELING

DEVENTER Geplaveid met dichterlijke wijsheid •

Deventer is niet alleen een stad van de koek, IJssel en Go Ahead Eagles; het is een stad vol boeken en dichterlijke spreuken. Verspreid door de stad vind je mooie boodschappen voor alle tijden: ‘Vind de mens, denk goed na, wees een brug.’ Tekst & fotografie Annemique de Kroon

Zicht op Deventer vanaf stadsstrand Meadow aan de Bolwerksweg.

Doe zoals de IJssel, de rivier waaraan Deventer ligt, en meander door de stad

Onder: de Walstraat. Rechterpagina, vanaf linksboven met de klok mee: quiche van Groote Poot; op de Brink; winkeltje in de Kleine Overstraat (bij de Treurnietsgang); gevel in de Bergstraat, aan de voet van het Bergkwartier.

ij het verlaten van het Deventer treinstation kijk je tegen de schouwburg aan. Op de dakrand van het moderne theatergebouw staan dichtregels: ‘Breek de lucht, raak de grens, open de tijd, vind de mens.’ Universele aansporingen die de toon zetten voor een bezoek aan Hanzestad Deventer. Rechts, vanaf het station gezien, is het Rijsterborgherpark (naar een ontwerp van landschapsarchitect Leonard Springer, eind 19de eeuw) met ‘vogeleiland’. Bij de ingang staat al honderd jaar een omstreden standbeeld van Marthinus Steyn, de laatste president van de voormalige Oranje Vrijstaat in het zuiden van Afrika. Het land werd geregeerd door Nederlandstalige boeren, met aan het hoofd dus deze Steyn. Zijn band met Deventer? Als tiener ging hij er naar het gymnasium. De route via het park is een aanrader. Weersta dus de neiging om linea recta af te stevenen op de Brink, het centrale plein in de oude stad dat is overladen met cafés en terrassen. Doe zoals de IJssel, de rivier waaraan Deventer ligt, en meander. Een leuke plek voor een eerste stop is Mees, het ronde cafeetje met rondom terras op het vogeleiland. Het park komt uit bij de spoorbrug die je naar de overkant van de IJssel brengt (voetgangers rechts van het spoor; fietsers links). Halverwege de brug kun je afdalen naar de uiterwaarden (natuurgebied De Ossenwaard). In de winter kunnen deze onder water komen te staan, als de IJssel buiten haar oevers treedt en tot de winterdijken komt. Tussen de laagste en de hoogste waterstand kan wel zes meter verschil zitten.

AAN DE OVERKANT Aan de overkant, langs het water, vind je Woeste Willem. Dat is niet de volgende naarling, maar de naam van een natuurspeelplek (buurtbewoner en natuurliefhebber Willem liet zijn geld na aan het park). Naast het speelterrein liggen een stadscamping en het Worpplantsoen, de ‘oudste openbare wandelplaats’ van Nederland. Tussen de bomen, waaronder een monumentale iep, is dit jaar een intrigerend kunstwerk geplaatst: ‘Worpscape’ van Rob Sweere, gevuld met aarde en stekjes uit de buurt en bedoeld als een eigentijdse ark van Noach (‘vehicle to save the nature of the world’). Na al dit groen kom je uit bij Hotel aan de IJssel met een terras aan het water. Meer landinwaarts staat de Deventer Buitensociëteit uit 1880 (nu een terras, trouwlocatie en bowlingbaan). Langs de Bolwerksweg ligt de Melkstersweide, een weiland waar boeren uit de stad vroeger hun koeien lieten grazen die door melkmeisjes werden gemolken. Nu is het een wilde bloemenweide met grassen en zeldzame bloemen zoals veldsalie en gulden sleutelbloem. Tegenover de Melkstersweide ligt Meadow, het Deventer stadsstrand. Uitbaters Evelien en Koos kunnen meepraten over de wisselende waterstanden van de IJssel. Afgelopen winter >

HOLLANDS Glorie

DEVENTER

In de bocht van de Walstraat, bij het Watertorenpad.

Zithoekje in de lobby van hotel Finch.

Jan Praastink Wessels van antiquariaat Das Gute ist immer da.

DEVENTER

De stad heeft het oudste (tuf)stenen huis (Proosdij, rond 1130), het oudste wandelpark (Worp) en de oudste stadsbibliotheek van het land

Zijden bloemen van de Flowershower pop-upwinkel, Grote Poot 16.

mochten ze van de gemeente hun strandtent laten staan, maar de IJssel overstroomde en Meadow moest alsnog in veiligheid worden gebracht. Verderop, net voorbij de Wilhelminabrug, op de provinciegrens van Overijssel en Gelderland staat de Bolwerksmolen uit 1863. Uitgekeken in dit stukje Deventer ‘over de IJssel’? Een pontje brengt je in een oogwenk naar de binnenstad op de oostoever.

HET OUDE CENTRUM In 768 stak de Engelse missionaris Lebuïnis de IJssel over. Hij wilde de Saksen bekeren en bouwde een houten kerk. Dat jaar wordt beschouwd als het jaar dat Deventer is ontstaan. In een oorkonde uit 877 wordt Daventre portu (de haven Deventer) vermeld. Deventer is een van de oudste steden van Nederland. De stad heeft het oudste (tuf )stenen huis (Proosdij, rond 1130), het oudste wandelpark (Worp) en de oudste stadsbibliotheek van het land (Athenaeumbibliotheek). In de Middeleeuwen maakte Deventer deel uit van het Hanzeverbond handelsnetwerk. De houten kerk van Lebuïnis is nu een gotische hallenkerk uit de 15de eeuw. De rector van de Latijnse school schreef de tekst op de koepel: Fide Deo, Vigila, Consule, Fortis Age (vrij vertaald: Vertrouw op God, wees waakzaam, denk goed na, handel krachtig). Rondom de kerk ligt het Grote Kerkhof (bij werkzaamheden worden er steevast botten en schedels gevonden), nu een plein waar hotels, restaurants en cafés aan grenzen. In de voormalige Latijnse school aan het Grote Kerkhof werden van 1150 tot 1848 jongens voorbereid op een universitaire studie of een religieus ambt. Onder anderen Geert Groote, Thomas a Kempis en Desiderius Erasmus gingen er naar school. Nu is Hotel in het huis van Deventer er gevestigd. KOEKEN EN BOEKEN Een paar honderd meter verderop, op de Brink, staat het waaggebouw uit 1528. Op de Brink werden jaarmarkten gehouden en in het weeghuis werd het gewicht van de

Aan de IJsseloever.

p. 19

Op de stoep voor het Geert Groote Huis staat een gedicht van voormalig stadsdichter Johanneke ter Stege. Een van de regels luidt: ‘Wees een brug die beide oevers met elkaar verzoenen kan’

Gevelterrasje van Bij Peet aan de Kleine Overstraat.

HOLLANDS Glorie

handelswaar gecontroleerd. Het Museum De Waag dat er nu zit, heeft een collectie met onder andere oude munten, zilverwerk, vijzels en 17de-eeuwse Deventer schilderkunst. Markten worden er overigens nog steeds op de Brink gehouden: op vrijdagochtend en zaterdag staan er kramen met huishoudelijke artikelen, schoenen en kleding. Aan de Brink staat ook de Deventer Koekwinkel. Al honderden jaren wordt er in de historische Hanzestad kruidkoek gebakken. Het oude recept is nog steeds geheim. Naast koek staat Deventer ook in het teken van het boek. De stad speelde een rol in de boekdrukkunst, het aap-noot-miesleesplankje werd bedacht door een schoolmeester in Deventer en de jaarlijkse boekenmarkt langs de IJssel is de grootste boekenmarkt van Europa. Er zijn ook veel sfeervolle tweedehands boekwinkels zoals Das Gute ist immer da in de Kleine Overstraat, Reba in de Walstraat en ABC in de Nieuwstraat. Nieuwe boeken zijn te vinden bij Broekhuis aan de Lange Bisschopstraat en Praamstra aan de Keizerstraat, bij de Brink. Minibiebs – kastjes met gelezen boeken die te geef of te ruil worden aangeboden – zijn populair. Liefhebbers schatten in dat Deventer met zeventig kastjes het grootste aantal minibiebs per duizend inwoners heeft.

ILLUSTERE DEVENTENAREN Het beroemde boek ‘Het verstoorde leven’ van Etty Hillesum heeft ook een link met Deventer. Vanaf haar tiende woonde zij in Deventer en ging er naar de lagere school en het gymnasium waar haar vader (con)rector was. Daarna studeerde ze rechten in Amsterdam waar ze een dagboek begon bij te houden; op 29-jarige leeftijd overleed ze in Auschwitz. Aan de IJssel staat een monument ter nagedachtenis aan Etty, een symbool van het ‘verstoorde leven’. Het Etty Hillesum Centrum aan de Roggestraat besteedt aandacht aan haar leven, haar diepe gedachten ‘Kennis is macht, maar alleen wijsheid is vrijheid’ en – meer in het algemeen – aan respectvol en met aandacht voor elkaar samenleven. Een andere Deventenaar aan wie een kenniscentrum is gewijd, is Geert Groote (1340-1384). Geert Groote werd geboren in een rijke handelsfamilie, maar ging zijn eigen weg. Hij was de grondlegger van de ‘moderne devotie´, een spirituele beweging binnen de katholieke kerk die uitging van een persoonlijke beleving van het geloof en een eenvoudig, oprecht leven. Voor contact met God was de bemiddeling van een geestelijke niet noodzakelijk. Een van zijn belangrijkste uitgangspunten was dat ieder mens zelf verantwoordelijk is voor zijn of haar zielenheil. Op de stoep voor het Geert Groote Huis, gehakt in steen, staat het gedicht ‘Lessen van Geert Groote’ van voormalig stadsdichter Johanneke ter Stege. Een van de regels luidt: ‘Wees een brug die beide oevers met elkaar verzoenen kan’. Deventer is geplaveid met dichterlijke wijsheid. � >

DEVENTER

Klaprozen rondom het treinstation.

Binnen bij Bij Peet.

De Waterstraat bij de Lebuiniskerk, met doorkijkje naar de IJssel.

Tips & adressen �

Eten en drinken

• Parkcafé Mees op het Vogeleiland Parkcafé Mees is de best verstopte plek van Deventer. Ze serveren ontbijt, koffie met huisgemaakte taart, lunch, brunch en borrel. Op donderdag, vrijdag en zaterdag is er ook parkdiner. Op het Vogeleiland midden in het Rijsterborgherpark. meesdeventer.nl • Sync Ok Biologisch, plantaardig, van het seizoen, glutenvrij; bij Sync Ok eet en drink je gezond, lekker en duurzaam. De ‘bacon’ van de vegan burger is bijvoorbeeld gemaakt van bananenschil. Broederenstraat 29 sync-ok.nl • Yvon bakt Lekker voor koffie met taart of lunch. Kleine Overstraat 46 • Volkshuis Deventer Lunchcafé met verse producten, liefst biologisch en uit de regio. Kleine Overstraat 97A volkshuisdeventer.nl • Groote Poot Sympathieke ontbijt- en lunchroom waar ook biologisch brood en streekproducten worden verkocht. Grote Poot 12 grootepoot.nl

Boven: delicatessenwinkeltje De 3 Ridders (Pontsteeg 24), tegenover het Geert Groote Huis. Rechtsboven: lekker en gezond ontbijtje van Sync Ok aan de Broederenstraat.

HOLLANDS Glorie

• Deventer koekwinkel Knus winkeltje uit 1850 met de Deventer kruidkoek en ander zoets uit grootmoeders tijd. Brink 84 deventerkoekwinkel.nl

• Meadow Gezellige stadsstrandtent op de westoever van de IJssel. Bolwerksweg 11 meadow-deventer.nl • Davo Stadsbrouwerij & proeflokaal in een oude machinefabriek. Sluisstraat 6 • ‘t Arsenaal Gevestigd in de voormalige Deventer Mariakerk, die ooit tegen de Lebuïnuskerk aan lag. De kerk werd ten tijde van de dertigjarige oorlog gebruikt als wapenopslagplaats. Nu is het een klassiek restaurant met historische binnentuin. Nieuwe Markt 33 restaurantarsenaal.nl • Chez Antoinette Verse kokkels, mosselen met koriander, knoflook en citroen, wijn, port en madeira zijn in trek in dit kruip-door-sluip-door restaurantje in het pittoreske Bergkwartier. Roggestraat 10-12 chezantoinette.nl • Restaurant Bouwkunde Frans-Italiaans eten op niveau (Michelin Bib Gourmand), met een kloostertuin voor de deur. Eigenaar en sommelier Heleen Boom werd onlangs omschreven als de Julia Child van de wijnwereld (‘with red lipstick, a pearl necklace and on high heels, making her guests feel at home’). Het Klooster 2-4 restaurantbouwkunde.nl

DEVENTER �

Slapen

• Hotel in het huis van Deventer Eigenwijs hotel met uit de kluiten gewassen kunst in de oude Latijnse school. Je kunt er ook terecht voor een broodje of een borreltje. Grote Kerkhof 5 hotelinhethuisvandeventer.nl • Huis Vermeer Wat klassieker en barokker is het bij buurhotel Huis Vermeer. Grote Kerkhof 9 hotelhuisvermeer.nl • Hotel Finch Halverwege tussen treinstation en Brink staat sinds een jaar of twee boetiekhotel Finch. Jong en fris met wat luxe (zoals een lekker bed, platenspeler en Nespresso-apparaat). Keizerstraat 20 hotelfinch.nl �

Cultuur

• Mimik Moderne architectuur, smaakvol verbonden met de daarnaast gelegen oude stadstoren. Voor de betere film en theatervoorsteling, café Hier (op de begane grond) en bar Daar (op de eerste verdieping, met uitzicht op de IJsel). In september is er een expositie van fotografe Eva Veldhoen. Achter de Muren Vispoort 8- 10 mimik.nl • Museum EICAS Met onder andere werk van de Nederlandse Nul-beweging (Armando, Jan Schoonhoven, Herman de Vries, etc.) Polstraat 6A (in 2022 verhuist het naar het voormalige gymnasium aan de Nieuwe Markt) eicas.nl • Geert Groote Huis In het Geert Groote Huis, op de fundamenten van de eerste kapel van de Broeders van het Gemene Leven, worden het levensverhaal en gedachtegoed van Geert Groote uiteengezet. Lamme van Dieseplein 4 geertgrootehuis.nl

• Etty Hillesum Centrum Met onder andere een expositie over het leven van Etty Hillesum. Roggestraat 3 ettyhillesumcentrum.nl • Speelgoedmuseum Het Speelgoedmuseum is vernieuwd. Het nostalgische museum met de grootste speelgoedcollectie van Nederland is nu interactiever, met aandacht voor ‘de spelende mens’ in maatschappelijk perspectief. Brink 47 speelgoedmuseumdeventer.nl • Deventer Boekenmarkt De boekenmarkt met honderden boekenkramen langs de IJssel is helaas voor het tweede jaar geannuleerd. deventerboekenmarkt.nl • Dickensfestijn Een klein initiatief rondom de eerste kerstkoopzondag in de Walstraat, een jaar of dertig geleden, groeide uit tot een cultureel evenement en toeristische trekpleister. In december verandert het centrum van de stad in de wereld van Charles Dickens tijdens het Dickensfestijn. Dit jaar op 11 en 12 december. dickensfestijn.nl �

Winkels

Naast de boekwinkeltjes die al werden genoemd, heeft Deventer een groot aanbod van leuke winkeltjes, bijvoorbeeld in de Grote en Kleine Overstraat en de Walstraat. • Flotte Conceptstore van moeder- en dochterteam Floor en Charlotte met een mix van vintage kleding en nieuwe items op het gebied van lifestyle en interieur. Grote Overstraat 77 flotte.nl

• De Spin Überhippe designkleding met ontwerpen van Rick Owens, de Braziliaanse designer Gilda Midani, etc. Grote Poot 15 spinstudio.nl • Alles voor de teckel Naast Sync Ok aan de Broederenstraat wordt de eerste teckelwinkel van Nederland geopend, ‘met accessoires voor teckels die niet truttig zijn’. hashteckel.nl

�

Extra tips

• IJsselbiënnale Deventer staat (of eigenlijk: ligt) centraal in de IJsselbiënnale die deze zomer tot en met 19 september wordt georganiseerd. De kunstroute van Doesburg tot Zwolle (120 kilometer) is opgedeeld in vier etappes waarvan er twee in Deventer beginnen/ eindigen. Het thema is (wederom) de impact van klimaatverandering op het landschap van de IJsselvallei en focust deze keer op de factor tijd. De titel van deze editie: Tij, tijd en tijdelijkheid. ijsselbiennale.nl • Buitenpost Net buiten Deventer ligt Buitenpost (voorheen: Hof van Twello), waar je kunt eten, drinken, kamperen en een blotevoetenpad kunt bewandelen. bijbuitenpost.nl Rijksstraatweg 17A, Twello

Kunst in de tuin van Hotel in het huis van Deventer.

• Carlos in Huis Drie verdiepingen woonweelde in een oud bankgebouw. Van Artifort en Ferm tot Thonet en Vitra. Hofstraat 13-15

p. 23

ONZE KEUZE SHOPPING Door Pablo Pichel

1. Hoog zitten Thuis aan de bar zitten? Dat kan op deze comfortabele kruk, verkrijgbaar met een bekleding van velvet of leer. Oók handig als u aan uw keukeneiland de kok op de vingers wilt kijken. Zuiver, ‘Brit counter stool’, B299. fonq.nl 2. It giet oan? Of de Elfstedentocht – 25 jaar geleden voor het laatst gereden – doorgaat of niet: Sonnema Berenburg lanceert dit jaar voor iedere stad een fles van hun Friese kruidenbitter in speciale uitvoering. Start van de collectie: Leeuwarden. Sonnema, ‘Sonnema Berenburg 11 Steden Editie Leeuwarden 100 cl’, B19,95. sonnema.nl 3. Sprinkhaan op de muur Breng de sfeer van de jaren dertig in huis met dit behang. De gouden zijdeglans en sprinkhaanpatronen doen denken aan de stijl en grafische vormgeving van de art deco. Verkrijgbaar in drie kleuren. KEK Amsterdam, ‘Goud behang Art Déco Animaux, Grasshopper, Taupe, 50 cm x 10 m’, B200. kekamsterdam.com 4. In een nieuw kleedje Helaas geen paars, de favoriete kleur van de webshopeigenaar, maar dit Schotse picknickkleed van 100% pure wol bezit wel een bonte mix van andere kleuren. De achterkant is waterafstotend. Ookinhetpaars, ‘Picknickkleed wol: regenboog, ruiten’, B98. ookinhetpaars.nl 5. Kat van keramiek Kattenliefhebber Lieke Meulendijks bedacht een voerbak die bij kat en baasje in de smaak valt. De bak heeft stevige pootjes en staat altijd op de gewenste hoogte van het huisdier. Ik miauw van jou,

HOLLANDS Glorie

10.

