ZOUT 2-2023

Hetgrootstecultuurblad vanNederlandenVlaanderen

Nabour Claerhout

Jan Kamensky

Olaf Mooij

Ester Naomi Perquin

Mesdames de Rothschild

Hrair Sarkissian

Lisanne Soeterbroek

Jeroen Willems

Dorien de Wit

VROUWELIJKE VERZAMELAARS (vanadel)

5 EDITORIAL

Geen Banksy, maar Jeroen Willems

Zullen de dames zich hebben verdiept in doelgroepen?

6 Een brug tussen leuk en literatuur

Waarom jongeren in het Engels lezen? 'In het Nederlands klinkt het zo dom’

10 Rijkdom en passie van verveelde vrouwen

Hoe de Rothschild-vrouwen hartstochtelijk verzamelden - om het daarna weg te geven

14 Jeroen Willems wilde welzijnswerker worden, of missionaris

‘Hij worstelde met zichzelf, en zijn slechte fysieke gesteldheid was hem aan te zien'

17 AN OLAERTS 4222 hartjes en dat van mij

Käthe Kollwitz zit op Instagram, en er wordt danig op geklikt

19 PERRON POËZIE

Ester Naomi Perquin

‘Zoals ze in je borstkas zucht / wanneer je iets onnodigs dreigt te kopen’

20 BITS

Gedeelde geschiedenis

Het blijft mystiek om ratio en gevoel met een ander te delen

20 STUDIO

Dag moedige struisvogel

Dorien de Wit schrijft vooral om haar hoofd op te ruimen

22 De trombone klinkt als mijn moeder

Nabou Claerhout houdt –bijvoorbeeld – ook van Kendrick Lamar

24 IN BEELD

Hrair Sarkissian

'Soms droom ik ervan alleen bloemen te fotograferen’

27 OOGAPPEL

De mooiste vierkanten film van de maand Kevin Toma beschrijft de come back van het nagenoeg vierkant filmbeeld

28 FEUILLETON

De liefde vieren, heet dat Screenwear in Den Bosch | How Dare You Make Me Feel This Way in Arnhem | Mode en psyche in Antwerpen | De essentiële Riebeeks in Breda en Weert

31 CHEZ NOUS

Geef haar geen geweer, laat staan een geladen

̒Uit mijn geheugen kunnen ze niet komen, ik kan nog geen tweeregelige mop onthouden’

32 De teloorgang van het wonder op wielen

‘Ja, vertel me alles. Mail me op smalldickenergy@getalife.com’

34 BLENDR & FILTR

Flexwijkjes voor containerwoningen

'Schrap een vliegveld, schrap een hoogoven, bestrijd eenzaamheid, verbied leegstand’

36 DE VOORKEUR VAN

Lisanne Soeterbroek

‘Ik wil dat mijn luisteraars mij begrijpen’

37 ZOUT boeken top-10

38

HET IS NIET NIKS

Rare Glorie

Griet Menschaert maakt tassen voor de Oekraïners

39 Het maandelijkse serviceen agendakatern met:

40 CULTUURAGENDA

40 COLUMN

Timo de Rijk ontdekt de slechtste museumentree in lange tijden

43 COLUMN

Stijn Huijts over het verschil tussen François Mitterrand en een taxichauffeur

46 ONDERTUSSEN IN…

Culturele highlights in de rest van Europa

Portret van barones Béatrice Ephrussi de Rothschild (voor 1920). Autochrome, Musée Albert Kahn, Boulogne-Billancourt.

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang Vernietigen van Michel Houellebecq als welkomstcadeau.

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Vernietigen als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 73 euro per jaar. Wacht niet, op is op!

zoutmagazine.eu/abonnees

November 2026: in de aanloop van de Franse presidentsverkiezingen verschijnt op internet een nepvideo waarin een van de kandidaten wordt geëxecuteerd. Het onderzoek ernaar komt op het bordje van topambtenaar Paul Raison. Vernietigen gaat over zijn pogingen om een terroristische dreiging te pareren en over zijn gespannen relatie met zijn vrouw en familie. Een recensent oordeelde: ‘Je zou kunnen denken dat dit een sinistere en pessimistische Houellebecq is. Maar veel van de personages zijn juist op zoek naar het goede. De boodschap van het boek zou kunnen luiden: liefde zal ons redden.’

7Michel Houellebecq, Vernietigen. Vertaling Martin de Haan. Amsterdam, De Arbeiderspers, 2023.

Geen Bansky, maar

Jeroen Willems

Deze maand zijn we verheugd om een verscheidenheid aan artistiek talent uit de hele wereld in de schijnwerpers te zetten. Onze coverstory profileert het werk van de opkomende schilderes

Maria Hernandez, wier levendige abstracte werken steeds meer aandacht krijgen in de hedendaagse kunstwereld.

Ook in dit nummer een diepgaande blik op het leven en werk van de legendarische straatkunstenaar Banksy. Van zijn mysterieuze identiteit tot zijn tot nadenken stemmende werken, Banksy heeft de harten en geesten van kunstliefhebbers overal veroverd.

Stop. Genoeg.

U las zonet de eerste twee alinea’s – daarna wordt het niet beter – van het editorial dat ik de fameuze Chatbot GPT heb laten schrijven voor dit nummer. De vertaling liet ik over aan deepl.com. De hele exercitie kostte minder dan een minuut.

Omwille van de authenticiteit zou ik de tekst wel wat moeten aanscherpen. In deze ZOUT 2 geen spoor van Hernandez en Bansky; hun namen zou ik vervangen door Hrair Sarkissian en Jeroen Willems, kunstenaars die in dit nummer wél aan bod komen. Waarna er nog steeds een tekst vol niet te rijmen pluimstrijkerij overschiet die je niemand wil voorleggen; daarvoor is de relatie met de lezers ons te dierbaar.

Wie zijn die lezers eigenlijk? In diverse varianten komt die vraag wel eens voorbij, meestal uit de mond van marketeers. En dan valt al gauw het onvermijdelijke D-woord. Aan hun met mededogen en spot vollopende ogen zie ik dat mijn antwoord – dat we van lezers houden, niet van doelgroepen – niet voldoet.

Over de relatie tussen schrijvers en lezers breken deskundologen zich al eeuwen het hoofd, vooral over de onvoorspelbaarheid daarvan. En nog steeds. Wie had, na alle doemverhalen over ontlezing bij jongeren de afgelopen jaren, durven voorspellen dat er onder diezelfde jongeren nu een leesrage woedt. Zelfs 19de eeuwse klassiekers zijn populair, liefst in een dure, gebonden uitgave. En laat het nu de vermaledijde social media zijn, volgens menigeen de kwade genius achter de ontlezing, die de motor achter deze opleving draaiende houden. Emile Hollman verdiepte zich in de wereld van boektokkers, boekbloggers en micro-influencers, zijn bevindingen treft u op de navolgende pagina’s.

Zullen de dames zich bij die schenkingen hebben verdiept in doelgroepen?

Ten slotte. We waren erg benieuwd naar de negen vrouwelijke verzamelaars uit de Rothschild-dynastie, geportretteerd in La Boverie in Luik. Ze verzamelden overigens niet alleen kunst, maar ook servies, muziekinstrumenten, oude boeken, bladmuziek, meubels, majolica, pijpen, lucifersdoosjes en menselijke schedels.

Hun motieven blijven in Luik verborgen; verveling zal zeker een rol hebben gespeeld. Het belang van de expositie schuilt in het feit dat de dames na hun dood grote delen van hun collecties aan musea schonken; alleen al in Frankrijk gaat het om 130.000 stukken. Dan dringt zich de vraag op of de dames zich bij die schenkingen hebben verdiept in doelgroepen. Wat denkt u?

WIDO SMEETS

co-hoofdredacteur

w.smeets@zoutmagazine.eu

PS Aan de abonnees: Post NL deed er twaalf dagen over om het vorige nummer vanuit het sorteercentrum in uw brievenbus te krijgen. Onze excuses daarvoor.

boektokkers slaan brug tussen leuk en literatuur

Een Boektokfest in de LokHal in Tilburg. foto John van Hamond

Jongeren

EMILE HOLLMAN zich af. En waarom lezen jongeren in het Engels? 'In het Nederlands klinkt het zo dom.’

'Zle hebben ons helemaal niet nodig’ lZe komen in groepjes naar binnen met een telefoon in de hand en filmen de boeken die ze kopen in de afdeling young adults. Het is voor hen echt een uitje, ze praten vooral over boeken en weten precies wat ze willen.'

Aanvankelijk dacht Marlous Mutsaers van boekhandel Gianotten Mutsaers in Tilburg nog: ze zijn met zijn vieren, die kopen samen één boek uit een serie en lenen ze daarna onderling uit. 'Maar nee, ze willen ze allemaal, liefst in een luxe uitgave met een mooie boekenlegger en bijpassende boekensteunen.’

Er is nóg iets dat opvalt aan deze generatie jonge, gretige lezers: ze lezen vooral Engelstalige boeken. ‘Als we een heel eerlijke boekentoptien zouden samenstellen, dan zijn acht van de tien titels Engelstalig.’

Het beeld dat Mutsaers schetst, is ook terug te vinden in de cijfers. Door corona zijn jongeren meer gaan lezen. Volgens recente cijfers van KVB Boekwerk, het kennis- en innovatiecentrum voor de boekensector, is het aandeel jongeren (15-24 jaar) dat in de vrije tijd leest in de jaren 2020 en 2021 gestegen van 37 naar 53 procent. Bij onderzoek van Stichting Lezen groeide dat aandeel bij dezelfde groep van 47 naar 63 procent. En hoewel vaak met een beschuldigende vinger naar sociale media wordt gewezen als het gaat om ontlezing, spelen díe nu juist een opmerkelijk positieve rol. Meer bepaald TikTok, de vermaledijde Chinese sociale media-app, waar vooral

filmpjes worden gedeeld. De boekenafdeling heet er BoekTok.

Cedric Stalpers, docent ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit van Tilburg, onderzocht leesgedrag bij jongeren. In 2020 maakte hij nog onderscheid tussen boekenwurmen (28 %), boektwijfelaars (39 %) en boekmijders (33 %). Recente cijfers laten een kentering zien, maar over een langere periode, van enkele decennia, blijkt nog steeds dat jongeren minder boeken lezen dan voorheen.

Even voor de helderheid: is dat erg? Stalpers: ‘Ja, daar mogen we ons zorgen over maken. Want lezen wordt steeds belangrijker. De generatie van mijn grootvader, lasser bij het spoor, kon volstaan met een beperkte leesvaardigheid; er was nog veel handwerk, daarvoor hoefde men niet per se goed te kunnen lezen. De huidige arbeidsmarkt vereist een hogere leesvaardigheid en je ziet dat die bij jongeren juist daalt. Om te kunnen functioneren in een democratische samenleving moet je belangrijke informatie tot je kunnen nemen, en zin en onzin van elkaar kunnen onderscheiden. De opkomst van allerlei complotdenkers geeft aan hoe groot dat belang is.’ In het algemeen constateert Stalpers een negatieve relatie tussen lezen en het gebruik van sociale media. ‘De tijd die je op je telefoon zit of bezig bent met sociale media, kun je niet spenderen aan een boek.’

En toch helpt TikTok jongeren aan een boek. ‘We zijn blij met iedereen die leest’, zegt Rozemarijn Visser van de stichting Collectieve

Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB). ‘Dat jongeren steeds vaker Engelstalige boeken lezen, daar gaan we niet moeilijk over doen. Er gaan hier wel alarmbellen af hoor want het leesniveau gaat omlaag. Maar jongeren zoeken via TikTok boeken die aansluiten op hun belevingswereld.’

̒Het geeft gewoon een heel goed gevoel als je een boek in twee dagen helemaal uit hebt’

‘Ik lees young adult boeken omdat ze een goed verhaal hebben en weinig moeilijke woorden bevatten. Andere boeken zijn vaak zo langdradig. Het geeft gewoon een heel goed gevoel als je een boek in twee dagen helemaal uit hebt’, zegt Sanne Heijnen, studente grafische vormgeving aan Zuyd Hogeschool in Maastricht. Online zijn BoekTok en Goodreads plekken waar ze graag rondhangt en titels scoort. Kranten leest ze niet, dus ze moet het van de online reviews hebben. Ze noemt een titel en laat het aantal reviews op haar smartphone zien: 172.848. Sanne leest geen Nederlandse boeken. Met de Engelse taal heeft ze geen enkele moeite. Maar waarom? ‘In het Nederlands klinkt het zo dom.’

Joyce van Vliet (30) van uitgeverij Zomer & Keuning (Z&K) windt er geen doekjes om: de boeken van de razend populaire Amerikaanse schrijfster Colleen Hoover zijn niet aan te

lezen elkaar literaire klassiekers voor op TikTok, ontmoeten elkaar online én offline in de boekhandel en sturen filmpjes rond met een gevulde boekenkast op de achtergrond. Hoe zit het dan met de ontlezing, vraagt

Boektokker Paula Heegers

slepen. Op haar eigen website afficheert Hoover zichzelf overigens niet als schrijfster maar als ‘professional make believer’. Z&K doet het met ‘Queen of Romance’. Hoover staat met twee titels hoog in de rankings van bestverkochte boeken; de Nederlandse vertalingen halen het qua verkoopcijfers niet bij de Engelstalige uitgaven, die zijn zo’n vier keer hoger.

‘Van de jongeren die in onze winkel komen, koopt 90 procent Engelstalig’, zegt boekhandelaar Marlous Mutsaers. Niet voor niets houden de laatste Nederlandse vertalingen van Hoovers bestsellers hun Engelse titels: It Starts with Us en It Ends with Us ‘Ik moest het vroeger doen met boeken die ik van school moest lezen’, zegt Joyce Van Vliet. ‘Verplicht Het gouden ei lezen, nou daar werd ik niet vrolijk van. Nu kijken jongeren een filmpje op TikTok en meteen loopt hun tijdlijn vol met leuke titels die door leeftijdgenoten worden aangeraden.’

En anders worden die titels wel aangedragen door booktokkers, boekbloggers en boekinfluencers. Zoals Paula Heeger (27), die zelf de site bookbreak.nl onderhoudt. Ze noemt zichzelf een ‘micro influencer’ omdat ze zich specifiek richt op Nederlandstalige boeken. ‘En daar is nog niet zo veel over te doen op BoekTok. Wat dat betreft zit ik een beetje in een niche.’

De Nederlandse taal als niche, daar moet ze zelf ook wel om lachen. ‘Maar jonge mensen zijn gewend om filmpjes en series te kijken in het Engels. Engelstalige boeken zijn bovendien goedkoper, er is meer aanbod en ze komen vaker voorbij op TikTok; de meeste boektokkers zijn Engelstalig.’

Maar waarom zijn young adult boeken zo populair? Omdat ze niet al te ingewikkeld zijn en aansluiten bij de belevingswereld van tieners die de kinderboeken ontgroeid zijn maar voor wie de thema's van romans voor volwassenen nog te hoog gegrepen zijn, denkt onderzoeker Cedric Stalpers. Hij juicht het toe winkels en bibliotheken een afdeling Young Adults hebben.

Mlaken we het jonge lezers zo niet te lgemakkelijk? Stalpers, resoluut: ‘We lmoeten ons eisenpakket niet opleggen aan jongeren van 14,15, 16 jaar. In Spijt van Carry Slee bijvoorbeeld worden onderwerpen

behandeld als suïcide en pesten. Dat zijn heel belangrijke volwassen onderwerpen. Het is niet allemaal suikerspinliteratuur.’

Rozemarijn Visser van het CPNB: ‘Iedereen mag kiezen wat hij leest, je kunt het prima bij jongeren zelf laten wanneer ze klaar zijn voor literatuur. Ons gaat het om leesplezier; we moeten uitkijken dat wij als volwassenen dat voor jongeren gaan bepalen.’

Boektokker Paula Heeger leest en bespreekt behalve young adult romans ook literatuur. En ze is niet de enige. ‘Je ziet ook op TikTok dat klassiekers heel populair zijn.’

Marlous Mutsaers bevestigt dat. ‘Ook die sparen ze, en liefst in een hele mooie uitgave, zoals The Secret History van Donna Tartt. Maar ze komen ook voor Wuthering Heights van Emily Brontë, Inferno van Dante en War & Peace van Tolstoi - ja, wel allemaal in het Engels.’

De boeken van Colleen Hoover beschouwt Paula Heeger niet als literatuur. 'Ze lezen veel te gemakkelijk weg, vol drama en emoties en zijn plotgedreven, in plaats van dat het om de stijl gaat.’ Toch zijn er young adult boeken die wat haar betreft het predicaat literatuur mogen hebben, zoals The Hate u Give van Angie Thomas. ‘Heel actueel, het gaat over de Black Lives Matter-beweging.’

Onderzoeker Cedric Stalpers neemt soms een paar YA-boeken mee in de trein. ‘Voor mij is het nostalgie, en een voyeuristisch genoegen om in de hoofden van jonge mensen van vandaag te kijken. Ik merk ook wel dat deze boeken qua

complexiteit net niet genoeg weerstand bieden die je in een boek wil aantreffen.’

Toch is hij ‘een groot voorstander’ om deze boeken op de leeslijst van de middelbare school toe te laten. ‘Ze mogen geen vluchtroute bieden aan 18-jarige vwo’ers, maar voor 15- en 16-jarigen kunnen deze boeken een manier zijn om ze voor het lezen te behouden. Ga die alsjeblieft niet W.F. Hermans geven. Met excuses aan W.F. Hermans; ik ben die afschuwelijke herinnering aan Nooit meer slapen, dat ik verplicht moest lezen, nooit vergeten.’

Opmerkelijk genoeg vindt hij in Paula Heeger geen medestander. ‘Het niveau mag best een stapje hoger zijn. Wat mij betreft moet die lijst vooral bestaan uit boeken van Nederlandse schrijvers van de afgelopen tien, twintig jaar. Ik lees nu De avonden van Gerard Reve, die staat nog steeds op de boekenlijst; het gaat over een adolescente jongen die worstelt met zijn identiteit. Veel jongeren kennen alleen recente boeken, ze ontberen dat historisch besef - dat snap ik als je 14 bent. In de boeken van nu communiceren hoofdpersonen bijvoorbeeld via social media en dat sluit beter aan bij de belevingswereld van jongeren. Het is belangrijk dat je beide leest; dat je onderscheid kan maken tussen wat leuk is en wat literatuur is.’ Z

̒Ik ben die afschuwelijke herinnering aan Nooit meer slapen, dat ik verplicht moest lezen, nooit vergeten’

Jongeren lezen steeds meer Engelstalige boeken. foto John van Hamond

Rijkdom en passie van verveelde vrouwen

Paul Cézanne, De baadsters (1890). © Ville de Liège, musée de La Boverie

Klopt het dat een kunstcollectie een weerspiegeling is van het karakter van de verzamelaar? En geldt dat dan ook voor vrouwelijke verzamelaars met De Rothschild als achternaam? Wie waren ze daadwérkelijk, vraagt WIDO SMEETS zich af, deze puissant rijke vrouwen die hartstochtelijk verzamelden - om het daarna weer weg te geven?

In 1926, net terug van een reis uit Londen, liet baron Robert Philippe Gustave de Rothschild zijn kinderen raden wat er in een pakje zat dat hij had meegebracht. Wie het goed had, zou het krijgen. Ze kregen één aanwijzing: ‘Het begint met een C.’ Zijn 13-jarige dochter Cécile noemde de naam Cézanne, waarna ze De baadsters mee kon nemen naar haar slaapkamer. Het schilderij was het startsein van een indrukwekkende collectie die ze gedurende haar leven zou opbouwen, met werk van, onder vele anderen, Braque, Léger, Picasso en Schiele.

De Rothschildfamilie is een steenrijke, deels in de adel verheven bankiersdynastie met vertakkingen in Duitsland, Frankrijk, Engeland, Oostenrijk en Italië. Ze stamt af van een Frankfurtse geldwisselaar die met zijn vijf zonen in korte tijd een financieel imperium opbouwde. Het vergaarde fortuin kreeg alle mogelijke zorg; tot in 20ste eeuw hadden de Rothschilds de gewoonte binnen de familie te trouwen. De partner kwam meestal uit een buitenlandse tak.

Van oudsher kende de familie kunstverzamelaars en mecenassen. Ook hier waren het geen kleine krabbelaars. Alleen al aan Franse instellingen en musea schonk en legateerde de familie zo’n 130.000 stukken.

Ook in Nederland klinkt de naam Rothschild intussen vertrouwd. In 2015 was er de spraakmakende aankoop van het Rijksmuseum, samen met het Louvre, van

Rembrandts dubbelportret van het patriciërsechtpaar Marten Soolmans en Oopjen Coppit. Kostprijs 160 miljoen euro; de musea deden fifty-fifty. In 2021 ging 150 miljoen over de tafel om Rembrandts De vaandeldrager, afkomstig uit een Rothschildcollectie, terug te laten keren naar Amsterdam.

Als bankiers mogen de Rothschilds vrijwel zijn uitgespeeld, als verzamelaars horen ze nog steeds tot de champion’s league. En het waren niet alleen de mannen die er een

Behalve kunst hadden ook servies, muziekinstrumenten, pijpen, lucifersdoosjes, oude boeken, bladmuziek, meubels en majolica hun aandacht

bovengemiddeld genoegen aan ontleenden. De tentoonstelling Rothschild’s vrouwelijke verzamelaars. Uitzonderlijke mecenassen en schenkers in museum La Boverie in Luik geeft een inkijk in de levens van negen vrouwelijke De Rothschilds die, al dan niet los van hun echtgenoot, een behoorlijke kunstcollectie opbouwden - waarvan ze grote delen schonken en nalieten aan musea. Ze verzamelden niet alleen kunst. Ook servies, muziekinstrumenten, pijpen, lucifersdoosjes, oude boeken, bladmuziek,

meubels en majolica hadden hun aandacht. Een van hen, Mathilde de Rothschild (1874-1926) hield, behalve van jagen en autoracen, van vanités: kleine, van diverse materialen vervaardigde doodshoofden en skeletten, mochten we in alle drukte onze sterfelijkheid vergeten.

De kunstminnende Rothschild-dames waren dus meer dan door rijkdom verveelde vrouwen. Al verzamelend bouwden ze een schat aan cultureel erfgoed op. Volgens familietraditie zagen ze erop toe dat de bezittingen goed werden bewaard – maar ook toegankelijk werden voor het publiek. De musea waar ze hun verzameling achterlieten waren niet zelden gehuisvest in kastelen, kloosters en paleizen die de dames zelf hadden laten bouwen.

De tentoonstelling in Luik, eerder te zien in het Louvre, opent met de paukenslag van een zich over vele vierkante meters uitstrekkende stamboom van de familie De Rotschild - met alleen de namen van de negen geportretteerde vrouwelijke verzamelaars. Voilà! Een aantal van hen bleef ook als verzamelaar in de schaduw van hun echtgenoot. Anderen waren eigenzinniger, zonder hun achterban te bruuskeren gebruikten ze de macht van het familiekapitaal als hefboom om los te komen van hun keurslijf en een onafhankelijk leven te leiden – binnen de kringen van de Europese jetset, dat wel. Zoals Cécile de Rothschild (1913-1995) die als meisje van dertien Cézannes De baadsters

Skelet, zittend op een grafsteen (na 1547). Legaat van Mathilde de Rothschild

boven haar bed kon hangen. Ze maakte twintig jaar deel uit van het Franse nationale golfteam, en hield verder van motorrijden, zeilen, reizen, haute cuisine en andere zaken die het leven der rijken zo interessant maken. In de Tweede Wereldoorlog vluchtte ze naar New York, waar ze de Amerikaanse avant garde ontdekte. Tijdens haar omzwervingen ontmoette ze begin jaren zestig de in afzondering levende Greta Garbo; ze bleef haar metgezellin tot haar dood.

Uit Céciles privéverzameling zijn in Luik, behalve De baadsters, een handvol prenten van Egon Schiele te zien, de jonggestorven Oostenrijker die met zijn kwetsbare, verwrongen, niets verhullende menselijke lichamen de mores van zijn tijd provoceerde. Als het klopt dat een kunstcollectie een weerspiegeling, ja zelfs een uitbreiding is van het karakter van de verzamelaar, dan zijn de 20ste eeuwse Rothschild-vrouwen geen typische vertegenwoordigers meer van de naar haar aard behoudzuchtige en naar binnen gerichte bankiersdynastie.

Haar generatiegenote Alix de Rothschild (1911-1982) hield evenmin van een bestaan in de achterhoede. Om haar twee riante onderkomens op te vrolijken verzamelde ze zo’n tweeduizend kunstwerken, van Cézanne, Picasso en de Duitse impressionisten tot de door de avant garde ontdekte Afrikaanse kunst. Behalve onuitputtelijk rijk was Alix, net als Cécile, ook een kind van haar tijd, met een goed oog voor (de marktwaarde van) de klassiek modernen. Zo kocht ze Cézannes Stilleven met open lade (1877), waarvan de reproducties tot de dag van vandaag in honderdduizenden woonkamers hangen.

En dan is er nog Liliane de Rothschild (1916-2003) die haar verzameling kunst, meubelstukken en gebruiksvoorwerpen opbouwde rond belangrijke vrouwen in de Franse geschiedenis. Ze was geobsedeerd door Marie Antoinette, de tijdens de Franse Revolutie ter dood veroordeelde koningin die

zich op het schavot excuseerde bij haar beul nadat ze per ongeluk op zijn tenen was gaan staan. Liliane de Rothschild was in 1955 de bezielende kracht achter een tentoonstelling over Marie Antoinette in Versailles, het oude centrum van de macht waar ze na haar dood een deel van haar collectie aan zou nalaten.

Er zijn 350 stukken te zien in La Boverie, de negen Rothschild-vrouwen die ze ooit verwierven, blijven op afstand. Over hun speelveld – hoe vrij waren ze in hun doen en laten? - komen we weinig te weten. Net zomin als over hun verhouding tot de familie – wat vonden ‘de mannen’ ervan?

- en de rest van de wereld. Ook naar hun persoonlijke kijk op kunst blijft het gissen. Ja, ze verzamelden, volop en ruimhartig, maar wat bewoog hun?

Zeker over de motieven en beweegredenen van de jongste generatie (Cécile, Alix, Liliane) moet meer te achterhalen zijn dan

wat Rothschild’s vrouwelijke verzamelaars over ze loslaat. Of valt er op dat vlak niet veel te melden? In het boek dat Henry de Rothschild twintig jaar na haar dood schreef over zijn vrouw Mathilde repte hij met geen woord over haar buitenissige verzameling schedels. De samenstellers van de expositie stellen vast dat Mathilde ‘er waarschijnlijk naar streefde haar collectie te bestuderen en dat ze er weinig kennis van had; ze heeft er in ieder geval geen getuigenis van achtergelaten.’

Of dat ook geldt voor de andere verzamelende dames De Rothschild? Het zou zomaar kunnen. Z

26.2 in museum La Boverie in Luik. nl.laboverie.com

Rothschild’s vrouwelijke verzamelaars. Uitzonderlijke mecenassen en schenkers. Van 21.10 t/m

Cécile was lid van het Franse golfteam, en hield van motorrijden, zeilen, reizen en haute cuisine

Andrea della Robbia, Knielende maagd bij het kind Jezus (begin 16e eeuw). Legaat van Beatrice de Rotschild

Hij wilde welzijnswerker worden, of missionaris

Jeroen Willems zingt Jacques Brel. foto Wim Selles

‘Jeroen in topvorm wist op twee fronten te raken: emotioneel en verstandelijk. Door zijn tekstbehandeling werd de toeschouwer zelf vaak uitgedaagd om mee te interpreteren. Je kreeg het niet toegeworpen, niet cadeau, maar werd uitgedaagd, gestimuleerd om mee te beleven. Dat vond ik enorm sterk. En dan die mooie muzikale en onverwachte manier van teksten brengen. Hij hield er op de een of andere manier wat afstand van, waardoor het extra spannend werd.’

Mieke Koenen (Heerlen, 1965), docente Latijn aan de Vrije Universiteit Amsterdam, schreef eerder de biografie van dichteres Ida Gerhardt. Nu heeft Koenen met Je lied wordt gehoord. Jeroen Willems, acteur en zanger het levensverhaal opgetekend van iemand die ze persoonlijk heeft gekend. Als vriendin van Willems' jongste zus Luutgard kende ze hem als kind. Toen hij acteur werd, zag ze niet meteen het supertalent in hem. Wel was ze geïnteresseerd in Toneelgroep Hollandia van de regisseurs Paul Koek en Johan Simons, waar Willems speelde. 'Dat was iets bijzonders: theater op locatie, heel muzikaal en fysiek.’

We leggen Koenen een aantal sleutelrollen voor die Jeroen Willems in zijn korte carrière, hij stierf op 50-jarige leeftijd tijdens een repetitie in Carré, speelde.

Michel in schoolvoorstelling De Kaukasische Krijtkring (1967)

‘Jeroen debuteerde als vierjarige als zoontje van een gouverneursvrouw in dit stuk van Bertolt Brecht. Als kind in een gezin, waarbinnen cultuur een centrale plaats had, zou hij vaker bij dit soort projecten worden betrokken. Zijn vader was leraar dramatische expressie en acteerde en regisseerde in zijn vrije tijd.

Dat milieu heeft Jeroen gevormd, al was het niet zo dat hij al heel jong een toneelroeping had. Hij wilde welzijnswerker worden. Of missionaris. Het acteren werd pas een serieuze optie in de tweede helft van zijn middelbareschooltijd.

Het maken van de keuze moet een worsteling zijn geweest. Jeroen wilde niet behandeld worden als een kopie van zijn vader. Dat wil geen enkele puber. Bij

hem was dat extra moeilijk, omdat zijn vader begin 1978 was gestorven. Maar het verlangen om te gaan acteren moet groot zijn geweest. Anders blijf je na meerdere afwijzingen op toneelscholen niet doorgaan met auditeren.’

Diverse rollen in De wijze kater met leerlingen Toneelacademie Maastricht (1986)

'Jeroen stak uit boven de doorsnee, maar werd niet gezien als supertalent. Dat had ook te maken met zijn verlegenheid en geslotenheid. Hij was niet zo aanwezig als bijvoorbeeld de extravertere Hans Kesting, die een jaar boven hem zat. Het twijfelen dat Jeroen eigen was maakte dat hij beoordelingen kreeg als ‘Mak schaapje’ en ‘Weet niet wat hij wil’. Hij had tijd nodig om zichzelf te ontwikkelen, en nam die tijd.

Wat hem trok in het acteren was het werken met alle strijd, angsten en onzekerheden die in een leven kunnen spelen. Jeroen was niet makkelijk voor zichzelf. Zijn twijfels, zijn neiging tot nuanceren zaten hem als mens geregeld in de weg. In het repetitielokaal en op het podium kon hij iets met die gevoelens.’

Vijf verschillende rollen in Twee stemmen (1997-2012)

‘Toneelgroep Hollandia was een goede keuze. Door te werken met Johan Simons wist Jeroen: daar wordt tijd gestoken in voorstellingen (ook buiten de repetities om), daar kan ik me ontwikkelen, daar hoef ik niet meteen de jeune premier van het gezelschap te zijn.

In Twee stemmen, onder regie van Simons, zat hetzelfde spelplezier als in De wijze

Het kwam acteur Jeroen Willems niet aangewaaid. Hij had tijd nodig om te groeien, zegt zijn biograaf Mieke Koenen.

PAUL VAN DER STEEN legt haar een aantal sleutelrollen voor. 'Bij alle succes als acteur was er nauwelijks een privéleven meer.’

Jeroen Willems als Ludwig II in een productie van Münchener Kammerspiele (uit 2011). foto Jan Versweyveld

kater. Alleen ging het wisselen van rollen subtieler: met een andere houding of een paar rekwisieten.

Het jarenlange internationale succes van die voorstelling hing samen met het thema: macht versus onmacht. Maar het was geen activistisch of eenzijdig dramtoneel. Vaak wordt het perspectief van de underdog gekozen. Hier werd het vanuit de machthebbers, de CEO’s gespeeld. Jeroen trok je mee in hun wereld. Dat zette toeschouwers aan het denken, ook over eigen oordelen en vooroordelen.’