‘Vivipet Q Bowl voerbak’, B32,95. ikmiauwvanjou.nl 6. Strandbagage In deze gezellig grote, gestreepte strandtas is naast strandkleding voldoende plek voor handdoeken en lunchpakketjes. De lurex geeft de tas ook nog een luxe uitstraling. Sissy-Boy, ‘Luxe strandtas met strepen en lurex’, B34,99. sissy-boy.com 7. Grafische kapstok Met strakke lijnen die doorlopen in het spiegelbeeld, nodigt het minimalistische design van Frame S uit om je entree te maken en je jas keurig aan een kleerhanger aan de stalen stangen te hangen. Van Esch, ‘Frame S’, B268. van-esch.nl 8. Comfortabele elegantie Gemaakt voor het casual stappen: de sleehak maakt het lopen comfortabel en met de suède neus en elegante enkelband kunt u zich prima vertonen op boulevards en in winkelgalerijen. Vanilia, ‘Espadrij suède sandalen met sleehak’, B89,95. vanilia.com 9. Simpel & secuur Minimalistisch en van metaal, dat is de nieuwste klok van By-Boo. De klok is eenvoudig gehouden, zodat u in één klap ziet wat de klok slaat. Verkrijgbaar in twee kleuren en maten. By-Boo, ‘Sundial large – black’, B69,95. sfeer.nl 10. Kleur op het strand Met (hopelijk) nog tropische dagen in aantocht, komt zo’n strandlaken goed van pas. Het is gemaakt van 100% hoogwaardig katoen en gedecoreerd met een dessin van exotische flora en fauna. Pip Studio, ‘Strandlaken curio oranje’, B49,95. pipstudio.nl

p. 27

BOUTIQUE

Regels en wetten

‘T

wo nations divided by a common language” is een bekende, grappig bedoelde uitspraak die zinspeelt op de vele kleine en wat grotere verschillen tussen het Amerikaanse en het Britse Engels. De uitspraak gaat misschien ook wel op voor Nederland en België (of beter gezegd: het Nederlandssprekende deel van België): twee landen gescheiden door dezelfde taal. Want hoewel Nederlanders en Vlamingen dezelfde taal spreken, zijn er veel verschillen tussen hóé ze die taal spreken – en dat worden er alleen maar meer. Eigenlijk kan iedereen die een avondje Vlaamse televisie kijkt zelf wel verzinnen waar die verschillen dan zitten – zo duidelijk zijn ze wel – maar allee, we noemen ze even op. Ten eerste de uitspraak. De zachte g, de ‘Haagse’ ei/ij (altèd en klèn in plaats van altijd en klein), de zinsmelodie, de klemtoon die vaak net wat anders ligt (niet róbot maar robót, niet áccu, maar accú), en de letterlijke uitspraak van leenwoorden (niet flesji maar flasji, niet rielexen maar relaxen, niet dosjee, maar dossier). En dan is er natuurlijk de woordenschat. Hoewel de overlap tussen het Belgisch- en het Nederlands-Nederlands zo’n 95 procent is, valt juist die 5 procent die anders is nogal op. Niet zeuren maar zagen, niet huilen maar blèten, niet steun trekken maar doppen, niet zeurpiet maar ambetanterik, niet gevangenis maar amigo, niet poes maar kattin, niet neuken maar poepen, niet kwajongen maar pagadderke, niet kwark maar plattekaas… En een Vlaamse ‘betalende tunnel’ is geen tunnel waar je geld krijgt, maar een toltunnel. Voilà! Ook sommige uitdrukkingen zijn in Vlaanderen anders: als een Vlaams iemand ergens niet komt opdagen dan ‘heeft hij/zij zijn kat gestuurd’, en is iets zo klaar als een klontje, dan zeggen ze in Vlaanderen ‘zo klaar als pompwater’. En ten slotte zijn er ook wel grammaticale verschillen. Zo kan de Vlaming zeggen dat hij/zij ‘voor morgen iets moet gedaan hebben’ terwijl de Nederlander alleen maar ‘moet hebben gedaan’ zegt, of ‘gedaan moet hebben’. Mensen die er verstand van hebben denken dat de

verschillen nog wat groter zullen worden, met name waar het de uitspraak betreft. Dat komt vooral doordat de Belgen nu meer hun eigen gang gaan. Tot ver in de 20ste eeuw richtte het Vlaamse onderwijs zich op de standaardtaal zoals die in Nederland gesproken werd – die was het hoogst bereikbare wat taalbeheersing betreft, en op scholen werd dat ABN er zo stevig mogelijk ingepompt. Maar die verbeten gerichtheid op de taal van de noorderburen is er niet meer, waardoor het Standaardnederlands in België steeds meer invloed ondervindt van de Belgische dialecten: het Vlaams, het Limburgs en vooral het Brabants uit de regio Antwerpen-Leuven-Brussel. Ouderen hebben nog steeds die fixatie op het Nederlandse Nederlands, en noemen de nieuwe standaardtaal minachtend ‘tussentaal’ of ‘Verkavelingsvlaams’, maar iedereen jonger dan veertig-vijftig trekt zich daar niets meer van aan. Met als gevolg dat zowel Nederlanders als Vlamingen steeds vaker ondertiteling nodig hebben bij elkaars tv-programma’s – en dat komiek Philippe Geubels bij optredens in Nederland eerst een verklarend woordenlijstje voorleest, met Vlaamse woorden die volgens hem een vertaling nodig hebben. Hij eindigt dat lijstje trouwens met het woord tracteren – en voegt daaraan toe dat hij daarvoor nog geen Nederlandse vertaling gevonden heeft. Maar dat is, zoals de Vlaming zegt, weer een ander paar mouwen. �

Raymond Noë is (web)redacteur bij ‘Onze Taal’, het grootste Nederlandse tijdschrift voor taalliefhebbers. www.onzetaal.nl

p. 29

De tuinen van

Paleis Het Loo Tot eind september zijn de tuinen en de stallen van Paleis Het Loo te bezoeken. Je kunt er vorstelijk wandelen of picknicken, de Delfts blauwe tuinvazen en de beelden van de beroemde architect Daniel Libeskind bewonderen, en nog veel meer. Tekst Fabian Takx Foto’s Maarten Albrecht

Overzicht over de tuin van Het Loo met de kunstwerken van Daniel Libeskind.

HOLLANDS Glorie

p. 31

n 1684 kochten stadhouder Willem III van Oranje-Nassau en zijn Engelse vrouw Mary Stuart II jachtslot Het Oude Loo in de bossen bij Apeldoorn, met het idee een paleis te laten bouwen met de grandeur van Versailles. Ze trokken daarvoor zelfs dezelfde architect aan: Daniel Marot. Uiteraard moesten er ook prachtige tuinen bij, geïnspireerd op het Franse classicistische voorbeeld. Hun perfecte symmetrie en ordelijkheid moest de overwinning van de mens op de natuur symboliseren. Aan symboliek sowieso geen gebrek, want de mythologische beelden in de tuin verwijzen naar vruchtbaarheid en liefde, met Venus in het middelpunt. En de driehonderd jaar oude sinaasappelbomen zijn ook niet voor niets gekozen. Vanwege hun kleur, maar ook omdat ze zowel bloesem als vruchten dragen, net als het Huis Oranje-Nassau. De tulpen staan voor rijkdom en de klimop voor vaderlandsliefde, enzovoorts. Dat de tuinen er nu zo origineel uitzien is te danken aan een ingreep in de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen het paleis een museum werd na het vertrek van de laatste Oranje in 1977. In de 19de eeuw waren ze omgevormd tot romantische tuinen met kronkelpaden en veel bomen, maar aan de hand van oude ontwerptekeningen werd de baroktuin van William en Mary in ere hersteld. Het onderhoud is nu in de bekwame handen van zeventien tuinlieden en ongeveer dertig vrijwilligers.

EUROPA’S HOOGSTE FONTEIN Nu is het heerlijk wandelen door de strak ingedeelde Boventuin en de Benedentuin met zijn broderieparterres met buxushagen en exotische en historische bloemen >

HOLLANDS Glorie

•

Rechts: op de Hemelbol-fontein staan de twaalf tekens van de dierenriem. Uit de belangrijkste sterren spuiten waterstralen. Tijdens de reconstructie van de tuinen in de jaren tachtig van de vorige eeuw was niet bekend wat de oorspronkelijke positie van de bol was. Er werd daarom gekozen voor de hemel zoals die werd gezien boven Londen op 30 april 1662 om één uur ’s nachts: de plaats en het tijdstip waarop Mary werd geboren. Onder geheel rechts: de Arion-cascade. De zanger Arion, hier rijdend op een dolfijn en spelend op een citer, werd op miraculeuze wijze gered door een dolfijn nadat piraten hem overboord hadden gegooid.

p. 33

Deze pagina: Venus, de godin van de liefde, heeft een centrale plek in de tuinen. Rechterpagina: een van de vazen die zijn vervaardigd naar bestaande originelen uit de 17de eeuw. Op deze vaas zijn de wapens van de Stuarts en van Nassau te zien. De tekst ‘HONI SOIT QUI MAL I PENSE’ (Schande aan hem die er kwaad van denkt) is geschilderd op een kousenband met gesp. Het is het motto van de Engelse Orde van de Kousenband waarin Willem in 1653 al op 3-jarige leeftijd werd opgenomen en waarvan hij hoofd werd na zijn kroning.

HOLLANDS Glorie

De tuinen van Paleis Het Loo

en planten. Prachtig zijn ook de vele waterpartijen, waaronder de dertien meter hoge Koningssprong, destijds de hoogst spuitende fontein van Europa, dankzij een ingenieus wateraanvoersysteem vanuit de Veluwse bossen. Je kunt neerstrijken onder de Colonnades of verdwijnen onder een berceau, een tunnel van loofbomen. Als je wat wilt eten of een high tea wilt savoureren kun je terecht in het nieuwe restaurant Prins Hendrik Garage, terwijl de kinderen zich uitleven in het belendende speelpaleis. Of je reserveert een lunchbox en gaat picknicken in de tuinen. In het Kinderatelier wordt de kinderen uitgelegd wat de koetsier, de chauffeur, de tuinvrouw en de architect op een koninklijk paleis zoal >

De tekst ‘HONI SOIT QUI MAL I PENSE’ (Schande aan hem die er kwaad van denkt) is geschilderd op een kousenband met gesp. Het is het motto van de Engelse Orde van de Kousenband waarin Willem in 1653 al op 3-jarige leeftijd werd opgenomen

p. 35

Onder: in het monogram op de vaas zijn (met enige moeite) de letters WRMR te ontwaren: Willem Rex (koning) Mary Regina (koningin). Daaronder de zinspreuk van het huis van Oranje Nassau: ‘Je maintiendray’ (Ik zal handhaven). Geheel onder: de Hercules-fontein. Rechts: de Koningssprong, ooit de hoogste fontein van Europa.

HOLLANDS Glorie

Prachtig zijn ook de vele waterpartijen waaronder de dertien meter hoge Koningssprong, destijds de hoogst spuitende fontein van Europa

p. 37

doen, en daarna kunnen de kids op speurtocht door de tuinen. Ook aan mensen met een beperking is gedacht, want er is voor hen een pendeldienst met rolstoellift beschikbaar die ze naar de tuinen brengt. Op zogenaamde Vertelpodia worden in het weekend en tijdens vakanties verhalen verteld over het leven aan het hof, en over de auto’s en de stallen. En regelmatig zijn er evenementen, zowel voor volwassenen als kinderen, zoals de jaarlijkse brocante. Ook worden er nog tot 26 september bij de Colonnades twee keer per dag (licht) klassieke concerten gegeven door verschillende muziekensembles.

DELFTS BLAUW & KUNST In de tuin zijn sinds enkele jaren ook enkele Delfts blauwe tuinvazen te bewonderen. Ze zijn gereconstrueerd op basis van scherven die in de tuin zijn gevonden en gedecoreerd met de wapens en symboliek van Willem en Mary, koningspaar van Engeland, Schotland en Ierland. De TU Delft en Koninklijke

HOLLANDS Glorie

De Venus-fontein. Venus is de Romeinse godin van liefde en schoonheid maar ook de beschermster van tuinen en wijngaarden. In de 17de eeuw begreep iedereen dat het ook een verwijzing was naar prinses Mary, die vanuit Engeland over zee naar Nederland reisde om te trouwen met stadhouder Willem III.

Tichelaar uit Makkum hebben een en ander mogelijk gemaakt. Voor het eerst is er ook hedendaagse kunst te zien in de Benedentuin: ‘The Garden of Earthly Worries’, vier beelden van de wereldberoemde architect en ontwerper Daniel Libeskind. Het zijn abstracte interpretaties van de vier belangrijkste broeikasgassen, waarmee Libeskind zijn zorgen om de klimaatverandering als gevolg van schadelijk menselijk handelen wil ventileren. De beelden vormen een fraai contrast met de beplanting van de Benedentuin, en zullen meerdere jaren te zien zijn. Het paleis zelf is nu nog niet toegankelijk. Sinds 2018 wordt het spectaculair verbouwd en uitgebreid naar ontwerp van architect Dikkie Scipio van KAAN Architecten. In 2022 moet het gebouw weer opengaan voor publiek. �

De tuinen en de stallen van Paleis Het Loo zijn nog tot en met 26 september te bezoeken na reservering online. Voor het restaurant is reserveren ook verplicht. www.paleishetloo.nl

p. 39

DE BOSWACHTER

•

Pionieren in de polder van Natuurpark Lelystad

oe kan het dat ik hier nooit eerder ben geweest? Met verbazing draai ik mij om in een verrassend gevarieerd landschap. Het slingerende dijkje waarover ik naast boswachter Gerwin de Vries loop, is omzoomd met berken. Maar even verderop staan weer heel andere boomsoorten en daarachter ligt een open gebied waarin we edelherten zouden kunnen aantreffen. Ik waan mij in een Engels landschap met gevarieerde beplanting en ruigtes. In werkelijkheid sta ik middenin Flevoland.

GROTE LEEFGEBIEDEN In Natuurpark Lelystad leven de dieren in een natuurlijke omgeving waarin ze zoveel mogelijk natuurlijk gedrag vertonen. In het afwisselende en waterrijke landschap leven met uitsterven bedreigde diersoorten zoals wisenten, Przewalskipaarden, otters, bevers en Pater Davidsherten. Ook minder bedreigde diersoorten als wilde zwijnen, edelherten, elanden en ooievaars zwerven er rond. Ze leven in grote leefgebieden waardoor het een uitdaging blijft om ze te kunnen spotten. Maar ook de ‘echt wilde’ fauna ontbreekt er niet. Overal in het park zijn reeën, konijnen, vossen, wezels, hermelijnen en bunzingen waar te nemen, evenals veel vogelsoorten. In het Natuurpark wordt met succes meegewerkt aan diverse fok- en herintroductieprogramma’s van natuurbeschermingsorganisaties in binnen- en buitenland. Soms worden gefokte exemplaren, zoals van de otter en bever, losgelaten om de

HOLLANDS Glorie

soort een nieuwe kans te geven. Zo is de succesvolle introductie van de bever in De Biesbosch deels te danken aan Natuurpark Lelystad. Daarnaast heeft de bever, door te ontsnappen, zichzelf ook in Flevoland uitgezet. Dat we in feite op de bodem van de voormalige Zuiderzee lopen blijft een heel bijzonder gegeven. Een aansprekend voorbeeld van ‘Hollands glorie’. Vooral buitenlandse bezoekers snappen er helemaal niets van. “Eigenlijk had ik gedacht ergens bij de Oostvaardersplassen terecht te komen,” moet ik de boswachter bekennen, “maar we lopen hier helemaal aan de andere kant van Lelystad.” Hij moet lachen. Ja, die verwarring hoort hij wel vaker. “Veel mensen die over het Natuurpark horen denken meteen aan de grote grazers van Staatsbosbeheer. Maar dit is toch echt iets anders.” In de jaren zeventig ontstond het idee voor het park toen de directie van de toenmalige Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders in contact kwam met Artis, dat een plek zocht waar ze grote dieren meer ruimte konden geven. “Van dergelijke wildparken bestonden er in Duitsland al een aantal”, vertelt De Vries. “Het begon met edelherten, maar gaandeweg is het park uitgebreid. Door het zand dat werd uitgegraven voor de aanleg van de A6 ontstonden grote plassen waar nu de watervogels verblijven.”

JONG LANDSCHAP Inmiddels leven de edelherten op 35 hectare samen met moeflons. Maar je moet echt wel geluk hebben om ze te kunnen zien. De boswachter knikt: “Het is hier bepaald geen dierentuin waar je voor het hek gaat staan en gegarandeerd bent dat je ze ziet. Het verandert ook met de seizoenen. De elanden kunnen we in het voorjaar nog wel in de ochtenden aantreffen, maar in de loop van de zomer ga je ze steeds minder zien. Van begin af aan is het voor ons zoeken geweest naar combinaties van soorten die kunnen samenleven.” Echt pionieren dus, maar wat wil je anders in dit jonge landschap! “Het begon ooit met elanden en rendieren,” vervolgt De Vries, “maar al na een paar jaar werd duidelijk dat de polder geen goede biotoop is voor rendieren. Ze gingen dood omdat het hier te voedselrijk is. Normaal leven ze alleen van rendiermos waar amper voeding in

Waar is het mooi wandelen dit seizoen? Wim Huijser gaat op pad met een boswachter.

Otter

Bruin zandoogje

Vos

Het elandenpaar

“Het zijn de enige twee elanden in Nederland. Een is er drachtig, dus hopelijk worden het er binnenkort drie” zit. Maar hier op de rijke klei ging dat natuurlijk niet. Ook de combinatie met elanden pakte niet goed uit. Die houden heel erg van rust en daarom hebben we ze nu ook alleen staan. Het zijn de enige twee elanden in Nederland. Een is er drachtig, dus hopelijk worden het er binnenkort drie.”

PRZEWALSKIPAARDEN De boswachter legt uit dat de dieren, op enkele uitzonderingen na, niet worden bijgevoerd. Alleen bij de otters gebeurt dat omdat zij een betrekkelijk klein leefgebied hebben, en bij de wilde zwijnen. De rest moet zichzelf redden. “Wilde zwijnen gedijen heel goed op kleigrond,” legt hij uit als we even >

Gerwin de Vries

p. 41

DE BOSWACHTER

verderop met een van hen oog in oog staan, “maar Przewalskipaarden komen van oorsprong van een schrale bodem in Mongolië. Dat is niet altijd ideaal. Desondanks hebben we een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het voortbestaan van de soort.” In de jaren tachtig werden alle raszuivere exemplaren die er op de wereld nog waren in een fokprogramma opgenomen. In Natuurpark Lelystad konden ze een beetje verwilderen en in de jaren negentig keerden uiteindelijk 84 Przewalskipaarden terug naar Mongolië, waar ze in een speciaal leefgebied werden opgevangen. “Het is het enige wilde paard in de wereld, maar zonder dat fokprogramma was het uitgestorven”, zegt Gerwin de Vries met trots. “Misschien dat we hier in de toekomst nog een hengstengroep krijgen. Dat zou mooi zijn. Dan kunnen we opnieuw echt een rol spelen bij het voortbestaan van die soort. Bovendien geeft het ook weer reuring in de groep en dat is voor de gezondheid van de dieren ook beter.”

WISENTEN Eigenlijk heeft hij de meest afwisselende baan van Nederland, vertrouwt de boswachter mij toe. Zelf komt hij van de tuinbouwschool. Daarna heeft hij lange tijd in de boomverzorging gewerkt. Tot hij op een gegeven moment hoorde dat er bij Het Flevo-landschap een vacature was. “Alles was toen nieuw voor mij. Ondertussen werk ik hier al vijftien jaar. Maar ik leer nog elke dag bij. Het mag hier dan wel een park zijn, we zijn nog steeds aan het pionieren. De kennis die je hier nodig hebt doe je op in de praktijk en

HOLLANDS Glorie

moet je zelf opbouwen door goed op de dieren te letten.” Zo is Gerwin de Vries ook druk met de wisenten, het enige wilde rund van Europa, waarvan het Natuurpark er ondertussen zo’n honderd exemplaren in begrazingsprojecten in andere landen heeft kunnen plaatsen. Maar ook in de Maashorst in NoordBrabant en de Slikken van de Heen in Zeeland. De Vries: “Om de dieren raszuiver te houden moet je wel goed kijken hoe het genetisch in elkaar zit. Daarom moet je soms exemplaren van elders halen. In Polen hebben we een congres bijgewoond met alle wisentbeheerders van Europa. Op zo’n moment kun je heel veel kennis uitwisselen. Maar ondertussen zijn wij wel echt voorlopers op dit terrein.”