Pieter Troelstra in speelfilm Nynke (2001) ‘Filmacteurs moeten snel werken. In Nynke van regisseur Pieter Verhoeff was de tijd tussen uitverkiezing en opnames extreem kort; in die periode moest hij bovendien Fries leren spreken. Zo’n beperkte voorbereiding was Jeroen in de toneelwereld niet gewend. Daar mocht hij mee creëren, mee regisseren. Die vrijheid om eigen facetten toe te voegen biedt film nauwelijks. Het overzicht ontbreekt ook bij de acteurs. Het geheel ontstaat pas bij de montage. Monic Hendrickx, zijn tegenspeelster in Nynke, is het type dat zich er meteen in gooit en weet te pieken. Zo’n acteur was Jeroen niet. Die had veel meer takes nodig.

Ik denk dat het acteren voor film hem het beste lukte in Boven is het stil (2013) naar het boek van Gerbrand Bakker. Omdat hij daar samen met de regisseur Nanouk Leopold ter plekke dingen kon verzinnen. Niet alles lag tot op de millimeter vast. Maar je moet een regisseur hebben die dat durft. Als het dan ook nog klikt, krijg je iets moois.’

Monoloog en zang in Brel, de zoete oorlog (2004 en daarna)

‘Jeroen was geen professionele zanger en wilde niet imiteren; hij bracht de liedjes als gedichten. Elke keer een klein toneelstukje. En hij kon erg mooi de klankrijkdom van die woorden laten horen. Ik ben meerdere keren gegaan en elke keer wist hij de zaal te betoveren met de manier waarop hij erin ging met alles wat hij had.

Jeroen dat hij moeite had met die rol. Die was prachtig, hoor, maar je zag hem zo vechten om het voor elkaar te krijgen, dat het bijna pijn deed.'

Het hoogtepunt in Jeroens tijd als freelancer is voor mij zijn rol in Schutz vor der Zukunft. De Zwitserse regisseur Christoph Marthaler werkte een beetje op een Hollandia-achtige manier. Hij liet Jeroen volop meedenken over de voorstelling en zingen. Daarbovenop kwam het einde van de relatie met acteur Marcel Musters na vijftien jaar. Dat zorgde voor zwaarmoedigheid en de terugkeer van gevoelens van verlatenheid die hij al had gekend bij het overlijden van zijn vader. Bij alle succes als acteur was er nauwelijks een privéleven meer.’

Het zingen van Ballonnetje van Toon Hermans tijdens galavoorstelling Honderdvijfentwintig jaar Carré (2012) ‘Hij kon verrassend zenuwachtig zijn voor dit soort kleine optredens. Eerder had hij dat al toen hij Brel zong tijdens het zilveren regeringsjubileum van koningin Beatrix, daar deed toen ook een beroemde sopraan mee. Maar misschien speelden ook andere zaken mee: koningshuis en burgemeester onder het publiek, de tv-camera’s.

Net als Brel gaf Jeroen zich tot de laatste druppel energie. Hun werkdrift was vergelijkbaar. Maar het was niet zo dat hij zich nu bovenmatig herkende in Brel. Nou ja, beiden waren geen makkelijk levend artiest. Jeroen was freelancer geworden om meer vrijheid in keuzes te hebben. Maar dat bestaan zorgde ook voor de druk om aan het werk te blijven en het gemis van een groep om zich heen.'

Ludwig II in Ludwig II (2011)

‘Zoals de met hem bevriende actrice Elsie de Brauw zei: als je je al niet helemaal 100 procent voelt en je hebt dan depressieve rollen als in Ludwig II, onder regie van Ivo van Hove, en die van prins Claus in de film Majesteit, dan helpt dat niet. En dan hoofdrollen, die nog eenzamer maken. Ik vond Ludwig II erg gestileerd. En je zag aan

Voor de galavoorstelling worstelde hij met zichzelf en zijn slechte fysieke gesteldheid was hem aan te zien. Tijdens de repetitie ’s middags kreeg hij een hartinfarct. Later die middag overleed hij in het ziekenhuis. Veel te jong natuurlijk. Ook als acteur had er nog zoveel kunnen komen: meer voorstellingen als zanger, lichtere rollen en nieuwe stukken met Marthaler en Simons.’ Z

̒Hij worstelde met zichzelf, en zijn slechte fysieke gesteldheid was hem aan te zien’

Mieke Koenen, Je lied wordt gehoord. Jeroen Willems, acteur en zanger. Amsterdam, Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, 2022

Mieke Koenen: 'Je zag hem zo vechten om het voor elkaar te krijgen, dat het bijna pijn deed.' foto Jasper Groen

4222 hartjes en dat van mij

Käthe Kollwitz zit op Instagram. Op een van haar tekeningen staat een kindergezichtje, goed voor 4222 hartjes. Het is liefde. Niemand twijfelt. Vind-ik-leuk, vind-ik-leuk. De commentaren gebaren van geborgenheid. Kijk maar hoe mooi het kindje slaapt. Haar moeder friemelt door haar dunne haartjes. Je ziet een grote mensenknie, twee flinke handen. Ik word er ongemakkelijk van. Ik word er mottig van. Hoe langer ik kijk, hoe kwader ik word. Het gaat mis. Niet lang meer en het gaat mis. Het loopt zo dikwijls mis.

Ik herinner me momenten naast het bed van mijn pleegzoontje. Zijn armpjes staken uit een gestreepte slaapzak van de Hema. Ik veegde zijn haartjes voorzichtig opzij. Zijn oogjes waren eindelijk dicht. Soms werd ik bang van wat ik voelde: de mogelijkheden van mijn macht. Het jongetje was overgeleverd aan mij. Nu weer aan mij. In plaats van in zijn onschuld te geloven verbaasde ik me over mijn overwicht. Het vertrouwen van een kind legt een dreiging bloot. Ik pas wel op om daar comfort in te vinden.

De wereld overschat zijn eigen tederheid. Of toch minstens bij Käthe Kollwitz op Instagram. Het is allemaal tof en mooi, het meisje en haar moeder. Zelf heb ik trouwens ook op het hartje geklikt. Omdat de tekening laat zien hoe troebel liefde is, helderder en duidelijker dan de omhaal van woorden die ik ervoor nodig heb. Kopf eines Kindes in den Händen der Mutter is een topper uit 1900, simpelweg in potlood. Het hoofdje staat op postkaarten. Je kunt het kopen als poster, bestellen op canvas. Je kunt alleen maar hopen dat het nergens in een kinderkamer hangt.

Want de tekening van Kollwitz is een voorstudie. Het echte werk is een drieluik dat in Keulen hangt, gekrast met een koude nagel in gepolijst staal. Het kind is dood. Moederliefde is niet veilig. Armoe, wanhoop, onvermogen zijn voorwaarden die doorwegen. Daarna komt de overmacht. Er zijn zoveel soorten moeders. Het is een schaal van kunnen tot niet kunnen, tussen willen of niet en alles daartussenin. En al die tijd heeft het kind hetzelfde vertrouwen. Vind-ik-leuk. Vind-ik-leuk. Veel leuker dan de volwassen wisselvalligheid.

Jarenlang heb ik me de kop gebroken over wat iemand vertelde over haar bevalling. Haar dochter werd geboren. Het kindje werd in haar armen gelegd en wat ze toen voelde, zei ze, was allesoverheersend onvoorwaardelijke liefde. Je mag er geen bedenkingen bij hebben, maar ik kan er niks aan doen. Er zijn dagen dat ik er ellendig van word. Bijvoorbeeld als ik een jongetje zie op Twitter, helemaal verfomfaaid van een bomaanslag, of als ik lees hoeveel baby’s in het ziekenhuis blijven wonen omdat ze thuis niet veilig zijn. En dan is nog Käthe Kollwitz op Instagram, met 4222 hartjes en dat van mij.

AN OLAERTS

Je kunt alleen maar hopen dat het nergens in een kinderkamer hangt

Käthe Kollwitz, Kopf eines Kindes in den Händen der Mutter (1900)

MOEDER

Zoals ze in je praat en dingen vindt, dwars door je eigen woorden klinkt, vaak ongevraagd, doe je haar nou wat opzij, je hebt toch ogen, waarom moet dat nou zo open, die mouwen staan je raar en doe een das om als het waait.

Zoals ze in je borstkas zucht wanneer je iets onnodigs dreigt te kopen, zegt dat suiker, vet, voor je bloed, je hart, je lever slecht, door drank en sigaretten is gekwetst, als je slordig oversteekt of fietst door rood – je mag van haar niet dood, niet eens geschud, geschaafd.

Als een achtervolgingsscène die een leven lang vertraagd wordt afgespeeld. Ze loopt je na. Dit voortbewegen, één en twee, in hetzelfde beeld.

Zo vaak val je tegen, zo vaak val je mee. Steeds ongevraagd gered. Bij hond, stoep, hek en noodlot weggegrist. Je kijkt naar haar. Je weet niet wie ze is.

ESTER NAOMI PERQUIN

Uit: Ester Naomi Perquin, Ongevraagd advies Amsterdam, Uitgeverij Van Oorschot, 2022

Gedeelde geschiedenis

Bits

Soms heb ik het gevoel dat ik in het hoofd van iemands anders kan kruipen. Een mooi boek, een spannende film of een lyrisch gedicht kan me zomaar uit mezelf trekken en het leven laten voelen alsof ik die ander ben. Ook komt het weleens voor dat ik op een onbewaakt moment exact dezelfde gedachten heb als mijn partner als we in een bepaalde situatie terechtkomen. Gedeelde geschiedenis wellicht? Het blijft mystiek om ratio en gevoel zo rechtstreeks met een ander te delen. Zou die ander ook zo bij mij kunnen binnendringen, zo dicht bij mijn gevoelens, angsten en verlangens kunnen geraken? Zonder dat ik het weet? Erover fantaseren kan altijd. Wat waar is, laat ik even liggen.

Kunstenaar en dichter Dorien de Wit verblijft als writer in residence aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht. Na een jaar vol deadlines is ze vooral aan het grasduinen: ‘Ik gebruik deze tijd om te dwalen, om alles te kunnen en mogen doen.’

Dag moedige struisvogel

De schrijversstudio ligt aan het einde van een lange gang met een tiental deuren. Achter die deuren zijn hoge kamers die ooit zijn bedacht als kloostercellen, in een toen nog kerkelijke kunstacademie, waar studenten geconcentreerd konden studeren. In het TL-licht zou de gang met haar oranje en blauwe deuren evengoed een zorgcomplex of gevangenis kunnen zijn: zowel comfortabel als intimiderend.

De werktafel van Dorien de Wit (Den Bosch, 1980) is bezaaid met boeken, dichtbundels en schetsboekjes. Op de hoge witte muur achter haar knipsels uit tijdschriften, op de vensterbank een stapel gedichten. ‘Die liggen hier in de hoop dat ik een ingeving krijg, alsof ze liggen te rijpen.’ In een hoek plakken twee minuscule tekeningetjes op de muur, een deur en een raam getekend op een stukje plakband. ‘Ik moest even een uitgang maken en een uitzicht. Tekenen is misschien meer een mentaal ding dat mijn denken helpt en meestal niet is bestemd voor andere mensen. Ik teken altijd klein; iemand noemde het handformaat.’

Met haar bundel eindig de dag

nooit met een vraag won Dorien de Wit de Poëziedebuutprijs 2022. Op de cover een van haar tekeningen: een hobbelige liniaal waarop getallen en afstandsstreepjes in de verkeerde volgorde staan. ‘Die liniaal had ik het liefst als titel gebruikt. Als ik iets moet zeggen over wat deze gedichten samenbrengt, dan is het de liniaal. De meeste tekeningen die ik maak verdwijnen in een la, maar deze tekening is heel belangrijk voor mij. Zelfs als de liniaal zou kloppen, meet je dan niet vooral de afstand van de liniaal zelf? Meet je niet steeds je meetinstrument?’

Hoe bedoel je?

‘Een vriend maakte een film over een eiland, waarvan hij ook de omtrek meet. Dat kan je

doen in afgeronde meters, en dan denk je: dit is de omtrek. Maar als je in centimeters gaat meten, dan ga je veel meer bochtjes meenemen en in millimeters nog meer. Zo wordt dat eiland steeds groter. Dus wat is dan de waarheid? Ik zie die tekening van die liniaal als een relativering van wat we allemaal hopen te kunnen bevatten.’

Is jouw werk dan het oprekken van wat we weten?

‘Vooral het oprekken van de waarneming. Deels visueel, maar ook de waarneming via je lichaam. Ik had een tijdlang problemen met mijn evenwichtsorgaan, waardoor ik voortdurend het gevoel had dat ik op een schip zat. Ik heb, mede daardoor, een fascinatie

MAT VAN DER HEIJDEN

Mat van der Heijden, ikln (1991). Potlood, pastel, papier. 22 x 16,5 cm

voor maar ook een wantrouwen naar het waarnemen van de werkelijkheid. Klopt het wel wat ik ervaar? In een van mijn gedichten beschrijf ik hoe ik

zijn hart nooit gezien, maar zo’n chirurg heeft zijn hart gewoon vastgehouden, dat is toch eigenlijk heel intiem?’

Daarvoor hoef ik dus niet naar Tokyo of zo, dat vind ik ook in een hotellobby bij mij om de hoek.’

Wat is de dagelijkse gewoonte op dit moment?

‘Niks spectaculairs, ik begin elke ochtend met het maken van aantekeningen. Dan heb ik iets gelezen of gedroomd en begin ik gewoon te schrijven, nog niet beïnvloed door de praktische dingen van de dag.’ Hoe groot is zo’n aantekening? Een paar regels, een zin?

‘Nee, nee, dat zijn hele lappen tekst. Ik heb één groot bestand in mijn computer en dat loopt het hele jaar door. Ik schrijf daar soms hele verhalen in, het is een totaal ongecensureerd iets, een open ruimte waar tekst nog geen doel hoeft te hebben.’

En dan na zo’n verhaal een paar enters en weer verder?

‘Geen enters, alles loop achter elkaar door. Het is een grote bak cement eigenlijk, zonder de bakstenen. Ik weet nog niet zeker of ik het verstandig vind om het terug te lezen, ik heb het idee dat ik vooral schrijf om mijn hoofd op te ruimen. Als ik het een paar dagen niet doe, dan raakt het verstopt. Ik heb ook een zekere angst om te schrijven, dus het is fijn om door die aantekeningen

toch te kunnen beginnen. Daar komt ook die zin op de muur vandaan (ze wijst op een blad papier met de tekst “Dag moedige struisvogel”) Een vriendin noemt me zo, omdat ik mijn eigen teksten meestal niet durf terug te lezen. “O god, o god”, denk ik dan.’

Werkt het dan het beste als je niet doorhebt dat je schrijft?

‘Het begint inderdaad vaak met dingen die ik met een half oog heb opgeschreven in die cement. Daarna blijf ik er wel een tijdje aan schaven, dan kan ik niet meer doen alsof ik het niet doorheb. Ik kan er lang over blijven piekeren, soms twee weken, soms twee jaar. Het werkt het beste als ik iets teruglees en dan niet meer herken dat het van mij is. Als dat gebeurt ben ik behalve schrijver ook een kritische lezer van mijn eigen werk.’

Dit is de 24ste aflevering in een reeks over kunstenaars in hun werkomgeving.

nooit de binnenkant van mijn eigen lichaam zal kunnen zien. Het is toch gek, dat je vol zit met organen die je nooit kunt aanraken? Mijn vader heeft een paar jaar terug een openhartoperatie gehad. Ik heb

In Amsterdam heeft Dorien geen atelier. Ze werkt thuis en schrijft veel op locatie. ‘Dan ga ik naar Schiphol of naar een wegrestaurant. Het werkt goed voor mij om voortdurend te veranderen van gewoonte. Dan ontdek ik weer iets nieuws, een bepaald café of zo, en dan denk ik “dit is de goeie formule!” Dan ga ik ’s ochtends daarheen om te werken. Dat werkt dan een paar dagen; daarna is die toverspreuk niet meer geldig en moet ik weer wat anders verzinnen. Het gaat om de balans tussen het vertrouwde en het vreemde.

JOEP VOSSEBELD

‘Het is toch gek, dat je vol zit met organen die je nooit kunt aanraken?’

‘Het werkt het beste als ik iets teruglees en dan niet meer herken dat het van mij is’

De trombone klinkt als mijn moeder

De lichten staan op groen voor de Antwerpse tromboniste Nabou Claerhout. PAUL VAN DER STEEN sprak haar over haar liefde voor het instrument, haar muzikale horizon en haar ambities. 'Als ik luister naar Kendrick Lamar, met raps, beats en strijkers, denk ik: zoiets zou ik best een keer willen maken.'

foto Marleen Daniëls

Los van haar muzikale kwaliteiten is het succes van Nabou Claerhout misschien ook wel te wijten aan haar instrument. Het wemelt van de trompettisten en saxofonisten die de show stelen; trombonisten doen dat minder vaak.

Nabou Claerhout (Antwerpen, 1993) geldt als een van de grote beloftes van de Belgische jazz. You Know, het eerste album van haar kwartet N∆BOU oogstte volop waardering. Haar liefde voor de trombone is onvoorwaardelijk. ‘Het was en is de klank. Die lijkt op de stem van een moeder, althans op die van mijn moeder: zacht en warm maar ook heel streng en kordaat als het moet. Je kunt er echt iets mee vertellen. Ik heb er ook nooit meer over getwijfeld. Heel kort heb ik een beetje geprobeerd op de trompet, maar het geluid daarvan staat me toch minder aan: te schel.’

Bij Nabou Claerhout thuis hadden ze een piano en een orgel. ‘Daar mocht ik als klein meisje al dag en nacht op spelen. Als ze bij vriendjes of vriendinnetjes zo’n instrument hadden, probeerde ik dat soms ook. Dan zeiden hun ouders op enig moment wel: “Nabou, het is wel goed geweest”. ’

Op trombone leren ze je op dat moment nog de verschillende posities.’

Tijdens haar eerste jaren tromboneles kreeg ze vooral klassiek onderwezen. Dat er zoveel meer mogelijk was, werd haar duidelijk nadat ze van haar zus de dvd My

First Name is Maceo van Maceo Parker cadeau kreeg. ‘En met hem ook de andere leden van de beste blazerssectie die James Brown ooit had; trombonist Fred Wesley horen spelen was een echte eyeopener. “Met die man wil ik trouwen”, zei ik tegen mijn moeder. Ze legde me uit dat hij iets te oud voor me was.’

Niet alleen Wesley, Parker en consorten beïnvloeden Claerhouts muzikale ontwikkeling. ‘Thuis draaiden we ook Earth, Wind & Fire en Erykah Badu. De vorm van mijn muziek met thema’s en improvisaties mag dan vaak jazz-georiënteerd zijn, ik kijk graag breder dan dat alleen.’

trombone ensemble, en gaat ze toeren met die formatie. ‘Toen ik won bij Jong Jazztalent 2021 kreeg ik de mogelijkheid om een groep met vijf trombonisten samen te stellen. Een prachtige manier om mijn instrument uit te lichten en te laten horen wat het kan. Het zijn echt vijf stemmen waar je op maat voor kunt schrijven. Het is voor mij ook een schop onder mijn kont. Sommigen spelen dingen, die ik niet voor elkaar krijg.’

Aan serieus verder gaan in de muziek verbond moeder Claerhout wel voorwaarden. ‘Ze zei dat ik eerst verliefd moest worden op een instrument. Toen begreep ik dat niet goed, maar zij wist hoe intensief het muziekonderwijs in België kan zijn.’

Het werd dus de trombone, niet per se een instrument van de makkelijke weg. ‘Kinderen die op andere instrumenten les hadden, speelden al snel hun eerste liedjes.

Ze wil maar zeggen dat ze alleen het label ‘jazz’ te benauwend vindt. Grenzen oprekken probeert ze ook bij haar werk op het Antwerpse conservatorium. Eerst gaf ze er les, nu doet ze onderzoek naar een alternatieve wijze van componeren. 'Wat gebeurt er, als je niet de melodie en de harmonie leidend laat zijn, maar het ritme? Het nummer Kip op You Know experimenteert er al mee; de verschillende leden van N∆BOU spelen verschillende ritmes. Dat levert complexe patronen op, waarbij de ritmes maar heel af en toe met een maat samenvallen. Het resultaat bevalt me tot nu toe erg, al is het materiaal wel zo complex dat niet iedereen zomaar jammend of met een paar aanwijzingen kan invallen.”'

Op de cover van You Know staat een verkeerslicht op rood; in Claerhouts carrière staan vooralsnog alle seinen op groen. Begin 2023 sierde ze met haar beeltenis het affiche van het Flagey Jazz Fesitval in Brussel, waar ze als artist in residence op drie avonden met drie verschillende projecten aantrad.

Dit jaar verschijnt ook plaatwerk van haar

Met zangeres/dramaturge Naomi Beeldens staat Claerhout het komende jaar in de kindervoorstelling Hey Meredith! van de Zonzo Compagnie. Die wijdde al eerder producties aan componisten als Johann Sebastian Bach, John Cage en Miles Davis. Dit keer staat de veelzijdige Meredith Monk centraal. Nee, het is geen manier om alsnog Claerhouts vroegere ambities om actrice te worden tot werkelijkheid te laten komen. ‘Ik loop misschien een keer van links naar rechts over het toneel en weer terug. Het is vooral leuk om ook in deze richting eens iets te doen en om het publiek de lol van het creëren te laten zien. Ik herinner me nog goed hoe betoverend theater en muziek daar voor een kind kan zijn.’

Zo komen allerhande mooie projecten op Claerhouts pad. Blijft er ondertussen nog wat te dromen over? Ze neemt een slok gemberthee om er even over te peinzen. ‘Als ik luister naar Mr. Morale & the Big Steppers, het laatste dubbelalbum van Kendrick Lamar met raps, beats en strijkers, denk ik: zo iets zou ik best een keer willen maken. Zo rijk, zo inventief, ook echt anders gemaakt dan standaard-hiphop, meer vanuit een jazzy benadering. Ik kan sowieso weleens jaloers zijn op de vrijheid van vocalisten. Purple Rain van Prince op een heel andere manier blijft toch altijd Purple rain. Een instrumentalist moet voor de herkenbaarheid een beetje trouw blijven aan de melodie. Dat vind ik weleens jammer.’ Z

Nabou Claerhout: ‘Een instrumentalist moet voor de herkenbaarheid een beetje trouw blijven aan de melodie. Dat vind ik wel eens jammer. ’

‘“Met die man wil ik trouwen”, zei ik tegen mijn moeder ’

‘Soms droom ik ervan bloemen te fotograferen’

Hriar Sarkissian, uit Sweet and Sour (2022), Courtesy of the artist

Hriar Sarkissian, uit de reeks Unexposed (2013) , Courtesy of the artist

ervan alleen fotograferen’

Twee jaar geleden ging Hrair Sarkissian op zoek naar het geboortedorp van zijn grootvader in de regio Sason, in het oosten van Turkije. Het dorp heet Khantsorig, wat zoveel betekent als kleine appel. Zo klein dat zelfs Google Maps het antwoord schuldig blijft.

Sason ligt in wat ooit het historische Armenië was, een klassiek koninkrijk, vele malen groter dan het Armenië van nu. Later raakte het land vermalen onder de wielen van de geschiedenis. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog zorgde een systematische genocide, door historici beschouwd als voorloper van de holocaust, voor dood en verderf onder de Ameniërs.

Op de vlucht voor het Turkse geweld vluchtte Sarkissians grootvader in 1915 naar Syrië. Meer dan honderd jaar later ging Hrair Sarkissian, met een foto van het toenmalige Sason als herinnering, op zoek naar de wortels van zijn familie. Hij vond een plek waar de sporen van de Armeense bewoners zijn uitgewist, en kwam terug met foto’s en filmbeelden. Op een van de foto’s zit hij zelf, met de rug naar de camera, uitkijkend over het uitgestrekte berglandschap in Oost-Turkije.

Hij maakte een video van zijn tocht, en nam die met Kerstmis mee bij zijn bezoek aan zijn ouders in Damascus; door de burgeroorlog had hij ze tien jaar niet meer gezien. Terwijl zijn vader het in Sason gemaakte beeldmateriaal bekeek, richtte Sarkissian een camera op zijn gezicht. In de zo ontstane film is de ademhaling van zijn vader het enige geluid. Zijn ogen registreren de beelden, zijn mimiek is minimaal.

Hrair Sarkissian (Damascus, 1973), van Armeense afkomst dus, is fotograaf. Net als zijn vader, die in 1979 het eerste kleurenfotolab in Syrië opende. In 2010 ging die studio, waar de kleine Hrair zich het vak had eigen gemaakt, dicht. Als eerbetoon aan zijn vader maakte hij een reeks foto’s van klassieke fotostudio’s in het Midden-Oosten met hun geschilderde achtergronden en theatrale decors. Klanten poseerden om te ontsnappen naar geïdealiseerde tijden en oorden. Het was goede business.

In de jaren 2018-21 bezocht Hrair Sarkissian kinderen, echtgenoten, ouders, zonen en dochters van om politieke redenen

Hriar Sarkissian, Sarkissian Photo Center (2010) , Courtesy of the artist

verdwenen familieleden. In hun woning fotografeerde hij een in afwachting van de vermiste bewoner leeg gebleven ruimte – voor de achterblijvers een plek vol herinneringen. In de foto’s drukte Sarkissian de naam van de vermiste en het jaar van verdwijning.

De Armeense genocide is een terugkerend thema bij Sarkissian. In een reeks vervreemde foto’s doemen handen, voeten en schaduwen: schimmen van afstammelingen van overlevenden van de volkenmoord. Ze konden alleen in hun huizen blijven wonen als ze zich bekeerden tot de Islam en opgingen in de Turkse samenleving. Toen die overgang veel onrust bracht, keerden ze in het geheim terug naar het christelijke geloof. Officieel gedragen ze zich als moslims, uit angst om verstoten te worden. De duisternis waarin ze leven is er een van dubbele ballingschap. Nergens kunnen ze zichzelf zijn, in harmonie met hun herkomst.

Ooit, als kind, onderweg naar school, zag Hriar Sarkissian op een plein in Damascus drie dode lichamen hangen. Ze waren in het openbaar geëxecuteerd. In 2008, nog voor de burgeroorlog dus, ging hij tegen zonsopgang naar het plein en andere, vergelijkbare plekken in Damascus, Latakia en Aleppo om er te fotograferen. In het licht van de ontluikende zon zien we de gebouwen die door de machthebbers opzettelijk als decor van de executies gebruikten. Anders dan in de fotostudio van zijn vader zijn dit de decors van een bestaande werkelijkheid.

In een video bij zijn overzichtstentoonstelling The Other Side of Silence in het Bonnefanten in Maastricht bij zijn werk zegt Hrair Sarkissian: ‘Soms droom ik ervan alleen bloemen te fotograferen.’ Z

WIDO SMEETS

Bron: Omar Kholief, The Other Side of Silence. Catalogus bij de expositie.

Hrair Sarkissian: The Other Side of Silence. Van 29.11 t/m 14.05 in het Bonnefanten in Maastricht. bonnefanten.nl

Hriar Sarkissian, uit de reeks Last seen (2018-2021). Lelia Biccoca verdween op 31 mei 1977. Courtesy of the artist

Hriar Sarkissian, uit de reeks Execution Squares (2008) , Courtesy of the artist

De mooiste vierkanten film van de maand

Wat is uw favoriete beeldverhouding? Ik vermoed dat je een filmnerd moet zijn om die vraag te kunnen beantwoorden, en al helemaal om hem te willen stellen.

Toch zou ik serieus willen weten wat er in u omgaat wanneer u denkt aan de beeldverhouding oftewel de verhouding breedte/ hoogte van het beeld, in vaktermen de aspect ratio van films. En of u nu, drie zinnen verderop in deze rubriek, daadwerkelijk zit te bedenken welke u het beste bevalt. Het zeer brede CinemaScope (2.35:1) van de epische Hollywood-blockbusters, wellicht? Of toch het kalmere, meer op het menselijk perspectief toegesneden widescreen (1.85:1) van de standaard-breedbeeldtelevisie? Moeten films in alle breedte kunnen schitteren, of valt u voor de geconcentreerde kracht van het postzegelformaat?

Tegenwoordig is breedbeeld de norm, zowel in het filmtheater als de thuisbios

Ik kom hierop omdat deze maand minstens twee films gaan rouleren die in de verhouding van 1.33:1 (academy ratio) zijn gedraaid. Dat is het formaat waarin vrijwel alle films in de jaren twintig tot veertig van de vorige eeuw werden opgenomen - daarna gingen de filmmaatschappijen bredere formaten verzinnen om het publiek terug te winnen van de snel in populariteit groeiende televisie. Terwijl het witte doek steeds breder en spectaculairder werd, bleven de tv’s lange tijd steken in datzelfde, nagenoeg vierkanten kader van de films van weleer - tot de opkomst van widescreen televisies. Tegenwoordig is breedbeeld de norm, zowel in het filmtheater als de thuisbios.

En toch zijn er steeds weer films die zich van die norm niets aantrekken en zichzelf een veel kleiner kostuum aanmeten. Deze maand is dat onder andere Darren Aronofsky’s veelbekroonde The Whale, waar de academy ratio een duidelijke inhoudelijke functie heeft. Held Charlie (Brendan Fraser), een door obesitas geplaagde docent Engels, lijdt een volkomen geïsoleerd bestaan: de film verlaat vrijwel nooit Charlie’s flat, en zijn isolement wordt nog eens extra benadrukt door die krappe, benauwende 1.33.1-beeldverhouding. Charlie’s honderden kilo’s wegende lijf lijkt er ook groter, onhandiger en zwaarder door te worden.

In de hedendaagse cinema wordt het vierkanten (of zelfs nog smallere) beeldformaat wel vaker als claustrofobisch en

metaforisch kader ingezet. Zelf vind ik het vooral in esthetisch opzicht de fijnste, meest opgeruimde aspect ratio. Méér dan CinemaScope en widescreen kan de academy ratio de intrinsieke schoonheid van een landschap blootleggen: de natuurlijke balans tussen voor- en achtergrond lijkt vooral in het vierkanten kader tot uiting te komen.

Iets dergelijks benoemde regisseur Felix van Groeningen in dagblad Trouw toen hem werd gevraagd waarom hij en coregisseur Charlotte Vandermeersch bij hun verfilming van Paolo Cognetti’s De acht bergen voor het vierkanten formaat kozen en niet voor breedbeeld. ‘Het gaat hier om bergen, die zijn verticaal, en op de een of andere manier bleek het veel mooier om niet de breedte maar de hoogte van de bergen te benadrukken.'

Het menselijk gezicht komt bij 1.33:1 eveneens het meest tot zijn recht, en hetzelfde voor de relatie tussen figuur en landschap. Neem Falcon Lake van Charlotte Le Bon, de mooiste vierkanten film van de maand. In dit aangrijpende en enigmatische Canadese coming of age-drama brengt de dertienjarige Bastien (Joseph Engel) de zomervakantie door aan het in de titel genoemde meer, samen met de iets oudere Chloé (Sara Montpetit): een broeierige vriendschap die voor Bastien stilletjes uitmondt in verliefdheid, terwijl zijn en Chloé’s gevoelens nooit onder woorden worden gebracht en de film dromerig tussen jeugd en volwassenheid blijft huiveren, tussen onschuld en verlangen.

En dat dus in de hier haast pastoraal werkende beeldverhouding van 1.33:1. De schittering van het zonlicht op het water, de puberlijven, Bastiens naar betekenis zoekende ogen, het wordt allemaal volmaakt met elkaar in verband gebracht. Een geschikter formaat had Charlotte Le Bon niet kunnen kiezen voor haar fantastische debuut. Het nagenoeg vierkante beeld bewaakt de rust in Falcon Lake, terwijl onderhuids alles broeit, hunkert en vloeit.

KEVIN TOMA

Charlotte Le Bon, Falcon Lake. Vanaf 9.02 in de filmtheaters, The Whale vanaf 16.02.