KUDDE PATER DAVIDSHERTEN We volgen de paden door het Natuurpark. Plotseling ziet de boswachter enkele wandelaars aan de verkeerde kant van een hek die hij even moet toespreken. Even verderop staan we stil om naar de kudde Pater Davidsherten te kijken die aan de overkant van de plas staat. “Heel vaak zie je ze in het water staan om waterplanten te eten”, legt De Vries uit. De soort is oorspronkelijk afkomstig van moerassige vlaktes en rivierdelta’s in China. Maar daar was hij door hongersnood al in het jaar 500 uitgestorven. Uiteindelijk liepen er alleen nog wat in een keizerlijke tuin in Peking rond. Het was de Franse jezuïet Armand David die de soort in 1868 in China ontdekte. De Engelse hertog van Bedford wist de laatste zestien Europese dieren op zijn landgoed Woburn Abbey bijeen te brengen, een kudde op te bouwen en zo de soort voor het nageslacht te behouden. Van deze kudde werden na de Tweede Wereldoorlog dieren afgestaan aan dierentuinen in China en aan Natuurpark Lelystad. Na een fokprogramma was halverwege de jaren tachtig het totale bestand weer uitgegroeid tot ca. 1400 exemplaren. “In China loopt nu weer een populatie die zichzelf kan redden”, verklaart De Vries. “Wij hebben hier nu elf volwassen herten. Kortgeleden is er weer een kalfje geboren. Het blijft een bijzondere diersoort die een fantastisch mooi gedrag vertoont.” Als we even later door leefgebied van de wisenten lopen, vallen de borden op die publiek duidelijk moeten maken hoe groot de gewenste afstand van 50 meter precies is. Het is naar de mening van de boswachter belangrijk om te vertellen hoe het er in de natuur aan toe gaat en niet te veel te romantiseren. “Je moet

“Je moet het gedrag van de dieren uitleggen en vertellen dat je er niet te dichtbij moet komen. Het zijn geen knuffeldieren”

WANDELEN In Natuurpark Lelystad slingeren kilometerslange fietsen wandelpaden door het bosrijke terrein en langs de dieren. Ook kunnen groepen onder leiding van een gids het park verkennen met de boot of de excursiewagen. Het Bezoekerscentrum Natuurpark is geopend op maandag t/m vrijdag van 12.00 tot 17.00 uur. Op zaterdag en zondag van 10.00 tot 17.00 uur. Pater Davids herten

het gedrag van de dieren uitleggen en vertellen dat je er niet te dichtbij moet komen. Het zijn geen knuffeldieren. Want als het fout gaat, wie is dan de klos? Maar ook wij als natuurbeheerders, want je bent dan toch weer genoodzaakt in te grijpen.” Na afloop van onze wandeling moet ik bekennen dat het Natuurpark ten onrechte altijd een blinde vlek voor mij is geweest. Gerwin de Vries begrijpt het. “De polder is sowieso voor veel mensen nog onontdekt. Er wordt vaak gedacht dat het hier kaal is en dat er weinig te beleven valt. Maar Flevoland bestaat inmiddels al ruim zestig jaar en de polder ziet er echt anders uit dan na de droogmaking. Mensen die hier komen zijn bijna allemaal enthousiast. Nooit gedacht dat zoiets bestond, en dat op een kwartiertje afstand van het Dolfinarium.” �

�

Wisents

Hajé restaurant Natuurpark

Eten en drinken

• Hajé restaurant Natuurpark is gelegen in het hart van Natuurpark Lelystad. Het buitenterras is dagelijks geopend van 12.00 tot 18.00 uur. De Hajé-foodtruck op het centrale plein is dagelijks geopend vanaf 10.30 uur. Vlotgrasweg 11, Lelystad, haje.nu/restaurant-natuurpark • Restaurant Luchthaven Lelystad Emoeweg 4, Lelystad, restaurantluchthavenlelystad.nl • Hof van Lelystad Kraaienhof 2, Lelystad, hofvanlelystad.nl • Het Vegetarisch Restaurant Donaustraat 183, Lelystad, vegrest.nl

Przewalskipaarden

Tekst en foto’s Wim Huijser

p. 43

WEG IN NEDERLAND Tekst & samenstelling Amélie Dufour

MET DE (KLEIN)KINDEREN

KLIMMEN & KLAUTEREN OP AVONTUUR MET DOCUS Docus de Das heeft je hulp nodig! De bosheks heeft haar pan verandersoep in het bosmeertje laten vallen, en sindsdien heeft Docus zijn vriendjes niet meer gezien. Alle dieren denken namelijk dat ze een ander dier zijn: een hert dat in een vogelnest ligt, de vos die op een lelieblad in het water zit… Docus durft het bos niet meer in, want anders verandert hij straks ook nog! Gelukkig kunnen kinderen zonder gevaar het bos in en water uit het meertje over de wortels van de oude toverboom gooien, waardoor de betovering verbroken wordt. Het

Docus de Das Avonturenpad is 1,5 kilometer lang en komt langs verschillende speeltoestellen. Naast klimmen en klauteren wordt onderweg de natuurkennis getest. De ideale dekmantel om uw (klein-) kinderen mee te krijgen voor een wat langere wandeling door de Brabantse bossen. • Docus de Das Avonturenpad (gratis toegankelijk), in het bos ter hoogte van Udensedreef 14 in Schaijk. Volg de borden ‘Docus de Das Avonturenpad’, of fiets naar fietsrouteknooppunt 45. vvvlanderd.nl

MUSEUM VOOR ALLE LEEFTIJDEN VAN LEKKERS TOT VELDBOEKET ZÉLF PLUKKEN Als ‘zelf doen’ het motto van uw (klein)kind is, valt een zelfpluktuin ongetwijfeld in de smaak. Nederland kent er vele, maar Zelfpluktuin Groenhof op het mooie Terschelling is toch wel een van onze favorieten. Pak een mandje of bakje, kijk wat er plukrijp is en sla je slag. Of pluk een kleurrijk veldboeket in de bloemenweide. In het tuinwinkeltje laat je vervolgens alles afwegen én kun je terecht voor heerlijk verse fruitsmoothies, kruidenthee en ander lekkers uit eigen tuin. • Zelfpluktuin Groenhof, Dorpsstraat 111, Hoorn, Terschelling. zelfpluktuingroenhof.nl

HOLLANDS Glorie

En dan bedoelen ze bij het LAM (‘Lisser Art Museum’) ook echt álle leeftijden: van piepjong, jong en ouder tot stokoud. Dit nieuwe museum staat geheel in het teken van foodart en heeft internationale topstukken in de collectie. Van een gigantische porseleinen installatie van een jaar lang eten en drinken en een feestelijk diner dat uit de hand dreigt te lopen tot een drie meter lange tros beschimmelde druiven. Speciale ‘kijkcoaches’ geven iedereen een persoonlijke ervaring door te prikkelen, kijktips te geven en te luisteren. Maak na het museumbezoek vooral nog een rondje

over het omringende Landgoed Keukenhof – met een kasteel, buitenkunstwerken, een kinderboerderij én een goede lunch bij Restaurant de Hofboerderij. Het LAM opende begin 2019 de deuren. De collectie en het gebouw zijn gefinancierd door de VandenBroek Foundation, opgericht door, jawel, Jan van den Broek, voormalig directeur van supermarktketen Dirk. • Een bezoek aan het LAM is gratis t/m 4 jaar, E 5 voor 5-17 jaar of E 7,50 voor volwassenen – of laat u sponsoren. Boek van tevoren een ticket met starttijd. Keukenhof 14, Lisse. lamlisse.nl

BANJEREN OP BLOTE VOETEN

Schoenen uit en gaan! In principe is de hele wereld één groot blotevoetenpad, maar deze zijn er speciaal voor aangelegd en dus net wat geschikter voor blote (kinder)voetjes. Het leukste van alles? Je mag, of eigenlijk moét, lekker vies worden. Wij kozen er vijf uit, in verschillende provincies, voor dit ultieme blotevoetenseizoen: Gouwe Voeten in Bovenkarspel (Noord-Holland)

Buitenpost in Twello (Gelderland)

Een van de langere blotevoetepaden in NoordHolland: trek hier zeker 1,5 tot 2 uur voor uit. Loop over houten boomstammetjes en over wiebelbruggetjes, door lekker zachte modder, een rietsloot en fris gras, ruik onderweg aan kruiden en proef het fruit langs de route.

Tweeënhalve kilometer banjeren over landgoed Buitenpost in de landelijke omgeving van Twello. Voel het gras, de modder en het zand tussen je tenen. Balanceer op het wilgenpad, loop dwars door het moeras en vind je weg door het bamboebos. Er is hier ook een mooie kindvriendelijke natuurcamping.

• De route start bij Boerencamping ‘De Gouwe Stek’, De Gouw 11, Bovenkarspel. E 6 voor volwassenen, E 5 voor kinderen, onder de 4 jaar gratis. Vooraf reserveren op de website. gouwevoeten.nl/blotevoetenpad

• E 5 voor kinderen, t/m 3 jaar gratis. Rijksstraatweg 17A, Twello. bijbuitenpost.nl/ blotevoetenpad

BloteVoetenpark in Brunssum (Limburg)

Het langste blotevoetenpad van Nederland (en zelfs van de Benelux) bevindt zich in het Limburgse Brunssum. Dit pad is maar liefst vier kilometer lang (afsnijden is mogelijk!), en voert over een prikkelpad met kiezels, schors en modder. Ook is er een lekkere ‘scharrelpoel’ en een hindernisbaan-vijver. • Het BloteVoetenseizoen loopt tot eind oktober. E 8,50 voor volwassenen, E 4,50 voor 3 t/m 12 jaar, t/m 2 jaar gratis. Ganzepoel 9A, Brunssum. blotevoetenpark.nl Blotevoetenpad in Zeewolde (Flevoland)

Zeer afwisselende route van anderhalve kilometer over onder andere grind, modder, steen en houtsnippers. Met als eindresultaat heerlijk poezelige voetjes, dankzij de bijgeleverde voetenbalsem.

Klokshuys in Vierpolders (Zuid-Holland)

Robin en Nienke Klok zijn de vijfde generatie fruittelers in Vierpolders, aan de stadsgrenzen van geuzenstad Brielle. Naast een landwinkel (de grootste van Nederland welteverstaan!) en een pannenkoekenrestaurant, vind je hier een erg afwisselend blotevoetenpad dat loopt door de boomgaard, met onder andere appel- en perenbomen. Zo loop je over grind- en zandpaden, en klim je over hoge boomstammen en tractorbanden. Inclusief een lekker diep modderbad (er is een wasplaats aanwezig om de voetjes schoon te maken voordat ze de auto weer in moeten). • Het blotevoetenpad is gratis te lopen als je een consumptie bestelt in het restaurant. Restaurant Klokshuys, Groene Kruisweg 8a, Brielle (Vierpolders). klokshuys.nl

• E 3,50 per persoon, inclusief een zakje verfrissende voetenbalsem. Recreatieboerderij SternHof, Zeewolde. sternhof.nl

p. 45

HOLLANDS Glorie

Het nieuwste stukje Nederland

De Marker Wadden Waar voorheen teruggewonnen land beschikbaar werd gesteld aan boeren en nieuwbouwwijken, zijn de Marker Wadden de Vinex-wijk van de vogel geworden. Hier is ruimte voor de natuur gemaakt. En daar wordt goed gebruik van gemaakt. Zo werd met de aanleg van de Marker Wadden een waar vogel(aar)paradijs geschapen. Tekst & fotograﬁe Jeroen Berends

et is half tien ’s ochtends als ik in de Bataviahaven in Lelystad de loopplank van de Abel Tasman opstap. Deze witte driemaster zal mij en anderen naar de Marker Wadden brengen. Het is een vrachtschip uit de jaren twintig, dat is omgebouwd tot evenementenboot. Dus tijdens de overtocht geniet je, afhankelijk van het tijdstip, van een kop koffie met gebak of van een koud biertje. Vandaag staat er te weinig wind om te zeilen, dus klinkt het gebrom van de motor als we over het Markermeer koers zetten richting Nederlands nieuwste archipel. Ooit was het idee om in het IJsselmeer naast de Flevopolder en de Noordoostpolder een derde polder aan te leggen: de Markerwaard. Tussen Lelystad en Enkhuizen werd met dat doel voor ogen alvast de Houtribdijk aangelegd. Deze dijk sloot het Markermeer af van het IJsselmeer. Dit had tot gevolg dat door de jaren heen de bodem dichtslibde en de biodiversiteit in razend tempo achteruitging. De term ‘dode bak water’ kom je nog regelmatig tegen als omschrijving van het Markermeer. Na jarenlang gesteggel over wat te doen met de polder, werd in 2003 definitief besloten om hem niet droog te leggen. Maar die dode bak water moest wel weer tot leven komen, vond Natuurmonumenten. In 2012 presenteerde de organisatie het plan voor de Marker Wadden, om het gebied weer tot leven te brengen. Tussen 2016 en 2021 werden er, in opdracht van Natuurmonumenten en Rijkswaterstaat, vijf eilanden opgespoten uit het slib, zand en de klei van de bodem van het Markermeer. Al snel nadat de eerste stukken land boven het water uitstaken namen vroege vogels, zoals de kluut en de plevier, er hun intrek. Op 8 september 2018 werden de eerste menselijke bezoekers verwelkomd op het eiland. Het project was toen pas op de helft. De begroeiing en de bewonersaantallen hebben sindsdien een vlucht genomen: van vogels en insecten tot kikkers, vissen en vlinders; er is inmiddels een indrukwekkende diversiteit op de eilanden ontstaan.

KAKOFONIE Het is helder vandaag en het duurt niet lang voordat de eerste medepassagiers, van wie de meesten zijn uitgerust met een grote verrekijker, land in >

HOLLANDS Glorie

Door de jaren heen slibde de bodem dicht en ging de biodiversiteit razendsnel achteruit. De term ‘dode bak water’ kom je nog regelmatig tegen als omschrijving van het Markermeer Vorige pagina’s: uitkijkpunt de Steltloper met zicht op de Marker Wadden. Deze pagina: om droge voeten te houden worden de paden op sommige plekken afgewisseld met vlonders.

p. 49

Boven: paradijs voor vogelaars; ook voor booteigenaren zijn de Marker Wadden een geliefde bestemming. Rechts: de huisjes van Landal Greenparks bieden je de kans om tussen de vogels te verblijven. Rechterpagina: een kluut waadt door het water op zoek naar voedsel.

HOLLANDS Glorie

De Marker Wadden

zicht hebben. De gebogen kop van uitkijkpunt de Steltloper tekent zich af aan de horizon en na zo’n vijftig minuten varen wordt de loopplank uitgelegd op het nieuwe land. Ik beland in een kakofonie van vogelgeluiden als ik aan wal stap. Ik loop richting het Eilandpaviljoen in de Nederzetting, zoals de verzameling houten gebouwen heet die op het hoofdeiland staan. Hier koop je een kaartje van het eiland met daarin een gids met de te spotten vogels op het eiland. Verder zijn er een havenkantoor, een onderzoeksstation en een viertal huisjes waar je kunt overnachten. Deze gebouwen zijn zelfvoorzienend en gebouwd met duurzame materialen. Met de kaart in de hand ga ik op pad. Niet omdat ik bang ben om te verdwalen, maar zo kan ik de vogels identificeren. Op het eiland zijn twee verschillende wandelroutes. Een deel is vandaag afgezet, omdat het broedseizoen nog niet voorbij is. Wellicht jammer voor de bezoeker, maar de mens is hier te gast in de natuur. De Steltloper is de eerste observatiepost die je tegenkomt wanneer je de route afloopt. Deze markante toren geeft je een duidelijk overzicht van de eilanden. Hier krijg je een goed beeld van het leven dat is teruggekeerd in het Markermeer. Voor de vogelaar is het hier een paradijs. Er zijn luidruchtige meeuwen en visdiefjes die elkaar al schreeuwend de loef proberen af te steken. Vooraan scharrelt een meerkoet met kuikens door het opkomende riet. Aan de overkant van het water zie je de Duikeend, een andere observatiepost, tussen de goudgeel bloeiende moerasandijvie staan. Daarachter zie je enkele andere natuureilanden liggen, waar je als bezoeker niet kunt komen. Nog verder de graafmachines van Boskalis die bezig zijn om nog twee nieuwe eilanden te realiseren.

Luidruchtige meeuwen en visdiefjes proberen elkaar al schreeuwend de loef af te steken. Vooraan scharrelt een meerkoet met kuikens door het opkomend riet

KAREKIET IN HET RIET Ik loop de lange route, die vanwege de afzetting vandaag zo’n zes kilometer lang is in plaats van zeven. Een goed begaanbaar zandpad leidt mij het eiland rond. Vanaf de hoofdroute kun je kleine uitstapjes maken naar de verschillende observatieposten. Deze zijn allemaal zo ontworpen dat ze integreren in het landschap. Vogelaars turen met hun verrekijker over >

p. 51

Ik begin er steeds meer lol in te krijgen om de vogels niet alleen te spotten, maar ook te herkennen en te observeren

Het uitzicht vanuit de Steltloper is adembenemend. Zo denkt de boswachter er ook over. Rechts: een karekiet rust uit in het riet. Rechterpagina: een middagje aan het strand is ook prima te doen hier.

het wateroppervlak in de hoop de moeilijker te spotten vogels te vinden, zoals de lepelaar. Als onervaren vogelaar kijk ik waarnaar mensen staan te kijken. En soms vraag ik het gewoon: “Waar kijken we naar?” Een echtpaar dat al een tijdje op een bankje door het gat van het observatiehuisje zit te turen, weet het mij met zekerheid te zeggen: “Een meeuwenpaar en hun jong.” Even verderop wijst een ander echtpaar mij op een kleine karekiet in het riet. Ik begin er steeds meer lol in te krijgen om de vogels niet alleen te spotten, maar ook te herkennen en te observeren. Ik vink nog een witte kwikstaart, grauwe ganzen, slobeenden, twee futen en een kluut af op mijn kaart. Aan de noordkant van het eiland bevindt zich een zandduin met gaten waarin oeverzwaluwen zich genesteld hebben. Van een afstandje zie ik ze af en aan vliegen. Snel als ze zijn, krijg ik ze met mijn camera nauwelijks gevangen op beeld. Maar hun kenmerkende puntige vleugelvorm maakt dat ze niet te missen zijn. Weer eentje om af te strepen.

REGIE VAN DE NATUUR Het moeraslandschap maakt dit niet alleen een levendige eilandengroep voor fauna, maar ook voor flora. Het is bijzonder om te zien hoe snel de >

HOLLANDS Glorie

De Marker Wadden

De zonsondergang schijnt hier spectaculair te zijn en stiekem baal ik dat ik geen huisje heb geboekt om te overnachten moerasandijvie hier uit de grond schiet, hoor ik een boswachter zeggen. Het eerste jaar al, toen dit nog een zandvlakte was, legden vogels hier hun eieren. De helderheid van het water verraadt ook levendigheid onder het oppervlak en op sommige plekken wint het geluid van de kikkers het van de vogels. Als je de natuur maar een beetje de ruimte geeft, neemt die snel zelf de regie in handen, zo blijkt maar weer op de Marker Wadden. Die gedachte stemt mij positief en ik vraag me af hoe het er hier over nog eens vijf jaar uit zal zien. De wandelroute slingert het eiland rond, met altijd de Steltloper als oriëntatiepunt, zoals de kerktoren in een dorp. Eenmaal terug in de Nederzetting bestel ik wat te drinken en neem ik plaats op het strandje. Daar kijk je een eind weg in de richting van Amsterdam, een totaal andere wereld. Hier zit je in alle rust aan het strand en kun je zelfs een frisse duik nemen. De zonsondergang schijnt hier spectaculair te zijn en stiekem baal ik dat ik geen huisje heb geboekt om te overnachten. Om half drie stap ik weer aan boord van de Abel Tasman en onder het genot van een koud biertje in de zon word ik teruggebracht naar het vaste land. Nederland is weer wat land, en belangrijker nog, natuur rijker. �

NAAR DE MARKER WADDEN • Via de website van Natuurmonumenten boekt u eenvoudig een ticket voor de overtocht vanuit de Bataviahaven in Lelystad. U boekt een retourticket voor een dagdeel van zo’n vier uur. Voor tickets en meer informatie: markerwadden.nl • Een andere mogelijkheid is om met uw eigen boot te komen. • Ook worden er chartertochten georganiseerd naar de Marker Wadden.