Still uit Falcon Lake (2022)

FEUILLETON

De liefde vieren, heet dat

Zeg ‘trans’ en ‘queer’ - dikke kans dat er voorzichtig, defensief of zelfs agressief wordt gereageerd. Het kan ook anders. Je kunt er positief tegenaan kijken. Of er blij van worden, zoals in Arnhem. Veel bezoekers van How Dare You Make Me Feel this Way in Museum Arnhem lopen zo niet huppelend dan toch zeker met een glimlach door de tentoonstelling. Dat kan ook bijna niet anders, de samenstellers hebben er een feestje van gemaakt: door de gekozen kunstenaars hier en daar lekker te laten uitpakken. Zo kun je jezelf heerlijk laten wegzinken in een enorme, gestileerde mensfiguur of je in vervoering te laten brengen door transcendente video’s.

Museum Arnhem heeft samen met Museum Valkhof in Nijmegen het project Ontgrenzen opgezet; deze tentoonstelling is de tweede in de reeks. Doel? Door de samenstelling van de exposities nu eens niet in handen te leggen van curatoren of andere deskundigen, maar van personen die een andere binding hebben met de aan de orde komende thema’s – in de hoop op andere (re) presentatievormen. In How Dare You zijn het zeven mensen uit de trans- en

queerwereld die, vooruit, samen met een curator, de kunstwerken hebben geselecteerd.

Of het hen gelukt is om nieuwe wegen te vinden? Mwah. Wat je vooral ziet zijn de te verwachten foto’s en video’s van transgenders in allerhande stoere of juist breekbare poses. Er is veel roze en – jawel – er zijn ook glazen buttplugs.

Maar er is dus ook die enorme liggende, gouden figuur, midden in de museumzaal. De bezoeker kan het kunstwerk vasthouden, én omgekeerd. Het voelt als een omhelzing.

En er is de video die helemaal recht doet aan de intenties van de makers: positivisme in optima forma. Je ziet een zittende vrouw met stekeltjeshaar, ze kijkt recht in de camera. Na een minuutje of wat gaat er een jongeman met rastahaar op haar schoot zitten, en omarmen de twee elkaar. De vrouw blijft je recht aankijken. Er wordt niet gesproken, niet bewogen. Tót ze heel zachtjes met een duim de rug van de man streelt. Minimaal, amper te zien. Maar des te meer te voelen. Prachtig.

De liefde vieren heet dat, geloof ik. Wat wil je nog meer? (RS) How Dare You Make Me Feel this Way?

Van T/m 13.5 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl.

Mode als pantser

Een snor, een grote ziekenfondsbril en een rood mutsje à la Harry Slinger. Daaronder witte sokken boven een te korte lange broek en een jas in zuurstokkleuren, zoals je die in de jaren tachtig kon kopen bij Zeeman.

Het is het clowneske alto-uniform van nu. Morgen kunnen we er smakelijk om lachen, maar vandaag dragen we zo uit dat we ons lekker niet conformeren aan wat dan ook. Het is hoe mode werkt: we denken uniek en alternatief te zijn, maar in werkelijkheid zijn we onderdeel van een kudde meelopers. Mode lijkt op massahypnose, of erger, -psychose.

De dubbelexpositie Mirror mirror –mode & de psyche in ModeMuseum (MoMu) in Antwerpen en Museum

Dr. Guislain Gent (in een voormalig psychiatrisch ziekenhuis) gaat over de connectie tussen mode, psychologie, zelfbeeld en identiteit. ‘Mode kan een belangrijke rol spelen om dwingende schoonheidsidealen te doorbreken’, lezen we. Maar nergens valt te lezen dat juist mode ook heel dwingend kan zijn.

Wel lezen we dat social media vaak een bron zijn voor problematische schoonheidsidealen - met dank aan de filters die het selfie-gelaat op allerhande wijze kunnen verfraaien, waardoor we allemaal hetzelfde perfecte cyborg-gezicht krijgen. Weg diversiteit, lang leve de uniformiteit.

De ontwikkeling heeft verontrustende psychologische effecten en werken onzekerheden, vooral bij jongeren, in de hand. De grillige, weinig begerenswaardige asymmetrische modellen die hier ook getoond worden, zoals die van de Japanse Rei Kawakubo, lijken gezonder voor het zelfbeeld.

De cyborg of avatar maakt als surrogaat mannequin een flinke groei door, ook als alternatief voor liveshows die door corona niet mogelijk waren. Behalve een stoet traditionele modepoppen zien we in

Mirror mirror ook een game-achtige video, waarmee modehuis Balenciaga in 2021 de herfstcollectie lanceerde. Ontwerper Walter Van Beirendonck maakt, zo leren we, al veel langer gebruik van de avatar, zijn Puk Puk. Een ander lid van De Antwerpse Zes (het gevierde clubje modeontwerpers uit de Sinjorenstad ) is Dirk Van Saene. ‘I feel perfectly terrible’ heet zijn tragikomische sculptuur, een alternatieve etalagepop met de handen voor de ogen geslagen. De man worstelt duidelijk met het leven, maar ook met het maatpak dat hij aan heeft.

Genoemde Rei Kawakubo probeert zich in te beelden hoe de ‘alto’ er in de 18e eeuw kan hebben uitgezien. Het resultaat is een soort gepantserde jas, rijk gedrapeerd met ruches. Misschien wordt het wel hét alto-tenue van 2023. (DvdB)

Mirror mirror - mode & de psyche. Van T/m 26.2 in MoMu Antwerpen en Museum Dr. Guislain Gent. momu.be

Mode zonder één cm stof

Screenwear - Exploring Digital Fashion in het Design Museum in Den Bosch is een tentoonstelling over de toekomst van de mode zonder één

Met bijdragen van Dieter van den Bergh, Gerrit van den Hoven en Rob Schoonen

Angèle Etoundi Essamba, Noir 40 (2001). Collectie Museum Arnhem.

Ontwerp van Rei Kawakubo voor Comme des Garcons, herfst-wintercollectie 2017-18. foto Josh Olins

FEUILLETON

centimeter stof. Wel staan er ruim zestig beeldschermen met beelden en teksten, en zijn er tablets om door collecties van digitale modeontwerpers te scrollen.

Mark Zuckerberg veranderde de bedrijfsnaam niet zomaar; metaverse komt eraan, Facebook heet nu Meta. Ook volgens andere deskundigen zal metaverse een revolutie betekenen in de digitale wereld.

Metaverse is een virtuele ruimte waar gebruikers met elkaar kunnen verblijven en communiceren. Ze kunnen zelf bepalen hoe ze er in die virtuele wereld uit willen zien en wat ze dragen. Volgens diezelfde kenners gaat het nog wel tien jaar duren eer het zover is, maar dat metaverse het gebruik van de computer gaat veranderen lijkt wel zeker.

De game-industrie loopt bij deze ontwikkeling voorop, ook in de modewereld springen bedrijven en ondernemers op de trein. Het lijkt nog raar, geld betalen voor kleding die je alleen digitaal kunt dragen. Toch gebeurt het, door een bedrijf als The Fabrikant. Waar de NFT, Non Fungible Token, in de kunstwereld vooralsnog een hype lijkt, heeft de mode de screenwear al omarmd. Versneld door de pandemie en de lockdown zijn steeds meer modehuizen overgegaan tot het digitaal presenteren van collecties. De productie van digitale kleding betekent minder afval en meer mogelijkheden. Want wat als we

straks één kledingstuk hebben waarover we een digitale laag kunnen dragen?

Verduurzaming van de branche lonkt, maar er zijn ook nog veel vraagtekens. Wat te denken van de enorme hoeveelheid elektriciteit die nodig is voor een upgrade van het internet? En wie trekken er achter de schermen eigenlijk aan de touwtjes?

Zo was er veel kritiek op het digitale Afrikaanse supermodel Shudu Gram, dat bleek te zijn ontwikkeld door een blanke Britse fotograaf. Culturele toeeigening blijft een lastig thema.

Screenwear - Exploring Digital Fashion stipt, na een korte introductie over de geschiedenis, verschillende richtingen aan. Het Design Museum is er vroeg bij met het inschatten van deze ontwikkelingen. Ze volgen elkaar zo snel op dat wat we hier zien niet meer dan een momentopname kan zijn. Met een resumé waarbij nog ouderwets veel gelezen moet worden.

(GvdH)

Screenwear – Exploring Digital Fashion.

T/m 26.2 in het Design Museum Den Bosch. designmuseum.nl

Iedereen heeft een verhaal

Er bestaat geen onderzoek naar de meest gespeelde liedjes op

stationpiano’s. Maar als er één piano is waarop een dag lang geen Comptine d'un autre été is gespeeld, is er iets mis. Het melancholieke deuntje van Yann Tiersen uit de Amélie-film, dat sommigen tot wanhoop drijft, dwarrelt ook vandaag in de Bredase stationshal weer neer tussen de lichtwolken van kunstenaar John Körmeling en de kunstvitrines. Daar fungeert de melodie als opgedrongen soundtrack bij de video-installatie The Essential van Martin en Inge Riebeek uit Breda. Een pop met hond – gemaakt van papier-maché door dochter Renee – kijkt apathisch naar videobeelden, afstandsbediening in de hand, om zo snel mogelijk weg te kunnen zappen. Want wat er te zien is, is niet altijd even aangenaam. Wél urgent vaak. Het geëngageerde echtpaar uit Breda reist al jaren de wereld over om korte videoportretten te maken van toevallige voorbijgangers.

Doodnormale mensen vaak die een voor hen ‘essentieel’ en kwetsbaar verhaal vertellen, dat ze soms nog niets eens aan hun ouders hebben toevertrouwd. Iedereen heeft wel een verhaal, lijkt de boodschap, en iedereen probeert er het beste van te maken.

In Breda draait de nieuwste serie om ‘welzijn’. Een gevluchte Bosnische heeft na 23 jaar Breda het gevoel dat ze nergens meer thuishoort, een jongen in

Mexico-Stad vertelt waarom hij het helemaal niet erg vindt als er een aardbeving komt, een koffieverkoopster en moeder uit Kiev heeft goede redenen om te balen van haar slechte gebit, en een psychiater uit Antwerpen mag de huidige tijdsgeest duiden. Het zijn dicht-op-de-huid-portretten die beklijven.

In Museum W in Weert haken Martin en Inge Riebeek met hun werk in op de vaste collectie. Pikant is de installatie Eating Grapes in the Company of Prostitutes; te midden van eeuwenoude heiligen zien we video’s waarin ‘goddelozen’ hun verhaal mogen vertellen. Hieronder een Keniaanse en Nederlandse prostituee en een zwarte, lesbische Amerikaanse activiste die fulmineert: ‘Jezus was helemaal geen blanke man met blauwe ogen! Die klootzak was een rasta uit het Midden-Oosten die de hele tijd druiven zat te eten met prostituees!’

Het videoportret dat de Riebeeks in opdracht van het Weertse museum maakten van een broeder van het plaatselijke gilde, die zich ‘grueets’ (trots) voelt als hij op z’n trommel slaat, lijkt hiermee vergeleken wat minder essentieel, maar is niettemin aandoenlijk. (DvdB)

The Essential. T/m 1.3 in station Breda. Telling Stories, van 18.11 t/m 16.4 in Museum W in Weert. riebeek.net / the-essential.nl

The Fabricant, DEEP (2018).

Still uit Telling Stories

Geef haar geen geweer, laat staan ,n geladen

‘Bij elke gelegenheid had hij ja gezegd tegen een vriendschap, tegen een liefde, tegen een verzoek, en dit alles altijd op proef, op aanvraag. De wereld leek hem opzegbaar, hijzelf leek opzegbaar.’

Waarom moest ik ineens aan deze woorden denken? Uit mijn geheugen kunnen ze niet komen, ik kan nog geen tweeregelige mop onthouden. Zinnen lijken soms mij op te zoeken in plaats van andersom.

De woorden kwamen me halen. Ze wurmden zich uit de pocketuitgave van verzamelde verhalen, daalden af uit de boekenkast, persten zich als een spitsmuis door de spleet onder de woonkamerdeur. Ik stond in de keuken aardappelen te schillen toen ze mijn bewustzijn enterden.

Tien minuten later liep ik met ze terug naar de boekenkast.

‘Híer horen jullie thuis’, zei ik en sloeg Das dreißigste Jahr van Ingeborg Bachmann open. Ik begon aan een herlezing. De dertigjarige man uit Bachmanns verhaal staat op een kantelpunt van zijn leven. Waar dat voorheen vloeibaar en vrijblijvend leek, begint het ineens een vorm aan te nemen. Zijn leven blijkt minder

Als de mooie leugenbubbel dan uit elkaar is gespat - de bubbel van oneindige zelfontplooiing, van Europa als continent van de vrede, van de jaarlijks nieuwe iPhone en het bestaan van ‘diervriendelijk vlees’ - tja, wat dan? Volwassen worden, wat wil dat zeggen? Onlangs las ik Het vuur van de vrijheid van Wolfram Eilenberger, over vier inspirerende denkers: Hannah Arendt, Simone de Beauvoir, Ayn Rand en Simone Weil. Het zijn de donkere jaren 1933 tot 1943 waar Eilenberger op inzoomt. Ondanks, of misschien mede dankzij die context van crisis en catastrofe ontwikkelden de vier vrouwen visionaire ideeën over wat het betekent om ‘vrij’ te zijn. Eilenberger wisselt voortdurend van perspectief, tussen de vier hoofdpersonen én tussen hun denken en doen. Hun daden waren vaak de beste kritiek op hun eigen theorieën.

open: ‘Hij had nooit gedacht dat van de duizend-en-een mogelijkheden er al duizend kansen waren verspild of gemist - of dat hij ze had moeten missen omdat er maar één op hem van toepassing was.’ Toch niet toevallig dat deze zinnen me kwamen opzoeken. Zoals veel mensen maak ik, deels onbewust, rond de jaarwisseling de balans op. Vindt u niet dat onze wereld een stuk volwassener is geworden in de afgelopen maanden? Nee, niet bepaald. Wel lijkt de betovering van het jongvolwassen zijn, de fase waarin kansen en welvaart oneindig lijken, voorgoed verdampt. Zoals een vriendin zei: ‘De desillusie van deze tijd stopt voor niets en niemand, ook niet voor de heilige safespace van mijn yogamat.’

Zoals de zes weken die Simone Weil in de Spaanse Burgeroorlog vocht, ze maakte er deel uit van de anarchistische brigade. Vanuit haar ideologisch standpunt was dit een consequent besluit. Praktisch lag het anders, schrijft Eilenberger. Weils collega’s weigerden om haar een geweer in handen te geven, ‘laat staan een geladen geweer. Per slot van rekening kan zij in haar extreme bijziendheid niet eens de eerste de beste boom scherp in het vizier krijgen.’

Na een ongeluk met een pan hete olie keerde Weil terug naar Parijs. Haar naïviteit ten spijt, mijn fascinatie en respect voor haar groeiden met elke pagina.

Eilenberger beschrijft het leven van vier vrouwen die op een uiteenlopende wijze het leven aanvaarden. Wat ze gemeen hebben, en wat mij erg aanspreekt, is dat ze de wereld en hun actieve rol daarin serieus nemen. Geen van beiden is opzegbaar.

CHRISTIANE GRONENBERG

Uit mijn geheugen kunnen ze niet komen, ik kan nog geen tweeregelige mop onthouden

Simone Weil

De teloorgang van het wonder op wielen

Ooit stond de auto voor vrijheid en avontuur, nu zorgt ’ie voor verpeste binnensteden, CO2, fijnstof en de verdozing van het landschap. In een museum vol carrosserieën brengt Olaf Mooij die geschiedenis tot leven. WIDO SMEETS ging kijken. ‘Ja graag, vertel me alles. Mail me op smalldickenergy@getalife.com’

Olaf Mooij, Temple of Doom (2011) foto’s ZOUT

Ze bestaan nog, mensen die aan hun auto een gevoel van vrijheid ontlenen. Die zich laven aan de geur van leer, metaal en benzine, en de stress van zich af voelen glijden als het portier achter ze dichtvalt. Die zingend achter het stuur zitten terwijl een door groene heuvels slingerende weg zich voor hen uitstrekt.

Toen autorijden nog pionieren was, droegen ze leren helmen, die mannen, vrijwel altijd waren het mannen, met puntsnorren, stofbrillen en handschoenen met minuscule gaatjes. Als de motor knalde en de uitlaat grote wolken vrijgaf, tikten ze zachtjes op het dashboard en verdwenen hortend en stotend uit het zicht.