OVERNACHTEN OP DE MARKER WADDEN • Landal Greenparks biedt de mogelijkheid om te overnachten in een van de vier huisjes die zij op het eiland hebben. De inkomsten hiervan komen volledig ten goede aan Natuurmonumenten. Voor meer informatie en boekingen: landal.nl/parken/marker-wadden • Voor liefhebbers is het ook mogelijk om met een kleine tent te kamperen op het hoofdeiland. Omdat er zeer beperkt plek beschikbaar is, dient u van tevoren te reserveren door een mailtje te sturen naar info@markerwadden.nl. • Indien u met uw eigen boot komt, mag u daar natuurlijk ook in verblijven. Meer info: natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/marker-wadden/ varen/overnachten-op-marker-wadden

p. 55

ONZE KEUZE - BOEKEN Door Pablo Pichel

Dwars door Nederland Zoals het een fietsland betaamt, heeft Nederland tal van mooie routes. In het gidsje ‘Fietsen van Walcheren naar de Waddenzee’ heeft fietsfanaat Marica van der Meer een indrukwekkende route uitgestippeld: van Vlissingen naar Harlingen, dwars door vier nationale parken, met onderweg bezienswaardigheden als de Deltawerken, de Hollandse Waterlinie en de Biesbosch. In 550 kilometer leidt ze de fietser langs

rivieren, oude vestingen en bruisende Hanzesteden. De tocht is opgedeeld in verschillende trajecten, met om de zoveel kilometer tips voor een betaalbare overnachting. Op de website van de uitgeverij kunnen bij deze gids ook gps-data worden gedownload. • Marica van der Meer, ‘Fietsen van Walcheren naar de Waddenzee’, Uitgeverij Elmar, E19,99.

Hollands tuinglorie Volgens de Britse auteur en tuinarchitect Noel Kingsbury is er geen twijfel mogelijk: Nederlandse tuinontwerpen zijn uniek in de wereld. In ‘Van landschap naar tuin’ bespreekt Kingsbury hoe tuiniers als Jac. P. Thijsse, Piet Oudolf en diens idool, Mien Ruys, allemaal hun stempel hebben gedrukt op de eigentijdse tuinen en parken van Nederland. De landschapspioniers haalden hun inspiratie uit de gevarieerde Hollandse omgeving, met heide en weide, maar ook met water, bollenvelden en duinen. In dit boek doorloopt Kingsbury de geschiedenis van tuinen en tuinieren. Zo legt hij uit hoe de groeiende roep om natuurbehoud een directe aanleiding was voor de omarming van verwilderde-tuinontwerpen. Met foto’s van Maayke de Ridder nodigt dit boek uit om nog meer dan voorheen te genieten van onze tuinen. • Noel Kingsbury en Maayke de Ridder, ‘Van landschap naar tuin’, Uitgeverij Noordboek / HL books, E39,95.

Geboorte van een natuurgebied Tegenwoordig is het misschien nauwelijks meer voor te stellen, maar slechts vijf jaar geleden stond het Markermeer onder deskundigen nog bekend als een ‘dooie bak water’. Al decennialang ging de kwaliteit van het meer achteruit. Tot het moment in 2015 dat Rijkswaterstaat alle betrokken partijen om de tafel riep en ze samen tot het idee van de Marker Wadden kwamen. Het gelijknamige boek beschrijft en verbeeldt de ontwikkeling van misschien wel het belangrijkste natuurherstelproject van Europa. Het project bewijst dat dezelfde mensen en machines die

HOLLANDS Glorie

de natuur kunnen verwoesten, die ook weer kunnen creëren. Zo werden er vorig jaar al 120 soorten vogels, 170 soorten planten en 198 insectensoorten aangetroffen. Met paginavullende foto’s van de werkzaamheden, nieuw ontstane landschappen en gespotte dieren, wordt het succes van de Marker Wadden breed uitgemeten. (Zie ook p. 58.) • Endre Timár en Sarah Schenk-Thompson, ‘Marker Wadden: Eilanden van morgen’, Fontaine Uitgevers en Natuurmonumenten, E32.

Schilderachtig Egmond

�

Vanaf het moment dat schilders Egmond ontdekten, werd het drukbezocht door grote namen als Jacob van Ruisdael, Cornelis Buys en George Hitchcock. Zij vereeuwigden Egmonds zeegezichten, huizen en ruïnes, maar ook het dagelijks leven. De schilderijen van de Egmondse School brengen inmiddels tonnen op. Dat het vissersdorp zo goed uit de verf kwam is geen wonder. Voordat de eerste kunstenaars hier voet aan wal zetten, sierden de buitenhuizen van de elite het plaatsje al. Zelfs filosoof René Descartes heeft hier even gewoond. Maar Egmond huisvestte ook het Slot op den Hoef van de familie Van Egmont, een van de invloedrijkste families in de Nederlandse geschiedenis. Het boek ‘De schilders van Egmond’ beschrijft de kunstgeschiedenis. Met illustraties en historische foto’s schetst het een goed beeld van wat de grootmeesters in Egmond zagen. • Peter J.H. van den Berg, ‘De schilders van Egmond’, Uitgeverij Wbooks, E22,95.

Wij mogen twee exemplaren van dit boek weggeven. Wilt u kans maken, ga dan naar www.hollandsgloriemagazine.nl en vul uw gegevens in bij Mail & Win.

Koninklijk leven in Den Haag Eén winter lang regeerden koningin Elizabeth Stuart en koning Frederik van de Palts over Bohemen. Maar na een jaar kwam er al een einde aan hun sprookjesleven aan het hof door de oprukkende legers van keizer Ferdinand II. Ten einde raad besluit het koninklijk paar met hun dertien kinderen te vluchten naar oom Maurits van Oranje-Nassau in Den Haag. Het stel vindt in Nederland rust en zekerheid terwijl de kinderen een opleiding genieten in Leiden. In ‘De dochters van de Winterkoningin’ beschrijft de Amerikaanse auteur en

historica Nancy Goldstone de bijzondere levensloop van vier dochters. Zo lezen we hoe de oudste, Elisabeth, bevriend raakt met filosoof Descartes en abdis wordt van een protestants klooster. Maar ook hoe Henriëtte Maria uitgehuwelijkt wordt aan een man in Transsylvanië, om kort daarop kinderloos te sterven. Voor ieder die smult van andermans familieperikelen. • Nancy Goldstone, ‘De dochters van de Winterkoningin’, Uitgeverij Omniboek, E29,99.

p. 57

6 X HOLLANDS + DE MEISJES VAN DE MOESTUIN T.W.V. B26,99 NU SAMEN VOOR MAAR

E 32 Smullen van eigen oogst Als zelfverklaarde ‘meisjes van de moestuin’ tonen Amber en Reny dat eten pas écht een beleving wordt met zelfverbouwde groente, fruit of kruiden. In dit boek leren ze u de fijne kneepjes van het moestuinieren, van het zaaien tot aan het oogsten en het genieten. Ook weerleggen ze de vooroordelen. Zo hoeft tuinieren helemaal niet tijdrovend te zijn! In het boek schittert ieder ingrediënt in een buitengewoon recept. U bent vast niet de enige die al trek krijgt bij het idee van perentaart met limoncello of raapstelensoufflé. Het enthousiasme is er, nu de groene vingers nog.

WORD ABONNEE Kijk op www.hollandsgloriemagazine.nl of bel 088 2266637

De abonneeservice is op werkdagen bereikbaar van 9.00 tot 17.00 uur. Als bijdrage in de verzendkosten van het geschenk wordt eenmalig C 5 in rekening gebracht. Deze aanbieding geldt zolang de voorraad strekt. Neem contact op met de abonneeservice voor verzendtarieven naar het buitenland. U kunt het abonnement ook cadeau doen aan iemand anders, u ontvangt dan zelf het boek.

Op naar de top

Vive la Vie Groningen De Rozario Helmond De Witte Zwaan De Bilt ‘t Pakhuus Oudeschild LEV by Mike Winterswijk Het Badpaviljoen Domburg

Ze zijn jong, enthousiast en gedreven. Leden van de vereniging Jeunes Restaurateurs combineren hun hartstocht voor koken met perfect gastheerschap. In elke uitgave van Hollands Glorie het spotlicht op zes adressen uit Nederland waar u kunt kennismaken met het resultaat van hun ambitie. Bezoek de websites voor actuele openingstijden.

p. 59

Vive la Vie in Groningen

Koken vanuit je gevoel

eroen Sportels carrière begon als bijbaantje in een steakhouse. Daar blijkt dat het ambitieniveau verder rijkt. Hij wil ervaring opdoen in de betere zaken van Groningen om uiteindelijk chef te worden. Na zijn koksopleiding belandt hij echter in Drenthe bij het veelgelauwerde restaurant De Vlindertuin in Zuidlaren van autodidact Jilt Cazemier. Hier leert hij om met verse producten te werken, te kijken naar de natuur en te koken vanuit zijn gevoel. Bij de Vlindertuin krijgt hij van Cazemier de vrije hand en de ruimte om door te groeien. De eerste Michelinster volgt al snel. Het lukt hem chef te worden bij De Loohoeve in Schoonloo. Gedurende vijf jaar zwaait hij de scepter. In deze periode draagt hij ertoe bij dat De Loohoeve transformeert van schnitzelrestaurant naar een gerenommeerd culinair adres. Sportel is dol op reizen. Zijn bezoeken aan Azië zijn een grote inspiratiebron voor zijn stijl van koken. Daarnaast erkent hij de kracht van zijn team. Deze koks deden immers ervaring op bij diverse gerenommeerde zaken en zo komen ze niet alleen kennis halen, maar ook brengen. Vive la Vie ligt op een steenworp afstand van de Martinitoren in Groningen. Het restaurant is zowel verbouwd als ingericht door Sportel. Hij wilde een gemoedelijke

HOLLANDS Glorie

setting met een rustige uitstraling creëren, midden in het drukke stadshart van Groningen. De open keuken is letterlijk en figuurlijk het kloppende hart van de zaak. Hier tref je de klassieke Franse keuken met Aziatische invloeden, onder meer uit Cambodja, Thailand en Laos. Zijn gerechten nemen je dan ook zintuiglijk mee naar die verre oorden om het leven te vieren. 050 8503970. jre.eu/vivelavie

•

Op naar de top

De Rozario in Helmond

Terug naar de bron

e nog jonge Jermain de Rozario begon zijn loopbaan in de bediening bij restaurant De Warande in Helmond. Een pittige leerschool die de toon zette voor zijn verdere ontwikkeling. Maar hij wilde kok worden en kreeg tijdens zijn koksopleiding een stageplek bij een eetcafé, ook in Helmond. Hier kreeg hij de ruimte en de vrijheid om zich te ontwikkelen van leerling tot chef-kok en (niet onbelangrijk) hij ontmoette er zijn huidige partner Virginia Rhoe. In 2013 werd hij benaderd door sterrenchef Soenil Bahadoer van De Lindehof in Nuenen, toen nog met één ster. Hij ging aan de slag als chef de partie. Bij Soenil ervaarde hij dat de druk contant is als je wilt meetellen op sterniveau. Het is gas geven en alles opzijzetten. Het draait om discipline en de juiste focus. En zo was Jermain erbij toen De Lindehof een tweede ster kreeg. Zelf werd hij

Variatiechef van het jaar in 2014. Geheel onverwacht kregen Jermain en zijn partner de kans om het eetcafé over te nemen waar beiden begonnen. En zo openden zij in mei 2016 restaurant De Rozario midden in het stadshart van Helmond. Beiden houden van modern, abstract en warm. Daarmee wordt een hip huiskamergevoel nagestreefd samen met vlotte attente bediening en relaxte muziek. Chef Jermain kookt Aziatisch met een klassieke twist. In zijn gerechten laat hij niet alleen de seizoenen spreken, maar ook zijn gevoel. De wijnkaart is bijzonder en op topniveau met verrassende wijnen uit Georgië en de Libanon. De chef componeert ook sprankelende cocktails die voor de juiste kick-off van de avond zorgen.

•

De Rozario, Markt 213, Helmond 0492 535206. jre.eu/derozario

p. 61

De Witte Zwaan in De Bilt

Zinnenprikkelend

•

HOLLANDS Glorie

lle jeugdherinneringen van chef-kok Timo Agterberg spelen zich af in restaurant De Witte Zwaan omdat het de zaak van zijn vader was. Als hij dat al gewild zou hebben, was er voor hem geen ontsnappen aan het koksvak. Junior bezoekt de koksopleiding en mag als leerling-kok aan de slag bij De Hoefslag in Bosch en Duin. Chef Karl van Baggem spijkert hem bij qua klassieke Franse keuken en leert dat hij moet beschikken over een ijzeren discipline. Na deze leertijd wordt hij aangenomen als leerling-kok bij restaurant De Saffraan. Via chef Kars van Wechem maakt Timo kennis met een lichte elegante kookstijl met oosterse tinten. Hier proeft hij de passie voor het vak, maar hij wil méér en het liefst een eigen restaurant. Terwijl hij pas 21 is krijgt hij plotseling die kans. In 2013 keert hij terug op

het honk en wordt, net als zijn vader destijds, chef van De Witte Zwaan. In 2015 versterkt Danique Haaksman het team als gastvrouw. Samen zetten zij hun restaurant op de culinaire kaart. De stijl is modern Frans en volgens Michelin presteert Timo overtuigend ‘met zijn lekkere gerechten voor een uitstekende prijs- kwaliteitverhouding’. Uiteraard kookt de jeune chef naar het seizoen en doet hij zijn inkopen zo veel mogelijk bij lokale producenten. Daarbij begeleiden wijnen uit verschillende landen de gerechten. Volgens Timo Agterberg gaat het erom verschillende structuren, geuren en smaken te beleven waarbij alle zintuigen geprikkeld worden. De Witte Zwaan, Dorpsstraat 8, De Bilt 030 2210125. jre.eu/witte-zwaan

Op naar de top

’t Pakhuus in Oudeschild

•

Soms houd je het niet droog

e zou erdoor gedesoriënteerd kunnen raken, maar ’t Pakhuus is een prominent, vrijstaand hoog Zaans graanpakhuis uit de 16de eeuw. Zaans ja, maar in 1903 opnieuw opgebouwd aan de haven van het Texelse Oudeschild. Dit voormalige havenpakhuis wijkt dan ook in alles af van de eilanderhuisjes en lokaal neigt men ernaar dit een van de mooiste panden van het eiland te noemen. Sinds het voorjaar van 2015 wordt het hier gevestigde restaurant bestierd door de Texelse chef-kok Boy Schuiling en zijn partner Felicia Siebert die garant staat voor een gastvrij onthaal. Schuiling begon onderaan de ladder als afwasser, werd keukenhulp bij een pannenkoekenrestaurant en een bistro waar hij ‘gas leerde geven’. Na de koksopleiding werkte hij zelfstandig bij een restaurant met een Bib Gourmand in De Waal en bij een sterrenzaak in Den Hoorn. Schuiling

leerde door en kon als gespecialiseerd restaurantkok ’t Pakhuus pachten. Michelin roemt het designdecor met een speciaal ontworpen moswand die de natuur binnenhaalt, maar zo zegt de rode gids, dé troef van dit historisch pakhuis is het uitzicht op de haven en de garnalenboten. Vis en fruits de mer zijn hier dan ook de specialiteit met in het midden van het restaurant een in het oog springend homarium. De menukaart is de hele dag beschikbaar. Misschien een goed idee om meteen maar te blijven in een van de designsuites boven het restaurant. Ga dan bij springvloed want dan staat alles rond dit voormalig pakhuis een paar uur onder water. Boy en Felicia organiseren dan een hoogwaterdiner. Kan het romantischer? ’t Pakhuus, Haven 8, Oudeschild 0222 313581. jre.eu/pakhuus

p. 63

LEV by Mike in Winterswijk

Geslaagde combinaties

interswijk ligt in het meest oostelijke deel van de Achterhoek en je hoeft niet veel moeite te doen om in Duitsland te belanden, maar dat is niet de bedoeling. Zet koers naar het aloude, maar strak gerestaureerde Strandbad Winterswijk dat tien jaar geleden aan een nieuw leven begon. Onderdeel van dat project werd uiteindelijk Mike Vrijdags restaurant LEV by Mike. Beneden kan men zich bij strand en bos tussen de badgasten begeven bij de Beachbar en op de eerste etage bevindt zich restaurant LEV met riant dakterras. Achterhoeker Mike Vrijdag heeft een indrukwekkende staat van dienst. De basis werd gelegd bij het beroemde Prinses Juliana in Valkenburg en bij de Bokkedoorns in Overveen. Later ging hij als souschef aan de slag bij het Koetshuis

HOLLANDS Glorie

in Bennekom waar hij meehielp aan het krijgen van een ster. Chef de cuisine werd hij bij De Beukenhorst (Winterswijk) en Villa Ruimzicht in Doetinchem om in 2011 de Strandlodge te beginnen bij het Winterswijkse Strandbad. Vier jaar later kreeg hij een ster. Vorig jaar gooide hij alles om naar LEV by Mike. “Ik wil onze gasten graag verrassen met misschien onverwachte, maar geslaagde combinaties”, zegt Mike. “Het gaat om de juiste combinatie van smaken, structuren, kleuren en geuren.” Maar belangrijker dan dat is dat zijn restaurant vooral een relaxte sfeer moet uitstralen. “Elke gast moet zich op zijn gemak voelen en vooral genieten.” LEV by Mike: Badweg 4, Winterswijk 0543 769037. jre.eu/levbymike

•

Op naar de top

Het Badpaviljoen in Domburg

Genieten vanaf de duinen

inds jaar en dag is Domburg een echte familiebestemming, maar ook een geliefde plek voor kunstenaars als Jan Toorop en Piet Mondriaan die hier geïnspireerd werden door het mythische ‘Zeeuwse licht’. Rond de eeuwwisseling verrees een aantal villa’s en andere gebouwen die inspeelden op de populariteit van het stadje. Een van die markante gebouwen is het Badpaviljoen dat opgetrokken werd in Hollandse neorenaissancestijl. Het scheelde niet veel of het was er niet meer geweest. Maar het rijksmonument uit 1889 werd begin deze eeuw gered. Het werd een van de meest kostbare locaties, niet alleen van familiebadplaats Domburg, maar van heel Nederland. Dat rechtvaardigde de participatie van een gerenommeerde kok in de persoon van Ferdie Dolk, JRE-lid sinds 2005, die in Middelburg in 2006 een ster verwierf met restaurant Het Groot Paradijs. Dolk en zijn partner Mirjam Joziasse, maakten de overstap naar Domburg in 2007. Het Badpaviljoen kreeg een grootscheepse renovatie waarna het aan een nieuw hoofdstuk kon beginnen met negen luxueuze appartementen, een fine dining-restaurant en de in oude luister herstelde kuurzaal. Vanaf de duinen hebben gasten een weids uitzicht over zee.

Ferdie Dolk maakt optimaal gebruik van deze geografische locatie door Zeeuwse oesters, Oosterscheldekreeft en andere zeevruchten via de kaart aan te bieden. Die menukaart speelt overigens in op elk moment van de dag. Voor wie overvallen wordt door romantische gevoelens op deze historische plek: er kan getrouwd worden.

•

Het Badpaviljoen, Badhuisweg 21, Domburg 0118 582405. jre.eu/hetbadpaviljoen

p. 65

KUNST UITGELICHT Tekst Fabian Takx

Een gevoelige oogopslag ‘Kop van een vrouw’ van Vincent van Gogh

Wie ze was, is niet bekend, maar ze moet een favoriet model zijn geweest van Van Gogh. De vorig jaar verworven kopstudie is een typisch voorbeeld van zijn boerenportretten: “Geschilderd als zijnde zelf een hunner.”

egenwoordig denk je bij een boer aan een grootschalig ondernemer, maar Vincent van Gogh schilderde in 1885 kleine, krabbelende Brabantse keuterboeren en landarbeiders. Hij had al in Drenthe turfstekers getekend en in Brabant wevers toen hij ‘kopstudies’ van boeren en boerinnen ging maken in Nuenen. Daar was hij weer bij zijn ouders gaan wonen na catastrofaal verlopen betrekkingen in een kunsthandel, als leraar aan een Engelse jongenskostschool en evangelist in de Belgische Borinage. Uiteindelijk maakte hij na 47 ‘kopstudies’ zijn eerste meesterwerk ‘De aardappeleters’. Een “ECHT BOERENSCHILDERIJ”, schrijft hij aan zijn broer Theo op 30 april 1885. Het is naar het voorbeeld van Jean-François Millet, de voorman van de Franse School van Barbizon die dertig jaar eerder eenvoudige mensen van het land had geschilderd in eenzelfde soort somber-realistische tinten. Vincent wilde de boeren schilderen zoals ze waren, in de huid van de boer kruipen. Hij schrijft:

HOLLANDS Glorie

“(…) men moet de boeren schilderen als zijnde zelf een hunner, als voelende, denkende zoo als zij zelve. Als niet anders kunnende zijn dan men is. Ik denk er zoo dikwijls aan dat de boeren een wereld op zich zelf zijn, in veel opzigten zooveel beter dan de beschaafde wereld.” De boeren, dat waren voor Vincent mensen die dicht bij de natuur stonden en een hard, eerlijk leven leidden. “… geparfumeerd moet een boerenschilderij niet worden”, schreef hij aan Theo. Bij ‘De aardappeleters’ moest de toeschouwer zich kunnen inbeelden “dat die luidjes die bij hun lampje hun aardappels eten, met die handen die zij in den schotel steken zelf de aarde hebben omgespit en (…) dat zij hun eten zoo eerlijk verdiend hebben.”

EN PROFIL In september vorig jaar kon het Noordbrabants Museum trots bekendmaken dat het een van die ‘kopstudies’ van Van Gogh had verworven. ‘Kop van een vrouw’ is een olieverfschilderij van 40 bij 29,5 centimeter. De kosten, 1,6 miljoen

euro, werden gedragen door de BankGiroLoterij, sponsoren en particulieren, dus het was geen onverantwoorde uitgave van gemeenschapsgeld in coronatijd. En dat was het sowieso niet, want het is een mooie, karakteristieke, fraai geschilderde Brabantse boerin en profil. Ze is nu te zien in een aparte, onlangs geopende Van Goghzaal waar dertien schilderijen van Van Gogh te zien zijn. Het museum had al twee landschappen, een stilleven en een ‘spittende boerin’ in eigendom, maar een echt portret was een welkome aanvulling. Zo blijft het museum in Den Bosch werken aan een steeds completer beeld van de Brabantse jaren van de Brabantse schilder. Uit de gevoelige oogopslag kun je van alles aflezen. De vrouw draagt een donkere ‘ondermuts’, waar normaal gesproken een witte muts overheen werd gedragen zoals je op ‘De aardappeleters’ ziet. Haar markante profiel komt door de lichte achtergrond nog beter uit. Ze is geschilderd in februari of maart 1885. Wie ze was, is niet bekend, maar ze moet een favoriet model zijn geweest van Van Gogh, want ze komt op meerdere

“… geparfumeerd moet een boerenschilderij niet worden”, schreef Vincent aan zijn broer Theo schilderijen voor, ook op een schilderij uit het Kröller-Müller Museum. Van Gogh wilde geen individuele portretten maken, maar een bepaald type neerzetten. Een toelichting van het museum zegt dat leerlingen van de schilder beweerden dat Van Gogh bewust “de leelijkste exemplaren tot model” koos en dat zijn atelier vol hing met “koppen van mannen en vrouwen, waarvan de kafferachtige

wipneuzen, uitstekende jukbeenderen en groote ooren sterk geaccentueerd” waren. Dat soort akelige typeringen zijn tegenwoordig gelukkig uit den boze en Vincent van Gogh zou ze zelf ook nooit hebben gebruikt. Vanuit Nuenen ging hij naar de kunstacademie in Antwerpen om aan zijn techniek te schaven, maar natuurlijk maakte hij die opleiding niet af. In Parijs kwam hij onder de indruk van de impressionisten en

in Zuid-Frankrijk werd hij de grote voorloper van de modernen met zijn doeken die overliepen van individuele expressie, licht en symboliek. Maar hij bleef ‘gewone’ mensen portretteren. Uit noodzaak, maar ook uit overtuiging. � • ‘Kop van een vrouw’ (februarimaart 1885) door Vincent van Gogh, Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch.

p. 67

Meisjes

van de moestuin ‘Kweken, oogsten, koken en eten, dat zijn de basics in ons leven’, schrijven Amber Carchedi en Reny Muller in het voor woord. En dat zegt meteen alles over dit heerlijke kookboek waarin de recepten per ingrediënt zijn gerangschikt. Vijf smakelijke voorbeelden.

Reny Mulder

HOLLANDS Glorie

Amber Carschedi

Perentaart met limoncello • recept op pgagina 74

p. 69

AALBESSENSINAASAPPELLIKEUR VOOR 900 ML

• 500 g rode aalbessen, gewassen en gerist • schil van 1 schone, biologische sinaasappel • 1 vanillestokje, in de lengte doorgesneden • 300 ml pure alcohol, óf 600 ml wodka of (graan)jenever (probeer voor de pure alcohol te gaan) • 300 ml water • 300 g suiker Dep de bessen een beetje droog en doe ze in een weckpot van 1 liter. Kneus ze een beetje zodat het sap vrijkomt. Doe de sinaasappelschil samen met het vanillestokje bij de bessen in de pot. Voeg dan de (pure) alcohol toe en zet de pot ongeveer een maand weg. Je mag de bessen ook langer laten staan, want er kan niets mee gebeuren. Giet na die maand of langer het geheel door een zeef. Plet de bessen nog zo veel mogelijk; er komt nog veel drank uit. Zet een steelpannetje op je warmtebron met het water en de suiker. Laat de suiker oplossen en de siroop volledig afkoelen. Voeg de afgekoelde suikersiroop toe aan de bessenalcohol en giet over in een mooi flesje. Wil je een heel mooie heldere likeur? Zeef de vloeistof dan door een schoon (!) pantykousje. Wij drinken deze likeur het liefst ijskoud uit de vriezer, net als limoncello. Maar de likeur is ook perfect als basis voor een spoom, met een bolletje sorbetijs of als cocktail aangelengd met prosecco. Of toch maar gewoon zo?

HOLLANDS Glorie

Zoete rozenkoekjes • recept op pagina 74

p. 71

BASILICUMLIMOENCHEESECAKE VOOR CA. 8 PUNTEN

• 1 pak bastognekoeken • 120 g roomboter + wat extra, om in te vetten • 4 eidooiers • 1 blikje gecondenseerde melk (397 g) • 2 limoenen • 2 el fijngehakte basilicum

VERVEINE-IJS VOOR 500 ML

• • • • • •

250 g ricotta 4 handjes verse verveine 75 g witte kristalsuiker 200 ml slagroom 1 bio citroen 50 ml honing

Roer de ricotta met de verveine en de suiker in de foodprocessor fijn tot een glanzend geheel. Klop met de mixer de slagroom op tot zachte pieken en vouw dit door het ricottamengsel. Rasp de schil van de citroen boven het ricottamengsel en vouw dit samen met de honing erdoorheen. Rasp de citroenschil niet te grof; dat is niet prettig als je het ijs gaat eten. Probeer de rasp zo fijn mogelijk te maken. Schep het roommengsel in een diepvriesbak en zet deze ten minste 6 uur in de vriezer. Roer de eerste paar uur om het half uur de randen even los van de diepvriesbak om kristalvorming tegen te gaan.

HOLLANDS Glorie

Verwarm de oven voor op 190 0C. Doe alle bastognekoeken in de keukenmachine en verkruimel ze. Zorg dat er geen grote stukken meer inzitten, want die zijn lastig om de bodem mee te vormen. Smelt de boter in een pannetje, maar zorg dat deze niet bruin wordt. Roer de gesmolten boter door de koekkruimels. Vet een kleine taartvorm in met boter en verdeel dan het koekmengsel gelijkmatig over de bodem en de rand van de taartvorm. Druk licht aan. Zet de taartvorm 8-10 minuten in de oven. Klop nu de eidooiers met een garde los en klop daar de gecondenseerde melk doorheen. Rasp de schil van 1 limoen fijn (maar bewaar de limoen) en roer de rasp door het mengsel. Voeg het basilicum toe. Pers beide limoenen uit en giet het sap bij het mengsel met de gecondenseerde melk. Roer even door elkaar en verdeel dan over de voorgebakken bastognebodem. Verlaag de oventemperatuur tot 180 0C en bak de taart in 15 minuten verder af. Voel na 15 minuten of de bovenkant van de taart een beetje stevig aanvoelt. Laat afkoelen voordat je de taart serveert. TIP - Wat doe je met al die eiwitten? Meringue maken natuurlijk! Iedereen houdt ervan en meringue is lang houdbaar.

p. 73

PERENTAART MET LIMONCELLO

VOOR 12 PUNTEN

VOOR CA. 20-25 STUKS

• • • •

• • • • • • •

• • • • •

Amber Carchedi & Reny Muller, ‘De meisjes van de moestuin’. Uitgeverij Terra, E26,99. Zie ook demeisjesvandemoestuin.nl voor meer informatie en recepten van ‘de meisjes’.

HOLLANDS Glori

ZOETE ROZENKOEKJES

1 rol vers deeg uit het koelversschap 250 g mascarpone 3 + 2 el limoncello 60 g witte basterdsuiker + 1 el extra, om te bestrooien 1 tl vanille-extract 1 el bloem 1 ei 3 rijpe peren 1 el abrikozenjam

Verwarm de oven voor op 200 0C. Rol het deeg uit volgens de gebruiksaanwijzing op de verpakking en leg in een taartvorm van 24 cm doorsnede. Prik met een vork ruim gaatjes in het deeg. Maak je liever zelf je deegbodem? Kies dan voor zanddeeg of maak een bodem van biscuitjes. Klop nu de mascarpone los zodat er geen klontjes meer zijn. Voeg aan de mascarpone 3 eetlepels limoncello, de suiker, het vanille-extract, de bloem en het ei toe, en mix tot een geheel. Bestrijk het deeg met het mascarponemengsel en strijk de bovenkant glad. Schil de peren, halveer ze en ontdoe ze van de klokhuizen. Snijd ze in plakken en leg de plakken peer in een waaiervorm op de mascarpone. Leg een rond stukje peer in het midden. Bestrooi de peer met de extra eetlepel suiker. Bak de taart in ca. 40 minuten gaar of totdat het deeg goudgeel is en de peren zacht zijn. Verlaag de temperatuur van de oven iets, wanneer het deeg te snel donker kleurt of dek de taart af met aluminiumfolie. Verwarm in een pannetje de abrikozenjam met de overige 2 eetlepels limoncello. Laat even zachtjes koken totdat de jam gesmolten is. Bestrijk de peren met het jammengsel en je taart is klaar. O ja, als je de peren schilt en snijdt, verkleuren ze nogal snel. Verwerk ze daarom een voor een of smeer de snijvlakken van de peren in met citroensap. TIP - Als je liever alcoholvrij kookt, vervang dan de limoncello door vlierbloesemsiroop.

300 g bloem + wat extra, om te bestuiven 150 g fijne kristalsuiker snufje zout 1 zakje vanillesuiker 250 g roomboter, in heel kleine stukjes 1 ei, gesplitst handje gedroogde rozenblaadjes

Voor het glazuur: • 200 g poedersuiker • 1 tl rozenwater • sap van 1/2 citroen Doe de bloem, suiker, het zout en de vanillesuiker in een kom. Voeg de boter en de eidooier toe en probeer het geheel zo snel mogelijk tot een samenhangend deeg te kneden. Voeg eventueel wat snippers gedroogde rozenblaadjes toe, als extra smaakmaker. Rol de bol deeg in plasticfolie en leg ca. 30 minuten in de koelkast. Verwarm de oven voor op 175 0C. Rol het deeg uit op een met bloem bestoven werkblad. Steek met een vormpje of een klein glaasje ronde vormpjes uit. Leg ze op een met bakpapier bekleed bakblik en bak ze in 15-20 minuten lichtbruin. Haal ze met een spatel of met bakpapier en al van het bakblik en laat ze ten minste 30 minuten afkoelen voordat je ze glazuurt. Bewaar ze voordat je ze gaat glazuren in een goed afsluitbare trommel. Klop voor het glazuur het eiwit (van het gesplitste ei) los en licht schuimig. Voeg dan de poedersuiker, het rozenwater en het citroensap toe. Voeg geleidelijk kraanwater toe. Begin met 1 eetlepel water en zorg dat je glazuur niet te dun wordt. Smeer de bovenkant van je koekjes gelijkmatig in met het glazuur en garneer met verkruimelde rozenblaadjes.

Dé zomerhit van 2021! Bruno Courrèges mag dan wel

en een ‘De geneugten van het leven in de Dordogne atie.’ intrigerend mysterie… een winnende combin Telegraph

politiecommissaris zijn, eigenlijk heeft hij niet veel te doen in het kleine plaatsje Saint Denis

Martin

in de Dordogne. Hij heeft een dienstwapen,

WALKER

maar dat draagt hij nooit. Hij heeft het recht mensen te arresteren, maar dat is in zijn

Bruno chef de police

loopbaan slechts één keer voorgekomen. Op Bevrijdingsdag wordt de grootvader van een Algerijnse dorpsgenoot dood aangetroffen. Men vermoedt een racistisch motief vanwege een groep extreem-rechtse jongeren die actief is in de buurt. Bruno is echter niet overtuigd en

Misdaad in het hart van de Dordogne

stelt een grondig onderzoek in, dat geheimen uit het verleden blootlegt en de verhoudingen binnen het dorp ernstig verstoort.

99 € 19, ‘Walkers ontspannen stijl en humor brengen zijn boeiende held en het charmante dorp tot leven. Een van de leukste boeken die ik in lange tijd heb gelezen.’ Sunday Telegraph

Martin

Literaire thriller

Covers_3x.indd 1

Martin

WALKER

WALKER Een zaak voor Bruno, chef de police

‘Maakt dat je direct een ticket wilt kopen om je onder te dompelen in la France profonde.’ Irish Independent

De vergelding

De zwarte diamant

Een zaak voor Bruno, chef de police

04-06-2021 12:43

Bestel nu het eerste deel uit deze sfeervolle, internationaal geprezen misdaadserie en betaal geen verzendkosten!

Literaire thriller

Covers_3x.indd 2

Literaire thriller

04-06-2021 12:43

Covers_3x.indd 3

04-06-2021 12:43

Delen 2 en 3 in de Bruno-reeks verschijnen in september en november van 2021.

Ga naar creditsbooks.nl/shop of bel 088 2266634 Ook verkrijgbaar bij uw boekhandel.

Cannenburch

Doorwerth

Rosendael

Hernen

Dwalen langs Gelderse kastelen Gelderland is een echte kastelenprovincie. Ter voorbereiding op de nieuwe wandelgids ‘De mooiste kasteelwandelingen in Gelderland’ gingen Wim Huijser en routemaker Rob Wolfs op pad langs vier kastelen die zijn opengesteld voor het publiek. Een wandelverslag over roemruchte bewoners, herstel van verdwenen rozentuinen en het wonderbaarlijk goed bewaard gebleven kasteel uit de tv-serie ‘Floris’. Tekst Wim Huijser fotografie Rob Wolfs, Wim Huijser, Geldersch Landschap & Kasteelen

et boek ‘Kastelen in Gelderland’ vermeldt maar liefst 390 verschillende bestaande en voormalige Gelderse kastelen. Niet alleen in het Gelderse rivierengebied, maar ook in de Achterhoek en op de Veluwe. Veel burchten en versterkte huizen werden gesticht langs beken en rivieren. Een flink aantal daarvan werd gebruikt als uitvalsbasis voor jachtpartijen. Aan de meeste kastelen in Gelderland zijn verhalen verbonden van bijzondere bewoners. Zo verbleven de graven en hertogen van Gelre maar al te graag op kastelen als Ammersoyen, Rosendael en Doorwerth. Gelre was in de Middeleeuwen dan ook een belangrijke macht. De hertog had niet één vast domicilie, maar trok rond door zijn gebied en had op tal van plekken zijn kastelen waar hij wisselend verbleef. Veel kastelen uit die tijd zijn bewaard gebleven en in bezit van Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK), waaronder Kasteel Cannenburch bij Vaassen en kasteel Hernen in het Rivierengebied. >

p. 77

Kasteel Cannenburch

oemrucht is de naam van de middeleeuwse veldheer Maarten van Rossum. Zijn naam is nadrukkelijk verbonden met kasteel Cannenburch in het Veluwse Vaassen. Hoewel het al dateert uit 1365, kocht Van Rossum het kasteel pas twee eeuwen later. Het was toen niet meer dan een ruïne, waarop hij het huidige kasteel liet bouwen. Ondanks het uiterlijk – compleet met hoektorens, gracht en ophaalbrug – waren de muren van het kasteel veel te dun en de ramen te groot om het goed te kunnen verdedigen. Maar dat was ook niet de bedoeling. De inmiddels bejaarde legeraanvoerder wilde Cannenburch alleen als jachtslot gebruiken. Pas na de dood van Maarten van Rossum lieten zijn erfgenamen, de familie Van Isendoorn, de bouw afmaken. Met het overlijden van de laatste weduwe Van Isendoorn in 1881 raakte het grondbezit van de familie verspreid en takelde het landgoed af. Sindsdien is het kasteel een aantal malen verkocht, tot het in 1951 in bezit kwam van GLK. Daarmee werd Cannenburch het eerste kasteel dat door de stichting werd opengesteld voor publiek en ingericht als museum.

PARKBOS EN SPRENGEN Om kasteel Cannenburch ligt een oud parkbos met weilanden en vijvers. De overgang van de droge Veluwe naar de lagere gronden bood voor een kasteel een ideale locatie. Ook de natuurlijke beken en met de hand gegraven sprengen in de omgeving hebben bijgedragen aan de bloeiperiode van Cannenburch. Hierdoor kon een flink aantal watermolens functioneren. De vijvers bij het kasteel dienden daarbij als stuwvijvers. Van deze watermolens is er slechts één bewaard gebleven. Aan de randen van de Veluwe stromen talloze sprengen en beken. In de loop van de vorige eeuw hebben de meeste daarvan hun economisch nut verloren waardoor ze verwaarloosd raakten. Tussen 1600 en 1800 betekende het stromende water echter een goudmijntje voor de inwoners van Vaassen. Watermolens zorgden ervoor dat het water kon worden gebruikt om te malen, pletten, snijden, hameren en te wassen. Nog tot op de dag van vandaag werken in Vaassen veel mensen in wasserijen. We wandelen in westelijke richting via de lange Emmalaan in de richting van het oude buurtschap Niersen, midden in de Veluwse bossen, een gebied waarin ook veel grafheuvels te vinden zijn. Niet zo vreemd, want de omgeving wordt waarschijnlijk al circa 6000 jaar bewoond.

• Maarten van Rossumplein 4, Vaassen cannenburch.glk.nl

HOLLANDS Glori

Tussen 1600 en 1800 betekende het stromende water een goudmijntje voor de inwoners van Vaassen. Nog tot op de dag van vandaag werken veel mensen in wasserijen

p. 79

In de jaren zeventig werd begonnen met het herstel van de schelpengalerij. De bedriegertjes en het schelpengrotje volgden in de jaren negentig

HOLLANDS Glorie

Kasteel Rosendael

ussen de hooggelegen Veluwe en het laaggelegen IJsseldal ligt kasteel Rosendael in het dorpje Rozendaal. De burcht die de graven van Gelre in de Middeleeuwen in een dal lieten bouwen werd ter verdediging omringd door water. Daarvan is alleen de grote ronde toren (donjon) bewaard gebleven. Het is de dikste kasteeltoren in Nederland. In 1616 werd hier een nieuw huis bijgebouwd en een halve eeuw later een tuin aangelegd met watervallen, grotten, vijvers en fonteinen. Daartussen stonden beeldhouwwerken, tuinvazen en ﬁguren die geknipt waren van buxus. Nog weer later werd het park verfraaid met de schelpengalerij, de theekoepel en de bedriegertjes. Toen het park in 1837 in landschapsstijl werd heringericht, kreeg het een natuurlijker aanzicht met slingerende paden en bijzondere boomsoorten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog leed het kasteel ernstige schade. De oranjerie werd pas in 1990 weer opgebouwd. Het is de grootste nog functionerende oranjerie in ons land en dient nog altijd als winterberging voor kuipplanten. De laatste heer van Rosendael, baron van Pallandt, overleed in 1977. Het was zijn wens het huis en het park als één geheel te bewaren. Zijn bezit werd daarom overgedragen aan GLK, die het kasteel in de jaren tachtig liet restaureren in de stijl van de periode 1900-1940. Sindsdien kunnen kasteel en park weer bezocht worden. Pas in de jaren zeventig werd begonnen met het herstel van de schelpengalerij. De bedriegertjes en het schelpengrotje volgden in de jaren negentig. De verdwenen rozentuin, die uit 1905 stamde, werd ook opnieuw aangelegd en ook de waterlopen in het park en de boomgaard zijn hersteld. De restauratie van het interieur van de theekoepel vormde het sluitstuk van het herstelprogramma.