Die romantiek van de auto ligt een tijdje achter ons, net als het in commercials nog steeds beleden gevoel van vrijheid. Het is inderdaad niet meer dan een gevoel. Hoe vrij ben je als je je op een wegennet begeeft met bermen vol ge- en verboden. Hoe vrij ben je als je weet dat je afhankelijk bent van tankstation of laadpaal. Hoe vrij ben je als het ding onverhoopt dienst weigert door een mysterieus mankement van mechanische of elektronische aard?

Het is de zelfrijdende auto die de laatsten der romantici definitief uit hun droom zal laten ontwaken. De stinkende verbrandingsmotor reïncarneert als een door elektriciteit of waterstof gevoede, zich fluisterend voortbewegende robot, een scenario waarin de stoere automobilist van weleer zichzelf terugvindt als een achter zijn mobieltje inkakkende passagier.

Laat onverlet dat de auto meer dan een eeuw heeft geappelleerd aan de verbeelding van - vooral - mannen. Ook de kunstenaars onder hen lieten zich inspireren door het wonder op wielen. ‘Een raceauto is mooier dan de Nikè van Samothrake’, schreef dichter en beeldenstormer Filippo Tommaso Marinetti in zijn Futuristisch Manifest (1909). Hij verwees bestaande waarden en tradities naar de vuilnisbelt van de geschiedenis, en verheerlijkte alles wat nieuw, modern en snel was – inclusief de oorlog, die ziedende smederij van de dood waar die nieuwe dynamiek zo goed van pas kwam.

Vanuit hun eigen individuele perspectief hielden ook Jean Tinguely (1925-1991), Panamerenko (1940-2019) en Shinkichi Tajiri

(1923-2009) zich bezig met de dynamiek van de nieuwe tijd. De Nikkelen Nelis-achtige machines van Tinguely ogen als een knipoog naar de machine als piepen en knarsend orgelpunt van de samenleving; onder de streep is zijn ‘wagenpark’ een onversneden karikatuur van de technologische vooruitgang. De Vlaamse Panamerenko ontwierp een squadron van even indrukwekkende als absurde aan de zwaartekracht ontsnappende bouwsels.

Tajiri ging in zijn Machines op zoek naar de aaibare esthetiek van de dood en verderf zaaiende oorlogsmachines.

Er zijn weinig vindingen die zo’n invloed hebben gehad op ons bestaan als de auto. Plukten we er in de eerste halve eeuw vooral de vruchten van, vanaf de jaren zeventig zijn

DE NIEUWE UTOPIE: STEDEN ZONDER AUTO’S

Olaf Mooij is niet de enige kunstenaar in Autopia. Er is ook nog Jan Kamensky (Hamburg, 1987) met zijn niet te missen animaties waarin hij door autogebruik verpeste binnensteden stapsgewijs verandert in oases van groen, rust en schone lucht. In een claxonloos wandelparadijs met alleen blije mensen kuieren snuffelende honden voorbij en schieten naar hartenlust capriolen makende vogels door het zwerk. Kamensky’s films zijn een aubade aan een nieuwe utopie: een van auto’s ontdane binnenstad.

de schaduwkanten zwaarder gaan wegen. In 1950 werden per jaar 15 miljoen auto’s gebouwd, intussen zijn het er meer dan 100 miljoen. Een op de twee Nederlanders, kinderen en zuigelingen meegerekend, heeft een auto.

De vooruitgangsmythe van de man en zijn machine zijn de afgelopen decennia opgegaan in een wolk van CO2 en fijnstof. Wereldwijd sterven er acht miljoen mensen per jaar door vervuilde lucht. Fijnstof en de rond dwarrelende microplastics van banden bemoeilijken in Nederland het bestaan van 1,2 miljoen longpatiënten.

Ook in het publieke domein zijn de consequenties enorm. Neem de ruimte die kinderen nog hebben om vrij te bewegen. Spelen op straat bestaat niet meer. Als ze onderweg zijn, zitten ze op de achterbank van een auto – of in de bak van een door hun moeder bestuurde Urban Arrow.

De wereld van volwassenen wordt beheerst door automobiliteit. Veertig procent van de werkgelegenheid bevindt zich langs snelweglocaties; de verdozing die

Animaties van Jan Kamensky, met begin- en eindpunt van een stedelijke vergroening..

In twaalf jaar Rutte is de ooit zo vermaarde ruimtelijke ordening in Nederland verbrijzeld ten faveure van de auto

daar intussen absurde vormen aanneemt, heeft alles te maken met de bereikbaarheid van (vracht)auto’s. In twaalf jaar Rutte is de ooit zo vermaarde ruimtelijke ordening in Nederland verbrijzeld ten faveure van de auto, als de onomstreden drager van onze vooruitgang.

Eind jaren zeventig wandelde Anne Berk in Amsterdam over het talud waar de Ringweg A10 werd aangelegd. Vandaag rijden er, net als gisteren en morgen, 170.000 auto’s overheen. Berk, samenstelster van de tentoonstelling Autopia in Museum

De Domijnen in Sittard, kreeg astma door het fijnstof en de microplastics; anno nu neemt ze de fiets waar het kan, en de trein als nodig.

Autopia is gebaseerd op het oeuvre van Olaf Mooij (Rotterdam, 1958) die zijn kunstenaarschap heeft gewijd aan de auto. Mooij is geen moralist. Zijn werk is rijk aan tonen en humoristisch - zonder de ogen te sluiten voor de impact van de inmiddels honderden miljoenen wonderen op wielen op onze leefomgeving.

Met de aan de buitenkant gecapitonneerde Chesterfield Car (2004) benadrukt Mooij de erotische kanten van de auto; geen mens die er met zijn vingers vanaf kan blijven. Wat trouwens ook het geval is bij zijn Model Hair Cars (2002-4), auto’s met een enorme pruik op het dak.

We aanbidden de auto, als een heilige koe, waarvoor alles moet wijken. De auto definieert je status en je identiteit; toon me je auto en ik zeg je wie je bent. De auto vertelt hoe je je wil manifesteren, en hoe je over jezelf denkt. Een recent voorbeeld daarvan leverde voormalig kickbokser

Andrew Tate in een snoeverige tweet over zijn sportwagens aan klimaatactiviste Greta Thunberg. ‘Bezorg me alsjeblief je emailadres zodat ik je een volledige lijst van mijn autoverzameling kan doorsturen met hun respectieve enorme uitstoot.’

Thunbergs reactie was kort en doeltreffend: ‘Ja graag, vertel me alles. Mail me op smalldickenergy@getalife.com’

Vertrekkend vanuit concepten als vrijheid en vooruitgang helt Autopia gaandeweg over naar de minder florissante, om niet te zeggen destructieve effecten van de auto. Wat is het wat we aanbidden, als we de auto zo centraal stellen in ons leven? In Temple of Doom (2011) zet Mooij drie VW-Kevers, rustend op hun achterwerk, tegen elkaar op. Er ontstaat een gebedsruimte met een atrium; op de plaats van het altaar staat een glazen cilinder met de startkabels van een auto op sterk water – als een navelstreng.

Mooijs Museum van de Carcheologie (2017) geeft een idee, beter: tal van ideeën, wat de auto zal achterlaten aan latere generaties, als relieken van een teloorgegane tijd.

Ook hier wordt de auto gepresenteerd

als levend organisme. Het museum belicht kever-eieren op sterk water, in weckpotten geconserveerde embryonale autoskeletjes, een aan zee gevonden kraakbeenachtig auto-onderdeel en nog veel meer.

En wat als de mens daadwerkelijk is uitgestorven? Zal de technologie, zoals in de zelfrijdende auto, het van de mens gaan overnemen? Gaan robotten nieuw leven baren zonder dat er een mens aan te pas komt? De door Mooij ontworpen voorbeelden daarvan doen weinig futuristisch aan, zoals de recente After the Apocalypse Sound Machine (2021). De assemblage van op het eerste gezicht uit de uitdragerij van Malle Pietje afkomstige onderdelen, met een carrosserie van luidsprekers en geluidsboxen, heeft de wielen van een 19de eeuwse Vélocipède. Het ding komt amper van de plaats, ondanks de muzikale attributen. Wat speelde het orkest op de Titanic ook alweer, toen het zeewater al door de lounge liep? Z

Olaf Mooij, Autopia . Van 13.11 t/m 2.4 in De Domijnen in Sittard-Geleen dedomijnen.nl

Olaf Mooij, After the Apocalypse Sound Machine (2021)

Olaf Mooij, Model Hair Car

Blendr & Filtr

DESINTERESSE _ ‘Het kostte de gemiddelde West-Europeaan tien jaar om door te krijgen dat er na de val van de Sovjet-Unie in 1991 allemaal nieuwe staten waren ontstaan. Al die desinteresse en nalatigheid van het Westen heeft Poetin kunnen misbruiken.’

De Oekraïense schrijfster Oksana Zaboesjko over de Westerse navelstaarderij

KLASSIEKEN _ ‘De prijs van de democratisering van het boek is dat lezers de voorkeur geven aan Lucinda Riley boven Javier Marías. In het Romeinse Rijk waren overal openbare bibliotheken, maar ook toen klaagden intellectuelen dat er meer kookboeken en komedies werden gelezen dan klassieken.’

Irene Vallejo, schrijfster van Papyrus. Een geschiedenis van de wereld in boeken.

NAGELSCHAARTJE _ ‘Waarom duren films tegenwoordig zo lang? Al die tijd zit ik daar in het donker te denken: geef híér, die film van je, plus een nagelschaartje, dan kort ik dat onding in tot een fatsoenlijke lengte.’

Columniste Sylvia Witteman steekt graag een helpende hand toe

CONTAINERS _ ‘Schrap een vliegveld, schrap een hoogoven, belast kasten van huizen waar slechts enkelingen wonen, bestrijd eenzaamheid, verbied leegstand, stimuleer desnoods de liefde en het samenwonen, maar mik hoger dan wonen in dozen.’

Columnist Arjen van Veelen over minister Hugo de Jonge die flexwijkjes bouwt voor containerwoningen

APPELBOOM _ ‘Als je hobby je job wordt, heb je geen hobby meer. (…) In deze maatschappij moet je constant aan staan. Maar kijk naar de natuur: een appelboom bloeit toch ook alleen in de lente?’

Zangeres Selah Sue worstelt al jaren met de rat race waar ze deel van uitmaakt

De voorkeur van...

Lisanne Soeterbroek

Ik wil dat mijn luisteraars mij begrijpen

Eris veel muziek in het leven van Lisanne Soeterbroek. Haar moeder is violiste, haar broer Martijn drummer, haar geliefde en haar kinderen spelen viool. Ze rondde net een eerste deel van een fotoserie van het Nederlands Philharmonisch Orkest af.

MODE ‘Ik was 28 toen ik concertmeester in Antwerpen werd en dat is best jong want je moet een beetje de baas van het orkest spelen. In België kom ik op als het orkest al op de bühne zit. Er kwamen opmerkingen over mijn kloffie en toen heb ik drie galajurken gekocht.

Als ik met iets nieuws het podium betreed, dan zie ik al die oogjes al keurend glimmen. Ik kan er wel om lachen. Ik haal mijn kleren in de wisselboetiek, daar ruil je kleding. Laatst kreeg ik te horen dat ik wel erg veel feestkleding had uitgezocht. Toen heb ik gezegd dat het bij mijn vak hoort en dat mijn vrouw hetzelfde beroep heeft.’

MUZIEK ‘Ik ben het heel erg eens met wat de muziekgeschiedenis heeft besloten dat de beste muziek is. Laatst speelden we de Oorlogssymfonie van Prokofjev. Als de dirigent een introductie heeft gegeven en je zit er even later middenin, dan denk je: dit is geweldig. Die verhalen heb ik nodig. Voor de pauze speelden we Haydn. Daar zit alles in: hartstocht, eenzaamheid. Ik heb laatst een strijkkwartet van Haydn gebruikt voor een kindervoorstelling: hemels. Het maakt eigenlijk niet uit, als je er maar ín zit. Het moet wel klassiek zijn. Jazz snap ik meestal niet en bij pop denk ik: huh, dit is dertig seconden geleden toch al voorbijgekomen?

Een strijkkwartet - twee violen, altviool en cello - is wel de ultieme combinatie. Als we écht samen komen in het Vespucci Quartet is het heilig, als het even iets minder is werkt het niet.

Cellist Anner Bijlsma zei ooit tegen me: ‘Als ik iets hoor dat ik niet helemaal mooi vind, dan stel ik me voor hoe het had kunnen zijn en dan kan ik er zo van genieten.’

BOEKEN ‘Ik lees traag. Mijn gedachten schieten altijd alle kanten op. Omdat ik

veel onderweg ben luister ik veel boeken of podcasts in de auto. Ik zoek niet per se naar een connectie met muziek. Ik hou van waargebeurde verhalen. Als ze maar niet te grof zijn. De vliegeraar van Khaled Hosseini vond ik mooi, dat soort verhalen die gebaseerd zijn op de werkelijkheid.’

FILM ‘Graag niet te donker of te eng. Ik heb niet veel met Amerikaanse films maar de vorm van de psychologische thriller Memento uit 2000 van Christopher Nolan vond ik tof. De kleurscènes worden in omgekeerde volgorde getoond en de zwartwit scenes in chronologie. Maar we kijken ook wel naar zoetsappige films omdat het fijn is om ’s avonds samen onder een dekentje te zitten. Ik hou van Nederlandse romcoms maar het is alweer even geleden dat ik een goeie heb gezien. Als kind ging ik naar Bridget Jones Diary maar al die adolescentieperikelen zeiden me niks. Bij de eerste Soof was ik er klaar voor: heel grappig, herkenbaar en onhandig.’

̒Dat het vrouwelijke hoofdpersonage zo wordt gekleineerd, en dat iedereen daaraan

mee doet. Zo triest en ook zo waar’

THEATER ‘Ik woon in Amsterdam dus ik kom wel eens bij ITA in de Stadsschouwburg. Ik ging vooral naar De Rozenkrans of Mysterie Sonates van Biber omdat ik die zelf nog ooit eens wil doen. De bedoeling is dat je de rozenkrans bidt, naar gravures kijkt die de verlossing voorstellen en luistert naar vijftien sonates. Het werd integraal uitgevoerd met dans van Anna Teresa de Keersmaeker. De viool wordt in dat stuk steeds anders gestemd (scordatura), dat is heel ingewikkeld en ik wilde dus zien wat zij ermee deden. Het was heel mooi, maar er was geen programmaboekje en niemand vertelde iets over die toegevoegde dans. Heel

Lisanne Soeterbroek (Sittard, 1984) is violiste en portretfotograaf. Sinds 2013 is ze eerste concertmeester van het Antwerp Symphony Orchestra. Samen met haar vrouw, altvioliste Stephanie Steiner, speelt ze in het Vespucci Quartet. lisannesoeterbroek.com

frustrerend, het verhaal moet duidelijk zijn. Ik wil dat mijn luisteraars ook begrijpen waarom ik een bepaalde voorstelling maak.

Dogville van Lars von Trier vind ik een goeie film en waanzinnig theater maar ook donker. Waanzinnig dat je speelt alsof er muren zijn terwijl die er niet zijn en dat het vrouwelijke hoofdpersonage zo wordt gekleineerd en iedereen daar aan mee doet. Zo triest en ook zo waar.’

FOTOGRAFIE ‘Marco Borggreve kom ik het meeste tegen omdat hij musici fotografeert. Ik herken zijn hand in zijn foto’s. Wat ik heel tof vind, is dat hij een mooie verdeling van het vlak en het lijnenspel weet te vinden. Altijd weet hij iets toe te voegen. Toen ik hem ontmoette, heb ik gezegd dat ik violist ben en dat ik zijn werk bewonder. Ik heb niet gezegd dat ik fotografeer.