BEGRAAFPLAATS ROSENDAEL We wandelen langs de begraafplaats het bos in. De bewoners van kasteel Rosendael en van de Heerlijkheid Rozendaal werden na hun dood begraven in en rond het kerkje ‘de Oude Jan’ in Velp. Het gewone volk kwam op het kerkhofje te liggen. De vroege dood van een of meer kinderen van het echtpaar Torck-Huyssen van Kattendijke leidde ertoe dat in 1840 een grafkelder werd gebouwd in het bos ten noordwesten van het kasteel. Rondom deze grafkelder liet de baron een stukje grond omheinen, zodat hier in het vervolg ook de overige Rozendalers konden worden begraven. Hun aanvankelijke bezwaar om zomaar in het ‘Boers buschke’ te worden begraven veranderde toen kort daarna achtereenvolgens de baron en de barones in dezelfde grafkelder kwamen te liggen. • Rosendael 1, Rozendaal Rosendael.glk.nl

p. 81

Kasteel Doorwerth

n de uiterwaarden van de Nederrijn, nabij het dorp Doorwerth, ligt Kasteel Doorwerth. We wandelen ernaartoe over de Fonteinallee, die zijn naam te danken heeft aan een fontein in vijver de Helle Colck. Deze wordt toegeschreven aan Mr. Blombe Vatenbender, die in 1794 het huis Duinoog liet bouwen op landgoed Duno. In de volksmond kreeg de oude weg van Doorwerth naar Oosterbeek al gauw de naam Fonteinallee en sinds 1928 heet hij ook ofﬁcieel zo. De oorspronkelijk middeleeuwse burcht die we voor ons zien werd strategisch gebouwd op een oeverwal langs de rivier. Omgeven door drassig gebied was het kasteel goed verdedigbaar en kon in de gaten worden gehouden wie er langskwam over de rivier. Al in 1260 werd het kasteel voor het eerst beschreven. In dat jaar werd het nog houten kasteel dat gebouwd was in opdracht van heer Berend van Dorenweerd, belegerd door de troepen van de bisschop van Utrecht en in brand gestoken. Zijn opvolger Hendric van Dorenweerd liet op dezelfde plaats een stenen kasteel bouwen in de vorm van een rechthoekige woontoren. Hiervan resteert de huidige oostvleugel. In de loop van opvolgende generaties werd het kasteel verder uitgebreid en pas in de 17de eeuw bereikte het zijn grootste omvang.

VERVAL EN HERSTEL In de loop der eeuwen bewoonden diverse adellijke families het slot of lieten het beheren door rentmeesters. Tot het in de 19de eeuw in handen kwam van een nieuwe eigenaar die het liet inrichten naar de laatste mode. Helaas raakte het daarna opnieuw in verval. Na noodzakelijke reparaties werd het kasteel in september 1944 door Duitse vernielzucht en geallieerde beschietingen voor een groot deel verwoest. Na de oorlog duurde het lang voor met een volgende restauratie werd begonnen. Daarbij werden de ridderzaal en de overige vertrekken in de oosten noordvleugel zoveel mogelijk in middeleeuwse vorm hersteld en kwam ook het nodige archeologisch materiaal tevoorschijn. Pas in 1983 werd het herstel afgerond. Tegenwoordig is het weer een indrukwekkend kasteel op het snijvlak van Rijn en Veluwe. In de hoofdburcht van het kasteel zijn vier collecties samengebracht: de fraai ingerichte kasteelvertrekken, het Nederlands Jachtmuseum, de Nationale Bosbouwcollectie en Museum Veluwezoom. We klimmen de stuwwal op richting Duno. De ligging aan de Nederrijn, met spectaculaire uitzichten en ontspringende beken, maken het voormalige landgoed uniek in Nederland. Duno herbergt tal van cultuurhistorische relicten, waaronder de Hunneschans, een middeleeuwse ring-walburcht. Bijzonder is ook de hoeveelheid cementrustiek, die fraai geïntegreerd is in

HOLLANDS Glorie

het heuvelachtige tuinlandschap. Ook het omliggende park is cultuurhistorisch van belang. Een stuk meer naar het oosten passeren we het grotendeels beboste landgoed De Westerbouwing, tussen de dorpen Heveadorp, Doorwerth en Oosterbeek. Het staat vooral bekend om het paviljoen dat een schitterend uitzicht biedt over de uiterwaarden en de Betuwe.

DUIZENDJARIGE DEN EN WODANSEIKEN Achter Hotel Wolfheze ligt al zo’n vijftien jaar de ‘Duizendjarige Den’. De boom dateert echter van begin 17de eeuw, maar heeft sindsdien veel stormen weten te doorstaan. Desondanks viel hij in de nacht van 27 op 28 mei 2006 om vanwege een te zwak geworden wortelgestel. Evenals de ongeveer even oude Wodanseiken die we even verderop passeren aan de oever van de inmiddels drooggevallen Papiermolenbeek. In de 19de eeuw werden ze geschilderd door de landschapschilder Johannes Warnardus Bilders (1811-1890) die de bomen deze naam gaf. • Fonteinallee 2b, Doorwerth doorwerth.glk.nl

In 1260 werd het nog houten kasteel belegerd door de troepen van de bisschop van Utrecht en in brand gestoken

p. 83

Doordat de eigenaren veel in het buitenland verbleven, investeerden ze minder in modernisering en behield het kasteel zijn karakter

HOLLANDS Glorie

Kasteel Hernen

en slotte maken we een wandeling in het Land van Maas en Waal rond de dorpen Leur en Hernen. Vertrekpunt is kasteel Hernen, dat alleen al bijzonder is omdat het vrijwel nooit is verwoest of belegerd. Dat het ook relatief weinig ingrijpende verbouwingen heeft ondergaan maakt het tot een goed bewaard gebleven middeleeuws kasteel dat veel mensen nog kennen uit de vermaarde tv-serie ‘Floris’ van eind jaren zestig. Men vermoedt dat de geschiedenis ergens rond 1360 begon, toen Alart van Driel opdracht gaf om een vierkante donjon te bouwen. Later werd tegen deze toren een dikke weermuur gebouwd, waardoor een rechthoekige binnenplaats ontstond met boven op de weermuren open gangen voorzien van werp- en schietgaten. Daarover werd in de 15de eeuw een dak gebouwd, wat het kasteel een uniek aanzicht geeft. Door vererving is Hernen eigendom geweest van diverse Zuid-Nederlandse families. Doordat de eigenaren vanaf de 18de eeuw veel in het buitenland verbleven, investeerde men minder in de modernisering en behield het zijn karakter. Tussen 1942 en 1957 werd het kasteel grondig gerestaureerd, waarna ook het Hernense Bos en het terrein achter het kasteel eigendom werd van GLK. Als we verder door Hernen wandelen, moeten we wel even stilstaan bij de neo-romaanse kerk, die als patroonheilige Sint Judocus heeft. Deze werd door de Cisterciënzers van Leur, waar Hernen een tijdlang onder viel, meegebracht uit Bourgondië. Sint Judocus is de beschermheilige van pelgrims, boeren, bakkers, zieken en fruit. Boeren zullen de heilige ongetwijfeld hebben aangeroepen als het fruit door vorst of de fruitvlieg werd aangetast. Het dorp Hernen ligt op een uitloper van een heuvelrug die gevormd werd door het stuifzandgebied tussen Heumen en Bergharen. In de laaggelegen broeklanden zijn nog oude stroomdalen herkenbaar, waarvan ook het Hernense Meer nog een zichtbaar overblijfsel is.

HEERLIJKHEID LEUR Meer naar het zuidoosten wandelen we door de Heerlijkheid Leur. De geschiedenis daarvan gaat terug tot circa het jaar 1000, toen de eerste versterking werd gebouwd. In de vroege Middeleeuwen slaagden enkele adellijke grondbezitters erin om steeds meer politieke, economische en juridische macht te verwerven. Omdat zij zichzelf ‘heer’ noemden, heette hun gebied een ‘heerlijkheid’. De heer zelf woonde dikwijls in een kasteel, van waaruit hij zijn gebied bestuurde en beschermde. In 1798 werden deze heerlijke rechten afgeschaft. • Dorpsstraat 40, Hernen Hernen.glk.nl

p. 85

Dwalen langs Gelderse kastelen

Hernen

Cannenburch

�

Eten & Drinken nabij de Gelderse kastelen

• Bij Maarten in ‘t Koetshuis Maarten van Rossumplein 2, Vaassen restaurantkoetshuis.nl • Oranje-rie Rosendael Rosendael 1, Rozendaal oranje-rie.net

Roosendael

• Kasteelcafé De Zalmen Fonteinallee 2 A, Doorwerth dezalmen.nl • Restaurant De Leurse Hof Leurseweg 4, Leur deleursehof.nl • ’De mooiste kasteelwandelingen in Gelderland’, een uitgave van Gegarandeerd Onregelmatig i.s.m. Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen, verschijnt half september. Voor meer informatie en openingstijden zie glk.nl/landschappen-kastelen/kastelen

Doorwerth

HOLLANDS Glorie

Als in dezelfde nacht meerdere overvallen ver van elkaar plaatsvinden, is voor de geterroriseerde Limburgers slechts één conclusie mogelijk: de bandieten verplaatsen zich door de lucht op duivelse bokken

De Maasvallei HOLLANDS Glorie

De schrik van Limburg

De Bokkenrijders Overvallen op kerken en boerderijen in het holst van de nacht, mishandelingen en rooftochten: in de 18de eeuw sidderde Limburg voor de Bokkenrijders. Maar vlogen deze beruchte misdadigers echt op magische bokken door de lucht en vereerden ze de duivel in geheime nachtelijke sessies? “Ik zweer God en de heilige Moeder Gods af en de Duivel aan. Ik zal stelen en roven in des Duivels naam.” Tekst Ronald Kuipers

eedogenloze rovers die op magische bokken door de lucht vliegen en ’s nachts, in het diepste geheim, samenkomen om de duivel te vereren? Tegenwoordig zou zo’n bericht direct het label ‘nepnieuws’ of ‘complottheorie’ krijgen. Maar voor de Limburgers in de oostelijke Maasvallei, ruwweg tussen Venlo en Valkenburg, waren de Bokkenrijders ooit een huiveringwekkende realiteit. Vanaf de jaren dertig van de 18de eeuw lijdt hun regio onder een golf van gewelddadige overvallen. Huizen, boerenhoeven, molens en zelfs kerken en pastorieën worden in het holst van de nacht geplunderd door bendes van soms wel tientallen personen, bewapend met knuppels, messen en pistolen. Als de bewoners niet snel genoeg verklappen waar ze hun gouden munten en sieraden verbergen, passen de bandieten beproefde martelmethoden toe. Ze besprenkelen hun slachtoffers met hete olie of drukken brandend stro tegen hun voetzolen of geslachtsdelen. Ook vrouwen en priesters worden niet gespaard. Een gerechtsverslag meldt: ‘De pastoorsmeid en de zuster van de pastoor, ter aarde geworpen en met de haren gesleept, zijn zeer mishandeld, en met handen en voeten gebonden naar de kelder afgeworpen.’ Om herkenning te voorkomen schminken de bandieten hun gezichten, dragen ze woeste pruiken en valse baarden, en zijn ze gekleed in een allegaartje van afgedankte legeruniformen. Voor hun slachtoffers zien ze eruit als handlangers van de duivel, die – zoals iedereen in die tijd weet – graag het uiterlijk aanneemt van een bok (en daarmee de tegenhanger is van het ‘lam’ Christus). Als meerdere overvallen, tientallen kilometers van elkaar verwijderd, in dezelfde nacht plaatsvinden, is voor de geterroriseerde Limburgers slechts één conclusie mogelijk: de bandieten >

‘De legende van de bokkenrijders’ is een spannende jeugdserie, die in de periode 1994-1995 op tv werd uitgezonden door de KRO. De serie is grotendeels gebaseerd op het boek ‘Ontsnapt aan de galg’ (1986) van schrijver Ton van Reen. Acteur Hugo Metsers (midden) speelde de sterke arm der wet.

p. 89

Frederik van Eeden schreef in 1917 het toneelstuk ‘De bokkenrijder of het skelet’ over de beruchte bokkenrijdersleider Joseph Kerckhoffs (poster van Theo Molkenboer).

De bokkenrijders besprenkelen hun slachtoffers met hete olie of drukken brandend stro tegen hun voetzolen of geslachtsdelen HOLLANDS Glorie

PIJNBANK Als de overvallen ambitieuzer worden, groeit het aantal bendeleden. Het zijn, net als de vilders, vaak mensen in de marge van de samenleving: rondreizende marskramers, schoenlappers en zadelmakers, gedeserteerde of afgedankte soldaten, ‘keukelaars’ (goochelaars) en muzikanten die van markt naar markt trekken. Af en toe sluit zich ook een verarmde edelman aan – bijzonder handig, aangezien deze ‘brandbrieven’ kan schrijven: epistels waarin een bende dreigt met brandstichting, tenzij er wordt betaald. De Bokkenrijders worden zo een steeds groter maatschappelijk probleem. Een lokale bestuurder schrijft medio 18de eeuw: “Twintig, veertig, zestig en meer mannen en vrouwen in mansklederen, allen gewapend met grote stokken, messen, bajonetten of zakpistolen, overweldigen kerken, huizen en kastelen, ze knevelen, pijnigen, verwonden en vermoorden de

verplaatsen zich vliegensvlug door de lucht op duivelse bokken, net zoals de heksen dat enkele eeuwen eerder deden op hun bezemstelen! Voor de machthebbers in het verre Brussel en Den Haag zijn de landen van Overmaas (‘over de Maas’) in de 18de eeuw een hoofdpijndossier: een rommelig en omstreden grensgebied, waar continu Nederlandse, Oostenrijkse en Franse troepen doorheen banjeren en van tijd tot tijd met elkaar slaags raken. De gevolgen voor het gebied – extra belastingen, verstoring van handel en stijgende graanprijzen – brengen veel inwoners op de rand van de armoede. Het is dan ook erg verlokkelijk om ’s nachts illegaal een centje bij te verdienen als Bokkenrijder. Als op basis van getuigenverklaringen de autoriteiten beginnen met de arrestatie van verdachten, bevinden zich hieronder opvallend veel vilders of koudslachters. Vilders worden beschouwd als het afvoerputje van de samenleving. Ze trekken langs legerkampen, boerderijen en kloosters om ziek, gewond of recentelijk gestorven vee te villen, de huiden naar de leerlooier te brengen en de rottende kadavers op te ruimen. Ook verwijderen de vilders de halfvergane lijken van geëxecuteerde misdadigers van de galg en het rad. Deze ‘onaanraakbaren’ wonen in schamele huisjes aan de rand van de dorpen, worden niet toegelaten tot herbergen (ze moeten hun brandewijn buiten opdrinken, in een glaasje zonder voet) en worden door iedereen met de nek aangekeken. Maar omdat de vilders noodgedwongen binnen de beroepsgroep trouwen, vormen ze sterke netwerken die zich over grote gebieden uitstrekken. Daardoor kunnen ze hun overvallen (soms meerdere per nacht) op elkaar afstemmen. Bovendien weten de vilders door hun ambulante werk precies welke buit waar te halen valt. Hele families doen mee aan de nachtelijke plundertochten, ook de kinderen (op uitkijkposten) en de vrouwen, gehuld in mannenkleren.

Hele families doen mee aan de nachtelijke plundertochten, ook de kinderen en de vrouwen, gehuld in mannenkleren In deze mergelgrot bij Valkenburg zouden naar verluidt bokkenrijders geheime vergaderingen hebben georganiseerd.

huislieden; vervolgens beroven, plunderen en ontvoeren ze alles wat ze tegenkomen.” Maar door de politieke versnippering van het gebied van Overmaas is opsporing van de bandieten erg lastig. Er is geen overkoepelende militie, alleen een lappendeken van lokale burgerwachten. De oplossing van de autoriteiten is simpel: arresteer enkele verdachten en martel deze net zolang totdat ze alle leden van hun bende verraden. Het resultaat is voorspelbaar: onder druk van de helse pijnen van duimschroeven, pijnbank en met scherpe punten beklede Spaanse laarzen worden talloze burgers ‘ontmaskerd’ als Bokkenrijder. Velen zijn ongetwijfeld onschuldig, maar verweer is zinloos. De rechtbanken worden bemand door lokale edelen, die zowel rechter als aanklager zijn. Hun straffen zijn hard, meedogenloos en openbaar, ‘tot afschrik en exempel’. Voor diefstal met geweld krijg je de galg, radbraken is gereserveerd voor bendeleiders en roofmoordenaars, en verbranding is de straf voor kerkroof en andere vormen van heiligschennis. Na de executie worden de bezittingen van de veroordeelden openbaar geveild en door >

‘Broederschap van de bok’ is een spannend jeugdboek over de bokkenrijders van schrijver Reggie Naus (Uitgeverij Ploegsma, 2017).

p. 91

© Ger Loeffen / ANP In het ‘vervloekte huis’ Villa Volta in de Efteling kun je spannende avonturen beleven met bokkenrijdersleider Hugo van den Loonsche Duynen. Houd je goed vast, want niets is wat het lijkt!

OP DE BOKKENRIJDERSTOUR

• In de Efteling kun je griezelen in attractie Villa Volta, een ‘vervloekt huis’ dat door Bokkenrijdersleider Hugo van den Loonsche Duynen bewoond zou zijn geweest. Houd je goed vast, want niets is wat het lijkt! Alle info vindt u op: efteling.com/nl/park/attracties/villa-volta

• Ook in het Limburgse stadje Valkenburg spelen de Bokkenrijders een grote rol. In carnavalstijd worden de inwoners aangeduid als ‘bök’ (bokken). Volgens de legende zouden in de Valkenburgse mergelgroeve de Heksenkeuken Bokkenrijders bijeen zijn gekomen voor geheime sessies. In Valkenburg vinden elk jaar in oktober de Bokkenweken plaats met allerlei activiteiten. Ga voor info naar: visitzuidlimburg.nl/omgeving/valkenburg/ valkenburgse-bokkenweken

HOLLANDS Glorie

de rechters zelf vaak voor een zacht prijsje op de kop getikt. De autoriteiten zien marteling als een handige methode om een breed scala aan informatie los te weken. Ze dwingen de verdachten niet alleen hun trawanten te verklikken en hun misdaden te bekennen, ook willen ze weten wat er waar is van de geruchten die zoveel onrust onder de bevolking veroorzaken. Vliegen ze inderdaad op betoverde bokken door de lucht? Hebben ze hun ziel verkocht aan de duivel en komen ze ’s nachts bijeen op geheime plekken om hun duistere meester te eren? Gek van de pijn zijn de verdachten bereid om de wildste verklaringen af te leggen, die allemaal netjes worden opgetekend in duizenden formele processtukken. Zo begint het beeld te ontstaan van een geheim genootschap van Bokkenrijders. Overdag doen ze hun werk te midden van eerzame burgers, maar ’s nachts komen ze samen om te roven en te moorden. Geronselde nieuwe bendeleden moeten tijdens duivelse missen, stiekem georganiseerd in afgelegen veldkapelletjes, een ‘goddeloze eed’ zweren: “Ik zweer God en de heilige Moeder Gods af en de Duivel aan. Ik zal stelen en roven in des Duivels naam. Als ik in handen van de rechters val, zal ik liever alle pijn en martelingen verdragen dan de bende verraden.” Daarna moeten de nieuwelingen op een houten kruisbeeld spugen, het op de grond gooien en erop trappen. Ook het

De Bokkenrijders

MYTHE OF WERKELIJKHEID? Tot op vandaag vliegen historici elkaar in de haren over de vraag wat de waarde is van de justitiële processtukken, onze belangrijkste bron over het fenomeen van de Bokkenrijders. Sommigen doen de verklaringen van de verdachten af als verzinsels, afgedwongen op de pijnbank. Volgens hen lijkt de rigide vervolging van vermeende Bokkenrijders sterk op de heksenjacht uit een eerdere periode, een waanvoorstelling van overijverige rechters die honderden onschuldigen, meelopers, kleine diefjes en een handvol zware criminelen tot een barbaarse dood op het schavot hebben veroordeeld. Andere historici zien wel degelijk een kern van waarheid in de verklaringen. Zij wijzen erop dat bij de groei van criminele groepen altijd de behoefte ontstaat om nieuwe leden ritueel in te wijden, om hen te doordringen van het belang van geheimhouding en van de (vaak dodelijke) sanctie die op verraad staat. Dat de Bokkenrijders hiervoor de ‘goddeloze eed’ en het pact met de duivel kiezen is niet zo vreemd, gezien de afkeer van veel straatarme bendeleden (vooral de vilders) tegen de schatrijke geestelijkheid. Een enkele onderzoeker ziet in de via netwerken met elkaar verbonden Bokkenrijdersbendes zelfs de geboorteweeën van een ondergronds vrijkorps, een leger van vrijwilligers dat wordt gevoed door dezelfde waarden over vrijheid en herverdeling van bezit als die in Frankrijk in 1789 tot een revolutie zullen leiden. Hoe het ook zij, de harde straffen van de rechters, bedoeld ‘tot afschrik en exempel’, verliezen al snel hun werking. Gedurende het grootste deel van de 18de eeuw blijven de Bokkenrijders actief het Limburgse dievenpad bewandelen, tot schrik van rijke boeren, edelen en geestelijken. Pas als in 1794 de Franse revolutionaire legers, gesteund door een effectieve gendarmerie, de landen van Overmaas binnenmarcheren, verdwijnen de Bokkenrijders als sneeuw voor de zon. Hoewel... hun legende leeft tot op heden voort in de Limburgse volkscultuur, in streekromans, stripboeken, carnavalsverenigingen, liedjes en tv-series. Wie weet rijden de Bokkenrijders op een heldere nacht ooit nog eens uit, als de duivel het wil... �

doorboren van heilige hosties met een mes of naald is een actie die de duivel tot grote tevredenheid stemt. De rechters spelen enthousiast in op alle ‘onthullingen’ die onder dwang zijn verkregen. Het biedt hen het excuus om buitensporig hard op te treden in hun strijd tegen de misdaadgolf die het gebied overspoelt. Het ontheiligen van kerken, mishandelen van priesters en opvoeren van duivelse missen is immers veel ernstiger dan ‘gewone’ huis-tuin-en-keukenmisdaden. Zulke acties tasten de christelijke basis van de samenleving aan en moeten met wortel en tak worden uitgeroeid.

In het stripalbum ‘Suske en Wiske / De bokkerijders’ (nr. 136, 1972) beleven Suske, Wiske en hun vriend Lambik bloedstollende avonturen. Er is van dit album ook een fraaie versie in het Limburgs: ‘De bokkeriejersj’.

Onder druk van de helse pijnen van duimschroeven, pijnbank en Spaanse laarzen worden talloze burgers ‘ontmaskerd’ als Bokkenrijder p. 93

WORD ABONNEE MET KORTING Glori HOLLANDS

NR. 4 202 1

�

S D N A L HOL STE HET MOOI

LA IN NEDER

e�

De leukste

JA AR GA NG

UITJEnS in eige land

20 21 10 - NR . 4

TOP OP NAAR DE ren bij

Smakelijk dine aurateurs st de Jeunes Re

6 VOOR EDITIES es C27 l l i a s r e V e s d n a l r Het Nede

DEVENTER & boek Stad van koek

and stukje Nederl Het nieuwste ADDEN

DE MARKER W JDERS DE BOKKENRI aasvallei Gesel van de M

leis Het Loo a P n a v n e in De tu

L EAN**.indd

1_COVER FINA

HG2021_4_00

AP C 5,99

82 8 7193 27 1596

00421

Dwalen langs ASTELEN LDERSE K

14-07-2021

15:29

Abonneer u nu op Hollands Glorie en kies voor een eenmalige korting. U betaalt dan maar C27 voor een jaarabonnement (6 edities) of C48 voor een tweejaarabonnement (12 edities). Deze abonnementen kunt u ook aan iemand anders cadeau doen.

Ga naar hollandsgloriemagazine.nl of bel 088 2266637 (op werkdagen bereikbaar van 09.00 - 17.00 uur)

UIT DE KUNST Tekst Pablo Pichel

De vier jaargetijden

e natuur weet ons ieder seizoen opnieuw te verrassen. En ook al doet ze dat dikwijls met buien, de waardering is er niet minder om. Dat kunnen we de hele zomer zien op de verkooptentoonstelling ‘Geen dag hetzelfde – de vier seizoenen in Ede’. Hier wordt duidelijk dat de verbeeldingen van verregende straten, dorpslaantjes met verkleurde bomen en besneeuwde marktpleinen allemaal hun charme hebben. De getoonde collectie omvat 18de-, 19de- en 20steeeuwse schilderijen, aquarellen, tekeningen en beelden, afkomstig van de bekende schilderscholen, zoals de Haagse, Amsterdamse en Bergense school. Een mix van stijlen, variërend van impressionistische dansers in klederdracht tot abstracte landschappen en snoezige dierenportretten. Kom kijken en misschien wel kopen. • ‘Geen dag hetzelfde – de vier seizoenen in Ede’, de hele zomer te bezoeken, Kunsthandel Simonis & Buunk, Ede. simonis-buunk.nl

Het Festival Classique heeft een divers programma van opera, symfonieën, klassieke werken en hedendaagse composities. Door te experimenteren weet dit evenement een breed publiek aan te trekken. Het Residentie Orkest speelt bijvoorbeeld samen met een dj, celliste Maya Fridman treedt op met een vuurdanseres en Slagwerk Den Haag brengt een ode aan een nieuwe compositie van Aart Strootman, geschreven om aandacht te vragen voor het zwerfplastic in zeeën en oceanen. Festival Classique haalt de klassieke muziek uit de plechtige concertzalen en brengt die onder in een gezellige hangar met een uiterst ontspannen sfeer. Bezoekers kunnen na het programma nagenieten met een drankje of dansen bij een ‘Sunset Night’-jamsessie. • ‘Festival Classique’, 9 t/m 11 september 2021, Fokker Terminal, Den Haag. festivalclassique.nl

De Tempelberg in miniatuur Sinds kort staat er in het museum Catharijneconvent een houten maquette uit 1879 van de Tempelberg Haram al-Sharif in Jeruzalem. Maquettebouwer Conrad Schick was een van de gelukkige archeologen die in de 19de eeuw tekeningen en metingen mocht maken van de ondergrondse delen van de Tempelberg. Hierdoor kon hij de stadsmuren, cisternen en onderaardse ruimten zeer nauwkeurig namaken. Naast een indrukwekkend overzicht, geeft de maquette ook inzicht in de precaire situatie van de Tempelberg. Het laat zien hoe

©Ruben de Heer

Klassiek voor zwerfplastic

nauw de heilige plaatsen van joden, christenen en moslims met elkaar zijn verbonden. Conrad Schick heeft meerdere modellen gebouwd, maar de maquette in het Catharijneconvent is de enige die nog in Europa te bezichtigen is. De maquette is onderdeel van het educatieve initiatief ‘Feest! Weet wat je viert’. • catharijneconvent.nl

p. 95

UIT DE KUNST Van baljurk tot minirok: 250 jaar mode roerige jaren twintig en de ongebonden kledingstijl van bezoekers van clubs RoXY en iT. De tentoonstelling legt verbanden tussen trends in mode en maatschappij. Zo symboliseerden de minirokken van Mary Quant, evenals de hippie- en punkkleding, een protest tegen de gevestigde normen en waarden. Daarnaast is er ook aandacht voor de Amsterdamse jeansindustrie. • ‘Maison Amsterdam’, 18 september 2021 t/m 3 april 2022, De Nieuwe Kerk, Amsterdam. nieuwekerk.nl

Tegenwoordig is het wellicht niet de eerste associatie die het straatbeeld van Amsterdam oproept, maar lange tijd was de stad trendsetter op modegebied. Voor de tentoonstelling ‘Maison Amsterdam’ wordt de Nieuwe Kerk een paar maanden lang omgetoverd tot een modepaleis, met 150 ontwerpen van befaamde couturiers als Frans Molenaar en Viktor & Rolf en inmiddels vergeten modeontwerpers uit vroegere tijden. De bezoeker maakt een reis langs historische baljurken, de uitgaansoutfits van de

©Lise Sore

Levensecht of toch bedrog?

XL Kunst De naam doet het misschien al vermoeden, maar de beurs BIG ART exposeert niet alleen grootse werken, maar vooral ook grote werken. In de hoge hallen van een 19de-eeuwse munitiefabriek kunnen groot denkende kunstenaars hun geluk niet op. Het merendeel van de enorme installaties van fotografen, ontwerpers en andere eigentijdse kunstenaars is zelfs speciaal gemaakt voor deze gelegenheid. Elk najaar strijkt de beurs neer in een iconisch gebouw in of rond Amsterdam, waar de ruimtes gevuld worden met een

unieke mix van monumentale schilderijen en tekeningen, grote foto’s en indrukwekkende kunstinstallaties. Vorig jaar moest de beurs zo klein mogelijk gehouden worden, dit jaar zien we het compleet tegenovergestelde. Ruim 75 kunstwerken van tientallen exposanten worden getoond, van abstract tot figuratief en multimediaal. En allemaal gegarandeerd ‘big’. • ‘BIG ART’, 30 september t/m 3 oktober 2021, Hembrugterrein, Zaanstad. bigart.nu

Het werk van Ruud van Empel wordt getypeerd als een paradijs van perfectie. De gezichten van de kinderen op zijn foto’s lijken altijd volmaakt. Zo volmaakt zelfs, dat ze de kijker een mix van ongeloof en onbehagen bezorgen. De personen in zijn werk hebben nooit bestaan en kunnen ook nooit bestaan. Door het gebruik van een speciale collagetechniek creëert Van Empel deze schepsels zelf. Voor de tentoonstelling ‘Inventing Van Gogh’ heeft hij diezelfde techniek ingezet om het gezicht van de Hollandse meester te reconstrueren, dat we voorheen alleen kenden van zelfportretten gemaakt op jonge leeftijd. Met knip-en-plakwerk uit portretten van diverse lookalikes schept Van Empel een oudere Vincent van Gogh en plaatst hem in een modern medium. Naast portretten heeft Van Empel ook nieuwe interpretaties gemaakt van bloemstillevens en landschappen als ‘Vaas met zonnebloemen’ en ‘Stam van een oude taxusboom’. • ‘Ruud van Empel - Inventing van Gogh’, 14 augustus t/m 5 december 2021, Het Vincent van GoghHuis, Zundert. vangoghhuis.com

p. 97

UIT DE KUNST

Herbeleef het artistieke leven van Piet Mondriaan met zes wandelroutes en één fietsroute, verspreid over Nederland, Parijs en New York. De routes voeren langs de plekken waar Mondriaan zich gedurende zijn leven begaf, zoals ateliers, kunstenaarsverenigingen en schilderachtige plaatsen. Maar ook cafés en hotels waar hij als (al dan niet vaste) gast kwam, en zijn woonplaatsen, en die van zijn vrienden. Maak een wandeltocht in Winterswijk langs de landschappen die Mondriaan als tiener zag, fiets door de door hem zo geliefde polders langs het riviertje het Gein, of waai uit aan de schilderachtige Zeeuwse kust bij Domburg. Maak je een stedentrip naar Parijs of New York, combineer die dan met een wandeling in zijn voetsporen door Montparnasse of bezoek Cypress Hills Cemetery, waar hij in 1944 begraven werd.

Oude & nieuwe cultuur In Brabant en Limburg sieren verschillende wegen veldkapellen de omgeving van wegen en dorpen. Het project ‘Kapellenbaan’ heeft aan dit eeuwenoude cultuurlandschap nu werken toegevoegd van kunstenaars die met het thema ‘Rust en bezinning’ aan de slag zijn gegaan, zoals Atelier van Lieshout, Sachi Miyachi en Maria Roossen. De op de Mariakapel geïnspireerde ‘shelter’ van Maria Roossen biedt de wandelaar bijvoorbeeld een moment van stilte en zelfreflectie, terwijl de ‘Kloosteringang’ van Sachi Miyachi bezoekers uitnodigt om eindeloos te dwalen in een installatie in de vorm van een acht, het symbool van oneindigheid. De nieuwe route bevindt zich in de omgeving van Boxmeer, Cuijk en Gennep en loopt langs regionale kunstschatten, zoals de moderne mozaïeken van het Ellen Hofmannplein, het Mauritsraam en het Severijnorgel. De route kan met de auto, fiets of te voet worden gevolgd. • De routekaart en meer informatie zijn te vinden op kapellenbaan.nl

• mondriaanroute.com

Achter Mondriaan aan

Ruige landschappen en Reinaert de vos

Allart van Everdingen, ‘Noors landschap met rivier en kasteel’, vroege jaren 1660, olieverf op doek, Statens Museum for Kunst, Kopenhagen.

Dit jaar wordt het 400ste geboortejaar van Allart van Everdingen gevierd. Opvallend is dat er tot op heden nog geen overzichtstentoonstelling heeft plaatsgevonden van de kunstenaar die te boek staat als een van de belangrijkste landschapsschilders van de 17de-eeuwse Noordelijke Nederlanden. Dit najaar heeft het Stedelijk Museum Alkmaar de primeur. Een groot deel van zijn ruige landschappen baseerde Van Everdingen op schetsen die hij maakte tijdens een reis door Noorwegen, al heeft hij ook diverse Hollandse en Vlaamse landschap-

pen en havens geschilderd. Maar het meest opzienbarend zijn de boekillustraties die Van Everdingen maakte bij het satirische dierenverhaal van de listige Reinaert de vos. Zoals het een landschapsschilder van zijn kaliber betaamt, liet hij de wonderlijke natuurelementen en pittoreske gebouwen uit zijn oeuvre terugkeren in deze prenten. • ‘Allart van Everdingen (1621-1675)’, 18 september 2021 t/m 16 januari 2022, Stedelijk Museum Alkmaar. stedelijkmuseumalkmaar.nl

p. 99

UIT DE KUNST

Zo gaat ‘Herman vermoordt mensen’ over de wanhoop van een alcoholist die in de gevangenis wil belanden. Ondanks de moorden die hij pleegt lukt dat hem niet. En in ‘Along the Way’ volgt de kijker het avontuur van de negentienjarige tweelingzussen Zahra en Fatimah, die koste wat kost uit de handen van drugshandelaars en mensensmokkelaars proberen te blijven. • De nieuwe reeks Teleﬁlms wordt in twee delen uitgezonden op NPO 3. Drie titels draaien wekelijks vanaf zondag 19 september 2021; de volgende drie wekelijks vanaf maandag 3 januari 2022. vprogids.nl

Vanaf dit najaar zal NPO 3 een splinternieuwe reeks Telefilms uitzenden, met misdaad als gemeenschappelijk thema. Zin in een avondje nagelbijten en kippenvel? ‘De Zitting’ belicht bijvoorbeeld de rechtszaak van premierskandidaat Fabian Ploch (Jacob Derwig), die door thrillerschrijfster Amanda Richter (Kim van Kooten) wordt beschuldigd van verkrachting tijdens een studentenfeestje. In ‘Alles van Waarde’ wordt de mishandeling van twee mannen uit een religieuze gemeenschap onder de loep genomen. Maar NPO 3 zal ook films met minder gangbare verhaallijnen vertonen.

De Zitting

Misdaad met inhoud

Straattheater in Amersfoort

In the picture ‘Unseen’ is dé toonaangevende internationale kunstbeurs voor hedendaagse fotografie. Ieder jaar exposeren diverse Europese topgalerieën hier hun collectie. Natuurlijk is er ook werk te zien van Nederlandse fotografen, zoals Erwin Olaf, maar ook van fotografen uit Azië, Amerika en Afrika. Zoals de Ghanese fotograaf Derrick Ofosu Boateng, die in gedurfde kleurencombinaties de inwoners van zijn thuisstad Accra vastlegt. Nieuw dit jaar is de categorie Past/Present (zie foto), waarin vintage fotografie van voor het jaar 2000

HOLLANDS Glorie

zal worden getoond. Met nostalgie opwekkende werken van Bertien van Manen en Robby Müller worden zo verbanden gelegd tussen de fotografie van vroeger en nu. Nieuw is ook ‘Unbound’, waarin de aandacht zal worden gevestigd op de relatie tussen mens en natuur. In de online catalogus kunt u alle aangeboden werken alvast bekijken. • ‘Unseen’, 16 t/m 19 september 2021, Cultuurpark Westergas, Amsterdam. unseenamsterdam.com

Als de bezoekers niet naar het theater komen, dan komt het theater wel naar hen. Spoffin is een festival voor buitenen locatietheater, dat zich afspeelt in de Amersfoortse binnenstad. Van toptheater en dans tot circus en muziek. In tegenstelling tot voorgaande jaren zal de focus ditmaal liggen op artiesten uit Nederland. Drie dagen lang zullen de straten gevuld worden met het beste uit de Nederlandse theaters. Door de gehele stad zijn 25 acts te zien, in de straten en op pleinen, en langs muren! Terwijl het gezelschap van Sky Motion verticaal danst tegen een bekend Amersfoorts gebouw, laat het danscollectief van de Arnhemse Meisjes indrukwekkende hedendaagse dans zien. Het Amersfoortse poppodium FLUOR zal verder een aantal singer-songwriters presenteren. • Spofﬁn, 27 t/m 29 augustus 2021, Binnenstad van Amersfoort. spofﬁn.nl

ONTDEK NU DE MOOISTE KLEINE DORPEN VAN NEDERLAND

t.w.v. 0 5 , 3 2 C r maar nu voo

E15

Ons Dorp. Wel en wee in Nederlands kleinste dorpen. ISBN: 978 90 00 36045 1.

Nostalgisch en toch springlevend In het schitterende boek ‘Ons Dorp’ leest u de mooiste achtergrondverhalen over zestien kleine dorpen in Nederland, per seizoen gebundeld. Met prachtige foto’s en sfeervolle verhalen van de bewoners over ‘hun’ dorp en het goede plattelandsleven. Geniet van de schoonheid van Nederland in al zijn glorie.

Bestel nu op www.creditsmedia.nl/shop of bel 088 2266637.

ONS DORP

Kuren tussen het koren

Bad Nieuweschans Door ‘Bad’ voor Nieuweschans te zetten, moest het Groninger grensdorp de allure van een Duits kuuroord krijgen. Dat is niet helemaal gelukt, maar het blijft een mooi dorp met heerlijke ‘thermen’ en het nodige te zien en te beleven. En de vriendelijke ‘Schanskers’ zijn trots op hun rijke historie en nieuwe initiatieven als de Graanrepubliek.