Laatst sprak ik met een vriendin af bij een tentoonstelling van Erwin Olaf in Den Haag; veel te heftig voor een ontmoeting. Je kunt geen gezellig gesprek hebben bij foto’s waarin iets ontbloot of ontleed wordt. Neem Fashion Victims uit 2000. Tegen een donkerbruine achtergrond zit een getinte vrouw in een donkerbruine lederen sofa, naakt op laarzen na, met de benen wijd en een tas van Chanel over haar hoofd. Daar zit je dan diep in te kijken en dan is het heel raar om te zeggen: ‘Ja, met mij gaat het goed’. Alles is perfect gestileerd. Dat hij dát voor elkaar krijgt, inclusief dat ene grassprietje dat hij rechtop zet. Zelf portretteer ik liever gewone mensen om te laten zien wat hen mooi maakt.’

EMILE HOLLMAN

Boeken top 10

1 — Dirk De Wachter Vertroostingen (-)

2 — Frank Bokern Crapuul (4)

3 — Thomas Erikson

Omringd door idioten (-)

4 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (2)

5 — Nino Haratischwili Het schaarse licht (-)

6 — Colleen Hoover

It Starts with Us (7)

7 — Anjet Daanie Het lied van ooievaar en dromedaris (10)

8 — Charlie Mackesy

De jongen, de mol, de vos en het paard (-)

9 — Israel van Dorsten Wij waren, ik ben (1)

10 — Colleen Hoover

It Ends with Us (-)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

The Missing Inks

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 500 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: zoutmagazine.eu

E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper

Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/opzaterdag

Abonnees krijgen ZOUT voor 73 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu

Bladmanager a.i.

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Hoofdredactie

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Wido Smeets 0031 653 338905 w.smeets@zoutmagazine.eu

Eindredacteur online

Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977 m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie

Karin Winkelmolen 0031 628 646578 k.winkelmolen@zoutmagazine.eu

Max Majorana 0031 626 789236 m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu

ZuiderLeven

Christiane Gronenberg 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu

Medewerkers

Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Rob Schoonen, Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn.

Tekstcorrectie

Pieter Beek

Grafisch ontwerp

Hendrickje van Dijk

Druk

Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

Distributie

T.U. Theaterfacilities Venlo

MXvervoer Breda

ISSN: 2949-6535

themissinginks.com

foto Lisanne Soeterbroek

Nicole Eisenman, Northern California Potter Woman (2015), particuliere collectie.

MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY

MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

Verfrissend, en pijnlijk

Net na nieuwjaar bezochten mijn vrouw en ik het volkomen vernieuwde Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen. Het is twaalf jaar dicht geweest voor een uitgebreide restauratie en een rigoureuze vernieuwbouw naar ontwerp van het Nederlandse architectenbureau Claus & Kaan.

Fier pronkt het museum in de mooiste wijk van de stad en net zo trots zijn de Vlamingen, die in grote getalen hun museum bezoeken. Om met de deur in huis te vallen: het museum heeft de slechtste entree die we in lange tijd zagen.

Het is u vast ook wel eens opgevallen dat zowat alle hedendaagse architecten een bestaande ingang onmiddellijk verleggen als ze een oud gebouw met vanzelfsprekende centrale entree moeten transformeren. Nee, de achteringang, die is interessant, of de nooduitgang, desnoods een klepraam. Maar

Hedendaagse

daar gaat het nu niet om, of misschien toch wel. Want hoe ga je in onze tijd om met gebouwen uit een heel andere tijd en ook: met de kunst uit een heel andere tijd. Daar vindt het museum aansluiting bij populaire opvattingen over het gecombineerd tonen van oude en nieuwe kunst.

In het oude, gerestaureerde museumgebouw hebben de architecten een smetteloos witte verdieping aangebracht, als de symbolen van de white cubes van vrijwel alle moderne musea uit de hele wereld. In de opstelling van de kunstwerken hier en daar iets soortgelijks. Op zaal wordt bijvoorbeeld een vliegtuig van Panamarenko naast een Middeleeuws altaarstuk met engelen getoond.

Balsturige critici zien in de opstelling van beide werken een flauw beeldrijm van vleugels, met een beetje goede wil kun je daar natuurlijk ook wat meer filosofische bespiegelingen over geloof en het hemelse en aardse bestaan aan wagen. Oud naast jong, een werkwijze waarmee nieuwe combinaties en betekenissen ontstaan die niets meer met historische herkomst, stijl of andere gebruikelijke indelingen te maken hebben. Het is verfrissend, maar ook noodzakelijk en pijnlijk. Want ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat we het definitief hebben opgegeven om de schilderkunstige brille van Rubens of de religieuze betekenissen van de Vlaamse primitieven in musea te kunnen en willen begrijpen.

TIMO DE RIJK

Architectuur, design&mode

ANTWERPEN

> The making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie uit de geschiedenis van het KMSKA. T/m 3 september 2023 in het KMSKA. kmska.be

DEN BOSCH

> Screenwear – Exploring digital fashion. Over de digitalisering

van mode. 1:? – De modellen van Gijs Bakker. De consument ziet vaak enkel het eindproduct als het gaat om design. Maar hoe komt een ontwerper eigenlijk tot een ontwerp? Artificial Awe. Frank Kolkman ontwerpt op het snijvlak van technologie en het menselijk lichaam. T/m 26 februari in het Design Museum. designmuseum.nl

HASSELT

> Composite Presence. Een levensgrote maquette van vijftig

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN

architecten verleggen de museumentree onmiddellijk naar de achteringang

Het Philipspaviljoen, ontworpen voor de presentatie van een multimedia spektakel, bij de wereldtentoonstelling in Brussel in 1958. Onderdeel van een expositie over architectuur en geluid bij Bureau Europa in Maastricht.

gebouwen legt de wrijving tussen stad en architectuur bloot. T/m 12 februari in Z33. z33.be

KERKRADE

> Innovatiegalerij. Bijzondere oplossingen voor de zorg, van ontwerpers en bedrijven uit Limburg. In het Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Bevroren Muziek. Tentoonstelling over architectuur en geluid. T/m 28 mei in Bureau Europa. bureau-europa.nl

Beeldende kunst

ANTWERPEN

>Plantin-Moretus L'invitation au voyage. Grafisch werk van Philip Aguirre y Otegui. T/m 19 februari in Museum Plantin-Moretus. museumplantinmoretus.be

> Kosmorama. Ives Maes schept via de wereldtentoonstellingen een beeld van ’s werelds grootste toekomstverwachtingen. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

ARNHEM

> Open. Met Open geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari 2024 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

BREDA

> Peter Morrens. Soloexpositie. Van 5 februari t/m 19 maart bij Club Solo. clubsolo.nl

DEN BOSCH

> Brabantse Nieuwe. Vivian Ammerlaan. Ammerlaan laat zich inspireren door overweldigende landschappen en natuur. Ze werkt met digitale en analoge fotografie, soms met video en installatie. T/m 14 april in Het Noordbrabants Museum. hetnoordbrabantsmuseum.nl

> Silent Serenade: Materialized Sound. Groepstentoonstelling met werk van kunstenaars uit verschillende generaties, die ieder geluid omzetten in een installatie of klanksculptuur. T/m 5 maart in de Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

> Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling Würth. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 5 maart in Kunstlocatie Würth ’s-Hertogenbosch. wurth.nl/ kunstlocatie

DEURNE

> Experiment en Vernieuwingsdrang 1940 – 1965. Naoorlogs werk uit de collectie Fransen. T/m 19 maart in Museum de Wieger. dewieger.nl

ECHT

> Et Dieu créa la Femme. Negen kunstenaars scheppen hun muze. T/m 2 april in het Museum van de Vrouw. museumvandevrouw.nl

EINDHOVEN

> Dwarsverbinding. Met haar installatie Guess Who’s Coming To Dinner Too? zet Patricia Kaersenhout (1966) zich in voor een completer en eerlijker beeld van de wereldgeschiedenis. T/m 2 april. Rewinding Internationalism - Scènes van de jaren 90. Ruim 40 kunstenaars, onderzoekers en collectieven belichten in tien losse scènes verschillende perspectieven op het internationalisme. T/m 30 april. Temitayo Ogunbiyi. De in Nigeria woonachtige kunstenaar realiseert een speellandschap van golvende vormen bestaande uit gebogen staal. T/m 10 september. Dwarsverbanden.

Doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. T/m 1 juli 2024 in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

> Dreamscapes. Solotentoonstelling van Wijnand Driessen met een serie schilderijen en objecten. Zijn werk ontstaat vanuit zijn betrokkenheid met animatiefilm. T/m 11 december in het Albert van Abbehuis. albertvanabbehuis.com

GENK

> Over Bomen en Bossen

19e-eeuwse schilderijen van bomen en bossen in het Kempenlandschap en hedendaags werk van Quinten Torp. T/m 19 februari. Compagnons de Route. Met werk van o.a. Vaast Colson, Koen van den Broek, Karl Philips, Roel Vandermeeren, Camille Raveel, Jan Habex, Emile Van Doren en Edmond Tschaggeny. Van 26 februari t/m 18 juni in

Werk van Charles Eyck, te zien in Achter de coulissen in Museum Valkenburg

Werk van Peter Morrens bij Club Solo in Breda

het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be

HASSELT

> Fitting In. Groepstentoonstelling met als rode draad de steeds meerstemmiger wordende wereld. T/m 26 februari in Z33. z33.be

HEERLEN

> Curator voor een keer. Inwoners van Heerlen gaan, met een beetje hulp van SCHUNCK, zelf aan de slag met kunst. T/m 30 april in SCHUNCK. schunck.nl

HELMOND

> Andrei Roiter – Now. Roiters intuïtieve en associatieve werk gaat zowel over kunst als de universele menselijke conditie. T/m 26 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

KASTERLEE

> Uit het donker. Grootschalige licht- en geluidsinstallaties in de natuur van de Hoge Rielen. Van 1 t/m 4 februari. warande.be

LEUDAL

> Alles kleurt paars. Expositie van Mat van der Heijden. T/m

26 februari in de Missiekapel te Heythuysen. missiekapel.nl

MAASMECHELEN

> Ingrid Deuss cureert. Met Joost Vandebrug, Jakob Ulens en Bjorn Tagemose. T/m 11 maart in CC Maasmechelen ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Currents #10. Jubileumeditie jaarlijkse groepstentoonstelling van recent afgestudeerde Euregionale kunstenaars. T/m 5 februari in Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur. marres.org

> Paysages. Schilderijen geïnspireerd op Franse landschappen. T/m 11 februari in Galerie Schuwirth & van Noorden. schuwirthenvannoorden.nl

> Bright Spots. Werk van Dorine van der Ploeg en Ana García. T/m 28 februari in Galerie PontArte. pontarte.com

> Raul Marroquin. Tentoonstelling over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren '70 een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 26 maart. Tussen kunst en kopie. Het Maastricht

Institute of Arts bestaat 200 jaar en presenteert een deel van haar collectie gipsen afgietsels: de Academische Gipsotheek Maastricht. Van 10 februari t/m 25 februari 2024 in Bonnefanten. bonnefanten.nl

SITTARD

> Autopia. Werk van Olaf Mooij en Jan Kamensky over onze relatie met de auto. T/m 2 april in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Keramische signalen. Expositie over kalligrafie. T/m 7 mei in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

TILBURG

> Story of the Mountain that grew too fast (and a dog called Candide). Tentoonstelling en installatie van Vincent Dams. T/m 19 februari in PARK. park013.nl

VALKENBURG

> Target. Recente schilderijen, vrouwenportretten en landschappen van Ans Lemmens. T/m 2 april. Kijkje achter de coulissen. Langdurige bruiklenen uit

de collectie, o.a. van Lei Molin, Ger Lataster en Jef Diederen. Trilogica Multimediale expositie van Peter Slegers. T/m 16 april. Vrijdom. Duotentoonstelling Monique Lipsch en Maria Verstappen. T/m 1 augustus. Digitale kunst. Lezing van kunstenaar/docent Tom Luyten. Op 24 februari in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

V ELDHOVEN

> All the way. Solo-expositie van Miranda Rikken. T/m 5 februari in de Kunstpraktijk. dekunstpraktijk.nl

VENLO

> Melle – Schilder van een andere werkelijkheid. Grote overzichtstentoonstelling van Melle Oldeboerrigter (1908-1976), ook weleens ‘de Amsterdamse Jeroen Bosch’ genoemd. T/m 26 februari in Museum van Bommel van Dam. vanbommelvandam.nl

> Mystiek. Oude religieuze kunst uit de collectie van het Limburgs Museum in dialoog met het werk van o.a. Ted Noten en Rineke Dijkstra. T/m 9 maart in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

V ENRAY

> I Want to Break Free. Voor deze tentoonstelling werkte Eleni Kamma (Athene, 1973) ruim een jaar lang samen met de deelnemers van KunstWerkPlaats Venray, een creatieve dagbesteding voor mensen met psychische of lichamelijke kwetsbaarheid. T/m 26 februari in Odapark. odapark.nl

W EERT

> A Stage of Luminosity. Videoinstallatie aan de buitengevel van het museum door Arno Coenen. T/m 12 maart. Telling Stories. Duotentoonstelling met Martin & Inge Riebeek en Rob Moorees X Spaarnestad Photo. T/m 16 april in Museum W. museumw.nl

Werk van Jakob Ulens in CC Maasmechelen

Fotografie &film

ANTWERPEN

> Susan Meiselas – Meditations. Meiselas vestigt de aandacht op minderheden en conflicten die vaak over het hoofd worden gezien. Van 17 februari t/m 4 juni. Grace Ndiritu reimagines the FOMU Collection. De Brits-Keniaanse kunstenaar stelt een nieuw fotografisch universum samen van schilderkunst, textiel en interieurontwerp. Van 17 februari t/m 7 januari 2024 in het FOMU. fomu.be

HELMOND

> Walker Evans – Revisited. Werk van Walker Evans (1903-1975) en 18 hedendaagse fotografen die voortborduren op de stijl van Walker Evans, zijn onderwerpkeuze, of ‘spelen’ met zijn iconische beelden. T/m 5 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

MAASTRICHT

> The Perfect Eye. Eerste overzichtstentoonstelling van fotograaf Werner Mantz, met meer dan 300 beelden. T/m 26 februari. Hrair Sarkissian: The Other Side of Silence. Met levensgrote foto’s legt de Syrisch-Armeense kunstenaar

Hrair Sarkissian de wonden van conflicten bloot. T/m 14 mei in Bonnefanten. bonnefanten.nl

dans, muziek &toneel

ARTSELAAR

> Sartre & de Beauvoir. Met Frank Focketyn en Sien Eggers. Op 2 februari in CC Davidsfonds.

hzt.nl

BREDA

> Mendelssohns Vioolconcert. Verborgen parels en een absolute

Et alors?

De taxichauffeur die ons op een druilerige januaridag in Parijs naar de Bibliothèque Nationale François Mitterrand brengt, zit duidelijk op zijn praatstoel. ‘Naar de bieb? Dan houden jullie zeker van lezen?’

Ik schat hem op ruim voorbij pensioengerechtigd, een leeftijd waarop je niet meer op antwoorden wacht. ‘Die bieb draagt de naam van oud-president Mitterrand omdat die verantwoordelijk was voor de bouw. Al die presidenten moeten zo nodig monumenten voor zichzelf oprichten. Zo heeft Mitterrand er ook voor gezorgd dat die glazen piramide bij het Louvre er is gekomen, en die Grande Arche in de kantorenwijk La Défense heeft hij ook op zijn geweten. Allemaal ter meerdere eer en glorie van zijn onverzadigbare presidentiële ego!’

De taxichauffeur is nog niet klaar. ‘En dan houden die heren presidenten er ook nog allemaal maîtresses op na, alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. Ze komen er gewoon mee weg. Zelf heb ik ook een buitenechtelijke relatie gehad, maar daardoor ben ik wel alles kwijtgeraakt. Ik zal de komende jaren als taxichauffeur mijn pensioen bij elkaar moeten blijven rijden.’

Aanleiding van ons bezoek is de tentoonstelling ter gelegenheid van de honderdste sterfdag van Marcel Proust, een indrukwekkende presentatie van handschriften, typoscripten en drukproeven van diens À la Récherche du temps perdu. De zevendelige romancyclus over het leven van de Parijse beau monde rond 1900 is met zijn 3000 pagina’s en meer dan 200 personages waarschijnlijk de omvangrijkste roman in de wereldliteratuur.