Tekst Fabian Takx Foto’s Maarten Albrecht

•

et het openbaar vervoer van Amsterdam naar Bad Nieuweschans, dat is iets voor liefhebbers van slow travel. Drie uur duurt de reis, eerst met de intercity, daarna met de Arrivaboemel langs haltes met Bommeliaanse namen als Kropswolde, Martenshoek en Zuidbroek. Het laagland wordt steeds leger, tot alleen nog een zee van korenhalmen terugwuift. Dan een klassiek stationnetje aan het eind van de wereld, met een spoorlijntje dat dapper het smalle water van de Westerwoldsche Aa over kruipt en ergens in het groen verdwijnt, Duitsland in. Harm-Arend Meijer is een motor achter de lokale Dorpsbelangen en de historische Stichting Vrienden van de Nieuwe Schans. Een 75-jarige pensionado – je zou het niet zeggen, hij heeft nog een flinke bos strokleurig haar – in bermuda met een strohoed op. Niet het stro waar ze in deze streek om bekendstonden, dat van het strokarton. Nu maakt Solidus Solutions hier ‘kartonoplossingen’ van oud papier, in een fabriek die 180 mensen werk verschaft. Maar wij gaan naar De Graanrepubliek, dat in een rijksmonument zit dicht bij het station. Een enorme halfronde bakstenen loods met houten binten en stalen pilaren, waar in de 19de eeuw stoomlocomotieven werden gerepareerd. Volgend jaar is de verbouwing klaar, maar nu al kun je er op vrijdagochtend terecht in het restaurant, waar ook de Bakkerswinkel zit met oerbrood van bakker Wiebrand. De Graanrepubliek is natuurlijk de titel van de bestseller van Frank Westerman, die beschrijft hoe hier, in de Dollardklei, de strijd werd uitgevochten tussen de rijke graanboeren en de door hen uitgebuite landarbeiders die eind 19de eeuw bijna een revolutie ontketenden. Daarna bleef de ‘rode driehoek’ tussen Nieuweschans, Finsterwolde en Beerta, ook wel bekend als het Oldambt, nog lang een communistische brandhaard. Het boek beschrijft ook hoe boerenzoon Sicco Mansholt, die zelf uit Noordoost-Groningen kwam, als minister en Europees landbouwcommissaris lange tijd intensieve, grootschalige landbouw propageerde, tot hij tot inkeer kwam.

GRONINGS ‘TERROIR’ De Graanrepubliek, een coöperatie waarin tien boeren en een aantal ambachtelijke ‘makers’ zijn verenigd, wil daarentegen een ‘landbouwrevolutie’ ontketenen door juist kleinschalig te boeren en te produceren. Biologisch, duurzaam en ‘natuurinclusief ’, legt directeur Niels Grootenboer (what’s in a name?) uit. Zijn enthousiasme wordt zo mogelijk nog overtroffen door dat van ‘smaakontwikkelaar’ en brand ambassador Laurens Speek, die hier werkt voor een van de geldschieters, Hooghoudt, bekend van de

HOLLANDS Glorie

graanjenever en ander gedistilleerd. Laurens weet alles “van korrel tot borrel” en vertelt gepassioneerd over de whisky die hier zal worden gestookt, het ambachtelijke bier, het brood, de pasta en de koolzaadolie die onder de chique merknaam Kooza worden verkocht. Als hij het heeft over ‘het terroir’, herinner ik me dat ik hem heb gezien in het televisieprogramma ‘Joël Lokaal’. >

Vorige pagina’s: de Hoofdwacht met klokkentoren in de Voorstraat. Deze pagina’s, met de klok mee: bloembakken in de zon; interieur van de vroegere synagoge; galerie en B&B Andersom Anders, gevestigd in een vroegere slagerij; ‘locoburgemeester’ Harm-Arend Meijer, de ideale dorpsgids.

HOLLANDS Glorie

ONS DORP

Met de klok mee: bloemenen cadeauwinkel De Oude Gevel in de Voorstraat; Jonathan Otten, eigenaar van galerie en B&B Andersom Anders; stokrozen te over in het dorp.

De Graanrepubliek wil een ‘landbouwrevolutie’ontketenen door kleinschalig te boeren en te produceren. Biologisch, duurzaam en ‘natuurinclusief’ p. 107

Toen er onlangs een verwarde man dreigde een aantal woningen op te blazen in het dorp, was het droge commentaar van een dorpsbewoner tegen een verslaggever: “Nou ja, dan schrik je toch wel even” Hij legde de programmamaker – en nu ons – uit wat er zo bijzonder was aan de dikke, compacte en zeer vruchtbare Dollardklei, en Joël Broekaert stak zelfs een kluit in zijn mond om te proeven. Het is te hopen dat meer boeren en makers mee willen in de missie van de Graanrepubliek, maar dat is voorlopig nog een vrome wens, want zoals Harm-Arend in sappig Gronings aanvult: “Wat de boer nait kent, dat vret ’he nait.”

BOMMEN BEREND Eerst deponeren we mijn bagage bij Motel Paradiso. Een naam uit een film, het meest oostelijk gelegen onderkomen van Bad Nieuweschans. Een serie bungalows in het groen, een tijdje geleden neergezet door de bouwonderneming van Harm-Arend. Op het terras van bar-restaurant De Kanonnier zit een stel dorpelingen luidkeels te delibereren, maar wij gaan door naar het Vestingmuseum in de Eerste Kanonnierstraat. Daar leggen twee charmante vrijwilligers, Janna Brul en Ali Schortinghuis, uit hoe Nieuweschans tot stand kwam aan de hand van een grote maquette van de vijfhoekige vesting. Er was al een oude schans, waar het meer landinwaarts gelegen dorp Oudeschans zijn naam

HOLLANDS Glorie

aan dankt, maar in 1628 werd er hier een nieuwe aangelegd omdat de Dollard inmiddels te veel was aangeslibd en er al veel land was ingepolderd. Die vesting werd in 1672 ingenomen door – en later weer heroverd op – de troepen van de bisschop van Münster, ook wel bekend als ‘Bommen Berend’, en pas in 1870 definitief opgeheven. Daarna laat Ali de 19de-eeuwse kleine synagoge zien, vlakbij op de Achterstraat. Die heeft twee ingangen: een voor de mannen en een voor de vrouwen, die apart moesten zitten in een hoger gelegen deel. Nieuweschans is voor Joden een plaats met een duistere betekenis. Weliswaar lieten dorpelingen Duitse Joden in de Tweede Wereldoorlog onderduiken, maar het was ook het doorvoerstation voor Joden vanuit Kamp Westerbork naar de concentratiekampen.

V.l.n.r.: het huis van Thijs Thie in de Voorstraat; bloemen bij De Oude Gevel; opvallende oldtimer.

In het dorp zijn er meerdere gedenkstenen die de Joodse tragiek memoreren. Het hart van het dorp ademt nog altijd de sfeer van het garnizoen. Op de deftige Voorstraat staan de fraaie huizen van de officieren, in de smalle zijstraatjes zaten de kanonniers en het ‘kanonnenvoer’ en op de Achterstraat de middenstanders en ambachtslieden. Daarnaast is het ‘kloktorentje’ een bezienswaardigheid; eigenlijk is het de Hoofdwacht, want vanuit het torentje hielden de wachtcommandant en zijn manschappen het stadje en de omgeving in de gaten. Later werd het een gevangenis, en achter in de garnizoenskerk uit 1751 staat nog altijd een ‘arrestantenbankje’ voor godvruchtige militairen die hun boekje te buiten waren gegaan. Nu heeft het dorp nog maar een paar winkels over en een Coop, waar Duitsers grootschalig koffie, blikken bier, bleekwater en frikandellen inkopen. “Wij doen onze inkopen ook in Duitsland”, zeggen de drie geboren en getogen ‘Schanskers’ in het Vestingmuseum. Op de Voorstraat vallen enkele galeries op, en de nodige spirituele initiatieven. Het dorpse leven op het Groningse platteland is al

jaren aantrekkelijk voor andersdenkenden die de drukke Randstad willen ontvluchten. In een voormalige slagerij zit Andersom Anders, met een B&B in een tiny house in de tuin, waar je ook kunt schilderen of healen, verderop Galerie Wiek XX, die focust op figuratieve hedendaagse beeldhouw- en schilderkunst.

GRONINGSE NUCHTERHEID Die avond ga ik naar café-restaurant Reiderland. Op aanraden van HarmArend, die zei dat ik “best bij Gezinus en Esther kan gaan eten”. Een Gronings understatement, want de biefstuk met friet en een keur aan groenten is erg lekker. Ondanks het bordje ‘Zombieplein’ maken de gasten op het terras een levendige indruk – ze kijken voetbal op een scherm – maar in de schampere >

p. 109

kritiek op het vertoonde spel blijft toch de Groningse nuchterheid doorschemeren. Toen er onlangs een verwarde man dreigde een aantal woningen op te blazen in het dorp, was het droge commentaar van een dorpsbewoner tegen een verslaggever: “Nou ja, dan schrik je toch wel even.” De 84-jarige Thijs Thie, in kleurig hawaïshirt, blijft maar trakteren op bier en hapjes die hij eigenhandig komt serveren. “Ik heb het mooiste huis van het dorp”, zegt hij trots, en daar is geen woord van gelogen. Thie heeft het terrein van confectiefabriek De Nijkans, waar in de jaren zeventig nog 450 mensen werkten, opgekocht om behalve een fontein ook nieuwbouwwoningen neer te zetten. Daar is behoefte aan, want lokale jongeren kunnen in Bad Nieuweschans geen huis krijgen. Er wordt veel te weinig gebouwd en wat er aan oude huizen vrijkomt, gaat naar de import, wat de prijzen opdrijft. “Twee jaar geleden stonden hier nog een stuk of veertig huizen te koop, nu hooguit twee”, constateert Harm-Arend, die zich vanuit Dorpsbelangen bij de gemeente Oldambt sterk maakt voor verbetering. “Ze noemen me hier ook wel de locoburgemeester”, zei hij eerder op de dag met een glimlach.

VAN KUREN NAAR WELLNESS Bad Nieuweschans, dat zo’n 1400 inwoners heeft, was nog niet zo lang geleden groter, maar toen de grensovergang, de douane en de marechaussee verdwenen, kwijnde het dorp een beetje weg. Tot een Duitse ingenieur in de jaren zeventig van de vorige eeuw

HOLLANDS Glorie

ONS DORP

In plaats van op de medicinale werking van het zoute water, ligt de focus nu vooral op hoogwaardige wellness en culinaire verwennerij

op het idee kwam dat er zo’n 630 meter onder de grond waarschijnlijk geneeskrachtig bronwater zat. Dat was het begin van de ‘thermen’ in Nieuweschans, die in 1985 werden geopend en een tijdlang bekendstonden als Fontana, tot Nieuweschans in 2009 het chique ‘Bad’ als voorvoegsel kreeg. In Thermen Bad Nieuweschans hebben nu 170 mensen werk en er komen jaarlijks 200.000 badgasten. Maar de aanzuigende werking die van de naamsverandering werd verwacht voor het dorp – hotels, restaurants, winkels, klinieken zelfs – is er niet van gekomen, erkent directeur Pieter Spruyt in een van de drie restaurants die de accommodatie telt. In plaats van de nadruk te leggen op de medicinale werking van het zoute water, ligt de focus in het oudste kuuroord van Nederland nu vooral op hoogwaardige wellness en culinaire verwennerij. Voor de deur is een deel van de vesting en de slotgracht op abstracte wijze gereconstrueerd, met een loopbrug naar het oude stadje, wat de entree nog meer cachet geeft. En natuurlijk was corona een flinke dreun, maar er wordt alweer stevig bijgebouwd om het resort nog mooier en verrassender te maken. Ik mag van Pieter ronddobberen in de openluchtbaden van de

Thermen, waar de voertalen Gronings en Duits zijn. De nieuwe Cryosauna, waarin je bloedcirculatie wordt opgefrist met temperaturen van min 110 tot min 180 graden Celsius, sla ik even over. De massage blijkt buitengewoon prettig, en verder kun je hier genieten van een zeer gevarieerd wellnessaanbod en een fraai landschapspark. Maar uiteindelijk moet ik deze hof van eden verlaten en terug naar de koude drukte van het ‘West’n’.�

Met de klok mee: karakteristieke huizen in het oude dorpshart; markant dorpsbewoner Thijs Thie en zijn vrouw; huize Thie; ook deze knusse woninkjes in de Eerste Kanonnierstraat zijn in trek.

p. 111

PUZ ZEL & WIN

HORIZONTAAL

�

WAT MOET U DOEN? Vul de puzzel in. Breng daarna de letters uit de gekleurde vakjes over naar de balk onder het diagram. Als u de letters in de juiste volgorde zet (eerst de horizontale lettercombinaties, dan de verticale), leest u een typisch Nederlandse uitdrukking. OPLOSSING VORIGE PUZZEL: De kat in het donker knijpen.

1. 9.

Nederlandse badplaats hysterische fans

15. 16. 17. 19. 21. 23. 24. 25. 26. 27. 29.

30. Die Nederlandse traditie

Geluid van

wil maar niet werken

33. Daar woont men

__ B, Nederlandse rapper Stroomt door IJlst Met een kader erom Griekse letter Droefgeestig Knockout lek om te zonnen Film over een alien Muzieknoot

broederlijk bijeen

35. 37. 38. 40. 43. 46. 47. 49.

Stevig Doodmoe Hoogleraarspraatje Rijk

Kinderspellen Zuid-Hollandse concurrent van de

Hij gebruikt een computer

Zaanse Schans

52. Verschrikkelijk café?

Vogelveer Wie gaat ‘r __? Medium Hoop je te krijgen op

61. Wig 63. Dat van Eise Eisinga bevindt zich in Franeker

66. 69. 70. 71. 73.

76. Natuurgebied in

Bank

vakantie

Sociale dienst Anno

Schrijf je elf mee

HOLLANDS Glorie

53. 54. 55. 57. 59.

Trotseren In de plaats Insect Sneer Voornaam van 34 verticaal

Zuid-Holland

80. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89.

Ongebogen Stem Dorpsterrein Rustplaats Corbijn of Heyboer Us __, voetbal Web Mal Nederlandse vliegtuigbouwer

Maak kans op een van de serviessets ‘Blauw Vouw’ t.w.v. E74,80 In opdracht van Heinen Delfts Blauw ontwierp de Nederlandse designer Romy Kühne een oer-Hollands servies met Aziatische invloeden. De schaaltjes en kannen uit de collectie van ‘Blauw Vouw’ zijn beschilderd met het bekende blauwe bloemenmotief, maar hebben daarnaast een versiering van driedimensionale ruitvormen gekregen, typerend voor de Oosterse origamikunst. Een verrassende twist op een traditioneel servies! De set bestaat uit een serveerschaal, twee dipschaaltjes en een kan. www.heinendelftsblauw.nl WILT U KANS MAKEN OP EEN VAN DE DRIE SETS?

VERTICAAL

Vul dan de oplossing en uw gegevens in bij mail & win op www.hollandsgloriemagazine.nl. Deze actie loopt tot 30 september 2021. Na afloop krijgt de winnaar bericht. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.

1. Droog 2. Land in het Caraïbisch gebied

3. Oude maat 4. Sterk ruikende wagen 5. Mythisch wezen 6. Ik zeg geen __ 7. Uit de brand 8. Concurrent van Fila en Puma 9. Genetisch gemanipuleerd 10. Plechtige belofte 11. Krijgen verlegen types makkelijk

12. Heeft een beroemde eregalerij

13. 14. 18. 20. 22. 28. 30.

Dessert Staat op een Mercedes Zuster Zwakke plek van ouderen Inham Rob de __ __ van Wely, zeven keer

41. 42. 44. 45. 48. 50. 51.

Nederlands kampioen schaken

31. Dat gebouw kent de weg 32. Gaat uit met een snuiter 34. Nederlandse schrijfster (Kruistocht in spijkerbroek)

35. Liefhebber 36. Griekse letter 39. Oude lap

Daar vraag je me wat Hartsverbintenis Verlangen Nederlands opiniemaandblad Scheut Inval Bungeejumping? Daar is niets __ aan!

52. 56. 58. 60. 61. 62. 63.

64. 65. 67. 68. 72. 74.

Speelplaats van Rieu Nieuwe Luxor, Chassé, Carré Je snater niet houden Met de neus naar de grond

Sein Bemiddeld Stem Opvoering Nico die optrad met De Paniekzaaiers

75. Stroomt door Tsjechië

Bij de neus Buurman __ buurman

Nigeriaanse havenstad

en Duitsland

77. 78. 79. 80. 81.

Geen __ bal Verhoging Muts in Marokko Ongedierte Onderzoeksinstituut

Hit van Doe maar

p. 113

REINILDIS

Wie was Amy Groskamp?

HOLLANDS Glorie

opzet. Voorbeeld 2: Ik zit in een volle trein en wil uitstappen. Mijn jas ligt op het bagagerek boven de man tegenover mij. Ik ga op mijn tenen staan en pak de jas, maar deze glipt uit mijn handen. Pats, bovenop de man. Voor ik iets kan zeggen klinkt het: “Mevrouw Van Ditzhuyzen, dat had ik niet van u verwacht!” Voorbeeld 3: Ik fiets door het rode licht, en ja, dat is natuurlijk helemaal verkeerd. Ik word meteen gecorrigeerd door een medefietser: “Zo hoort het niet Mevrouw Van Ditzhuyzen. Dat moet u toch weten!” Door deze ervaringen begrijp ik dat Amy Groskamp ook zo streng beoordeeld werd en dat er daarom wel beweerd werd, dat zij zich niet aan haar eigen regels hield. Want met het kleinste vergrijp tegen de etiquette werd zij – en word ik nu ook – om de oren geslagen. �

Reinildis van Ditzhuyzen is historica, publiciste en etiquettedeskundige. Ze herschreef Amy Groskamp-ten Haves standaardwerk ‘Hoe hoort het eigenlijk?’ waarvan onlangs de 42ste druk verscheen.

In Hollands Glorie nr. 3 van vorig jaar schreef ik dat ik helemaal geen zin had om het etiquetteboek van Amy Groskamp-ten Have te actualiseren. Ik vond het een dom en tuttig onderwerp, beneden mijn waardigheid, en sloeg het voorstel van mijn uitgever af. Hij bleef echter aandringen en uiteindelijk deed ik het toch. Of liever: ik herschreef het, want ik wilde een andere indeling. Maar vooral ook was ik benieuwd naar Amy Groskamp zelf: wat was zij voor iemand? Ikzelf was ervan overtuigd dat zij nogal tuttig moest zijn. Want waarom zou zij anders over etiquette hebben willen schrijven? Zij was vast en zeker een keurige, stijve mevrouw, daar was ik van overtuigd. Ik dook dus in haar leven en merkte algauw dat ik het helemaal mis had. Groskamp bleek beslist geen doorsnee vrouw te zijn geweest, en al helemaal geen stijve tut. Integendeel, ze was een sprankelende, originele en enthousiaste vrouw, die in ons hele land optrad met een ‘etiquettevoorstelling’. Daarin deed ze voor hoe je iets wel of niet hoorde te doen, waarbij ze haar publiek erbij betrok door te vragen: “Hoort het zus? Hoort het zo?” Tegelijk echter las ik ook over de ‘ongemanierdheid’ van de etiquettekoningin: ze zou voordringen, op haar strepen staan, en zo meer. Na verloop van tijd begon mijn beeld van haar echter te kantelen. Die verhalen over de slechte manieren van de etiquettekoningin – klopten zij eigenlijk wel? Het waren mijn eigen ervaringen als schrijfster van ‘Hoe hoort het eigenlijk?’ die mij deden twijfelen over het zogenaamde niet erg keurige gedrag van Groskamp. Want net als zij word ook ik geregeld gevraagd om etiquettelezingen te geven of op radio en tv hierover te vertellen. Het gevolg is, dat ik net als Amy Groskamp op straat en elders herkend word. Maar, en daar komt het: ik – en dus zij destijds ook – word met argusogen bekeken: Gedraag ik me wel volgens de regels van mijn boek? Zo nee, dan word ik meteen tot de orde geroepen. Een paar voorbeelden: Ik sta bij de bakker in een flinke rij. Denkend dat ik aan de beurt ben, zeg ik welk brood ik wil hebben. Maar dan roept iemand achter mij luid en duidelijk: “Mevrouw Van Ditzhuyzen, ik dacht dat u wist hoe het hoorde! U was niet aan de beurt, ik ben vóór u!”... Ik verontschuldig mij, doe het immers niet met

Hollands Glorie 04 2021

Articles inside

COLUMN REINILDIS

WANDELEN LANGS GELDERSE KASTELEN

PUZZEL EN WIN

ONS DORP BAD NIEUWESCHANS

UIT DE KUNST

DE BOKKENRIJDERS

MEISJES VAN DE MOESTUIN

KUNST UITGELICHT

TE GAST BIJ JONG TALENT

DE TUINEN VAN HET LOO

DE MARKER WADDEN

DE BOSWACHTER

ONZE KEUZE: SHOPPING

ONZE TAAL

44 WEG IN NEDERLAND

DEVENTER