Terwijl ik door de tentoonstelling loop en de verhalen uit de roman weer tot leven komen, realiseer ik me dat nogal wat van de personages in het boek er buitenechtelijke relaties op na houden, iets wat in die tijd onder de elite blijkbaar de gewoonste zaak ter wereld was. Ik denk weer aan onze taxichauffeur, en hoe het kennelijk bij de Franse cultuur hoort, maar dan wel voorbehouden aan de elite, waardoor Mitterrand destijds na de onthulling van zijn buitenechtelijke relatie door het tijdschrift Paris Match kortweg kon volstaan met de reactie: ‘Et alors?’ Nou en?

STIJN HUIJTS

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTEN MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

Buitenechtelijke relaties waren in die tijd de gewoonste zaak ter wereld

Susan Meiselas, Youths practice throwing contact bombs in forest surrounding Monimbo, Nicaragua, 1978 Te zien in in Fotomuseum Antwerpen. © Susan Meiselas / Magnum Photos

klassieker, met violist Stephen Waarts. Op 3 februari om 20.30 uur. Carnaval Brabant. Traditioneel carnavalsconcert. Op 17 februari om 20.00 uur in het Chassé Theater. philharmoniezuidnederland.nl

> Rubens Meisjes. Een toneelstuk van Club Lam over vergeten muzes, niet erkende kunstenaressen en hedendaagse schoonheidsidealen.

Op 2 februari om 20.30 uur in het Chassé Theater. viazuid.com

> Dichters, muzikanten. Een programma door muse conNAction. Piano en zang met gedichten.

Op 6 februari om 15.00 uur in Concertzaal Nieuwe Veste. Het Franse klavecimbel. Met klavecinist Lambert van Eekelen. Op 14 februari om 15.00 uur in Mariëndal, Duivelsbruglaan 13 en op 16 februari om 20.15 uur in het Gele Huis, Haagse Markt 6 achter. muzieksalonspronk.nl

DEN BOSCH

> Carnaval Brabant. Traditioneel carnavalsconcert. Op 14 februari om 20.00 uur (locatie volgt). philharmoniezuidnederland.nl

> Rubens Meisjes. Een toneelstuk van Club Lam over vergeten muzes, niet erkende kunstenaressen en

hedendaagse schoonheidsidealen. Op 11 februari om 20.15 uur in de Verkadefabriek. viazuid.com

EINDHOVEN

> Mendelssohns Vioolconcert. Verborgen parels en een absolute klassieker, met violist Stephen Waarts. Op 4 februari om 20.15 uur. Carnaval Brabant. Traditioneel

carnavalsconcert. Op 15 februari om 20.00 uur in het Muziekgebouw. philharmoniezuidnederland.nl

EUREGIO

> Schrit_tmacher festival. Internationaal dansfestival. Van 28 februari t/m 2 april in Aken, Heerlen, Eupen en Kerkrade. schrittmacherfestival.com

GELEEN

> Vastelaovendconcerten. O.l.v. dirigent Enrico Delamboye. Op 16 februari om 20.00 uur in het Hanenhof. philharmoniezuidnederland.nl

> Sneak Peek. Theatrale blind date met VIA ZUID-makers. Op 3 februari in Theater Karroessel. viazuid.com

HASSELT

> True Copy. Voorstelling van Het Zuidelijk Toneel over een meester-vervalser, i.s.m. BERLIN. Op 2 februari om 20.00 uur in Cultuurcentrum Hasselt. hzt.nl

HE ERLEN

> Vastelaovendconcerten. O.l.v. dirigent Enrico Delamboye. Op 11 februari om 19.00 uur in Theater Heerlen. philharmoniezuidnederland.nl

HE LMOND

> Sartre & de Beauvoir. Met Frank Focketyn en Sien Eggers. Op 24 februari om 20.15 uur in Het Speelhuis. hzt.nl

MAASMECHELEN

> Anneleen Lenaerts. Met Vienna Stories timmert deze veelgeprezen harpiste én lid van Wiener Philharmoniker aan een mooie solocarrière. Op 2 februari om 20.15 uur. Alma Quartet. Het kwartet behoort tot de meest vooraanstaande strijkkwartetten van dit moment en maakt indruk met uitvoeringen van Haydn, Bartók en Brahms. Op 8 februari om 20.15 uur. Ilse Eerens, Thomas Blondelle en Liebrecht Vanbeckevoort. Een sopraan, tenor en pianist dompelen het publiek onder in de mooiste liefdesliederen uit het operettegenre. Op 14 februari om 20.15 uur in de Sint-Pieterskerk Leut. ccmaasmechelen.be

> BERLIN. The making of Berlin is een spannende mix van intrige, muziek en documentaire. Op 15 februari om 20.15 uur in de Schouwburg. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

Frank Focketyn en Sien Eggers spelen het filosofenduo Sartre en Beauvoir, deze maand in Aartselaar, Helmond en Tongeren.

Stephen Waarts speelt deze maand Mendelssohns vioolconcert met philharmonie zuidnederland, in Breda, Eindhoven en Tilburg. foto Emma Wernig

> Vastelaovendconcerten. O.l.v. dirigent Enrico Delamboye. Op 12 en 14 februari om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof. philharmoniezuidnederland.nl

SITTARD

> Vastelaovendconcerten. O.l.v. dirigent Enrico Delamboye. Op 18 februari om 19.00 uur in het Toon Hermans Theater. philharmoniezuidnederland.nl

TILBURG

> Mendelssohns Vioolconcert. Verborgen parels en een absolute klassieker, met violist Stephen Waarts. Op 2 februari om 20.30 uur in de Schouwburg. philharmoniezuidnederland.nl

> Herz Ensemble. Een programma van 'dark minimalism'. Op 7 februari om 20.30 uur. Saskia Lankhoorn. Piano-uitvoering van Merijn Bisschops' Displacement 1 en 2. Op 21 februari om 20.30 uur in Het Cenakel. delink.nl

TONGEREN

> Sartre & de Beauvoir. Met Frank Focketyn en Sien Eggers. Op 3 februari om 20.30 uur in De Velinx. hzt.nl

TURNHOUT

> De Bastaard. In deze voorstelling van Het Zuidelijk Toneel reconstrueert Rashif El Kaoui de route van zijn vader, die vanuit Marokko naar België reisde en stierf in Zuid-Frankrijk. Op 10 februari om 20.15 uur. imPerfect Dancers Company - Romeo & Juliet (the Final Hours). Hedendaags ballet geïnspireerd op het beroemdste liefdesverhaal aller tijden. Op 16 februari om 20.15 uur in de Warande. warande.be

VENLO

> Vastelaovendconcerten. O.l.v. dirigent Enrico Delamboye. Op 15 februari om 20.00 uur in De Maaspoort. philharmoniezuidnederland.nl

WEERT

> Vastelaovendconcerten. O.l.v. dirigent Enrico Delamboye. Op 10 februari om 20.00

uur in het Munttheater. philharmoniezuidnederland.nl

Diversen

EINDHOVEN

> RetroFuture. Ontdek de wereld van de futuristen, dromers en ontwerpers van weleer. T/m 23 maart in het Evoluon. nextnature.net

HELMOND

> De Kasteeltuin. 700 jaar kasteeltuingeschiedenis. T/m 29 oktober in Kasteel Helmond. museumhelmond.nl

KASTERLEE

> Festival WinterWarm. Vierdaags winterfestival in de Hoge Rielen met lichtinstallaties, circus, muziek, theater en veel natuurbeleving. Van 1 t/m 4 februari in de Hoge Rielen. warande.be

KERKRADE

> Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen,

werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. T/m 31 december in het Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Het ambacht van de vioolbouwer. Presentatie door Niels Rijsemus. T/m 5 maart in Bureau Europa. bureau-europa.nl

SITTARD

> Mens en Maas. Overzichtstentoonstelling over de Maas. Van 4 februari t/m 2 juli in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Demonstratie 3D-printer. De keramist legt u uit hoe hij van een ontwerp op het computerscherm komt tot een object in klei. Op 1 februari om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat. Op 9 februari om 14.00 uur. Demonstratie pottenbakken. Op 26 februari om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

colofon &paper

&PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie.

Coördinatie en eindredactie Christiane Gronenberg

Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout-agenda

Illustratie uit 1957 door Americas Electric Light Power Companies, te zien in de expositie RetroFuture in het Evoluon in Eindhoven.

ONDERTUSSEN IN...

AMSTERDAM

When Things Are Beings - Dertien zalen vol ondoorgrondelijke kunst die in het oog valt door haar sterke aantrekkingskracht en aanwezigheid, net een zelfstandig wezen. - T/m 10 april in het Stedelijk. stedelijk.nl

De eeuw van Juliana, een koningin en haar idealen – Aan de hand van vierhonderd objecten reis je door het leven van de geliefde en eigenzinnige vorstin. - T/m 10 april in De Nieuwe Kerk. nieuwekerk.nl

BERLIJN

Dreams Have No Titles - Het Franse paviljoen gemist op de Biennale van Venetië? Zineb Sedira geeft u in Hamburger Bahnhof een tweede kans om haar installatie te ontdekken. U loopt door een filmset van de avant-garde filmproductie in de jaren 60 en 70 die veel vertelt over het mislukken van dromen van emancipatie. - Van 24 februari t/m 30 juli in Hamburger Bahnhof. smb. museum

Broken Music Vol. 2 – De expositie tekent de bewogen geschiedenis van de vinylplaat na, als kunstmedium

in de breedste zin van het woord. De titel verwijst naar een succesvolle expositie die Ursula Block, eigenares van de legendarische platenwinkel Gelbe Musik in West-Berlijn, in 1989 organiseerde. - T/m 14 mei in Hamburger Bahnhof. smb.museum

BRUSSEL

Picasso & Abstraction - Wat is de relatie tussen Pablo Picasso’s oeuvre en de abstracte kunstgeschiedenis? De expositie tekent de slingerbeweging na die de kunstenaar maakte tussen het abstracte en het figuratieve door de decennia heen. - T/m 12 februari in KMSKB. kmskb.be

Kidorama – Met een overzicht van de kindermode van de afgelopen tweehonderd jaar vertelt Kidorama het verhaal van de plaats van het kind in de maatschappij. Hierbij komen thema’s langs als het nabootsen van de mode voor volwassenen of de groeiende invloed van de luxe-industrie. – T/m 5 maart in het Mode & Kant Museum. fashionandlacemuseum.bruss

Swedish Ecstasy - Bozar presenteert een aantal boegbeelden van de

Zweedse kunstscène. Mystieke en esoterische motieven lopen als een rode draad door hun oeuvres. Met onder anderen Ernst Josephson, Hilma af Klint, Carsten Höller en Cecilia Edefalk. - Van 17 februari t/m 21 mei in Bozar. bozar.be

DEN HAAG

Balenciaga - Een eerbetoon aan de Spaanse modeontwerper Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Het sculpturale aspect van het ontwerp was belangrijker dan de details en textuur. Balenciaga’s mode staat bekend om zijn voorkeur voor zwart. - T/m 5 maart in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Nicole Eisenman & de modernen - Overzichtstentoonstelling van Nicole Eisenman, een kunstenaar bij wie de combinatie van techniek, onderwerpen, humor, gelaagdheid van motieven en kennis van de kunstgeschiedenis geen twijfel erover laten dat je hier naar een van de groten van onze tijd kijkt. - T/m 12 februari in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

Nicole Eisenman, Beer Garden with Ash/AK (2009). Te zien in het Kunstmuseum in Den Haag © De Ying Foundation

FRANKFURT

Chagall. Welt in Aufruhr – Museum Schirn belicht een minder bekende kant van het oeuvre van Marc Chagall: de werken uit de jaren dertig en veertig, waarin zijn kleurrijke palet steeds donkerder werd. Als joodse schilder kreeg Chagall begin van de jaren dertig te maken met het steeds agressiever wordende antisemitisme en emigreerde in 1941 naar de VS. – T/m 19 februari in Schirn. schirn.de

HAMBURG

Femme Fatale - Zij is de sensuele en begeerlijke vrouw wiens zogenaamd demonische karakter zich openbaart in het feit dat ze mannen betovert, vaak met een fatale afloop. Dit cliché van de Femme fatale wordt gevoed door bijbelse en mythologische vrouwenfiguren als Judith, Salome en Medusa. Rond 1900 werd het beeld geprojecteerd op echte mensen, zoals Sarah Bernhardt, Alma Mahler of Anita Berber. De expositie kijkt met een brede en kritische blik op de diverse verschijningsvormen van de Femme fatale in de kunst. - T/m 10 april in Hamburger Kunsthalle. hamburgerkunsthalle.de

LEIDEN

Byblos: ̛s werelds oudste havenstad

- Vanaf 3000 v.Chr. speelde Byblos (Libanon) een grote rol in het Middellandse Zeegebied en het Midden-Oosten, onder andere door de handel in cederhout. Een sinds 6500 v.Chr. bewoond vissersdorpje groeide uit tot een welvarende stad en werd de eerste internationale zeehaven ter wereld. - T/m 12 maart in het Rijksmuseum van Oudheden. rmo.nl

LONDEN

Hyroglyphs – De vondst van de steen van Rosetta, tweehonderd jaar geleden, betekende een doorbraak in het ontcijferen van hiërogliefen. Door de toegang tot deze taal breidde onze kennis van de menselijke geschiedenis met zo'n 3000 jaar uit. De expositie belicht diverse teksten, van romantische poëzie en internationale verdragen tot boodschappenlijstjes en belastingaangiftes. – T/m 19 februari in The British Museum. britishmuseum.org

Cézanne - ‘Met een appel zal ik Parijs versteld doen staan’, beweerde Paul Cézanne ooit. Hij zou gelijk krijgen; de innovatieve omgang van de Franse schilder met vorm en perspectief sloeg de brug van het impressionisme naar het kubisme.T/m 12 maart in Tate Modern. tate.org.uk

PARIJS

Un fauve à Vienne - De schilder, schrijver en dichter Oskar Kokoschka (1886-1980) portretteerde de Weense samenleving en inspireerde, gesteund door Gustav Klimt en Adolf Loos, een nieuwe generatie kunstenaars, waaronder Egon Schiele. Een grote overzichtstentoonstelling van Kokoschka laat de bezoeker zeven decennia van zijn werk doorkruisen en zijdelings de Europese 20e eeuw, gezien vanaf zijn thuisstad Wenen. – T/m 12 februari in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

> Monet Mitchell - Het werk van twee kunstenaars in dialoog die

naar hetzelfde landschap keken: Claude Monet (1840-1926) en Joan Mitchell (1925-1992).- T/m 27 februari in de Fondation Louis Vuitton. fondationlouisvuitton.fr

ROME

Bob Dylan. Retrospectrum - Dé gelegenheid om het visuele oeuvre van Bob Dylan te leren kennen. Zij spectrum varieert van olieverfschilderijen, aquarellen en houtskooltekeningen tot een reeks ijzeren sculpturen. - T/m 30 april in MAXXI. maxxi.art

ROTTERDAM

Metamorphosis - De Australische Patricia Piccinini maakt hypperrealistische kunst: imitaties van mensen, in al hun details met rimpels en haren, en onverwachte combinaties van al deze met kleding of dierlijke vormen. Voor de kunstenaar is het een manier om een toekomst te onderzoeken ‘waarin mens, natuur en technologie in harmonie kunnen bestaan.’Van 25 februari t/m 4 juni in de Kunsthal. kunsthal.nl

Out Of This World - Soloexpositie van de Nederlands-Kroatische

fotografe Sanja Marušić (1991). Een kunstzinnige toevluchtsoord tijdens grijze winterdagen: de kleurrijke, alternatieve werelden nemen u mee door het leven van een jonge vrouw. - Vanaf 18 februari t/m 18 juni in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl

WASSENAAR

Rinus Van de Velde - De Belgische kunstenaar bouwt graag de absurdistische verhalen na die zich in zijn hoofd afspelen. Voor zijn solotentoonstelling bij Voorlinden ‘leent’ hij hiervoor enkele werken uit de museumcollectie. - Van 11 februari t/m 29 mei in Museum Voorlinden. voorlinden.nl

Hilma af Klint, The Swan, The SUW Series, Group IX, No.2 (1914). Te zien in Bozar in Brussel. © Hilma af Klint Foundation. foto The Moderna Museet, Stockholm, Sweden