Boom Coaching Magazine 19: Rouw

Rouw

Tim Overdiek

‘Als je zelf open bent, dan openen de anderen om je heen zich ook’

Ellen Dreezens

Over coachen bij

rouw en verlies

Editorial

We reden die avond naar een rouwcentrum voor het afscheid van de moeder van een vriendin. Naarmate de bestemming dichterbij kwam, werd de stemming in de auto bedrukter; een contrast met de velden vol uitbundig groeiend groen langs de weg. Binnen liepen verdriet, een klein beetje opluchting, dankbaarheid om wat geweest was en ingewikkelde familierelaties door elkaar heen. Terug in de stad lonkte een terras met uitgelaten mensen, waar het leek alsof ik nog nooit zo veel leven bij elkaar had gezien. Een memento vivere op een avond waarop we vaker dan één keer op het leven proostten.

Afscheid nemen en de rouw die daarbij komt kijken zijn niet te missen thema’s in de coachpraktijk. Gaat coaching niet altijd ook een beetje om verlies? Dat kan het verlies van een dierbare zijn, maar ook van een baan, een lang gekoesterde droom, een fijn team. Rouw – hoe moeilijk en ingewikkeld soms ook – is een onderwerp dat ons vroeg of laat allemaal raakt. Dat hoeft niet te betekenen dat het ons makkelijk afgaat en als coach kun je een belangrijke rol spelen bij het begeleiden van mensen die rouwen. Dat kan op allerlei manieren, zo kun je lezen in de diverse bijdragen aan dit magazine.

Over afscheid gesproken: begin dit jaar namen wij afscheid van de naam Coachlink, we zijn verdergegaan onder de naam Boom Coaching.

Vandaar ook de nieuwe naam van dit magazine: Boom Coaching Magazine. Neem na het lezen van dit magazine ook vooral een kijkje op www.boomcoaching.nl, hét online platform voor coaches voor nog veel meer inspiratie.

marloes van beersum hoofdredacteur

Inhoud

Interviews

‘Rouw maakte mij een beter mens’ 8

Tim Overdiek over de kunst van omgaan met rouw

Artikelen

76 ‘Iedereen rouwt anders’

Ellen Dreezens helpt coaches vat te krijgen op begeleiding bij verlies

Rouw is rauw 19

Jacqueline Santbergen

22 Adoptie en rouw

Hartini van Rijssel

Pelgrims en pleisterplekken 26

Tineke Mulder 30 Coaching bij verlate rouw als gevolg van jong ouderverlies

Wees zorgvuldig met (andermans) rouw 14

Simon Compagnie

Rubrieken

Het nachtkastje van Jef van den Hout 7

Hoe ik coach werd Sandra Klijn 21

De coachstijl van Helen van Empel 29

Het weekendgevoel van Luc Dorenbosch 37

Ada de Vette

De favoriete werkvorm van Annemarie Bleeker 55

Boek 47, 63

De coachplek van Maarten Gulickx 80

Rouw, dat ben jij 34

Jaap van Manen 38 De wet van de kano

Gea Koren en Toos van Huijgevoort

Verwerken doe je enkel met afval 42

Manon Boumans

48

Hoe los je de obstakels op in het verwerken van een pijnlijk verlies?

Marja Postema

11 gouden tips bij rouw en verliesbegeleiding 52

Palmyra Bakker

Columns

José van Breugel 71

Wie werkten mee 4 Colofon 6

Wat kan rouw je opleveren? 56

Annette Koevermans 60 Rouw na verlies van werk

Sacha Loeffen

Als rouwen niet past 64

Natasja van Loenen

68 Hakken, raspen en polijsten

Jolanda van den Hengel

Inspirerend in het zakelijke proces 72

Annechien Broekmeijer 82 Fantoompijn

Marianne van Velzen

Wie werkten mee

Palmyra Bakker is gecertificeerd rouw- en verliesbegeleider te Amsterdam. Door haar eigen ervaring met verlies deed ze in 2017 de postHBO-opleiding Land van Rouw, zodat ze andere mensen kan begeleiden met hun veranderende levenssituatie. Het boekje de 11 gouden tips bij verlies en rouw is te downloaden via www.palmyrabakker.nl > 52

Manon Boumans is ervaringsdeskundig rouwen verliescoach. In de eerste tien jaar van haar werkzame leven verloor ze zeven keer haar baan, waarbij ze twee keer met een burn-out uitviel. Toen in 2016 haar beste vriendin zelfmoord pleegde en in 2018 haar vader overleed, ontdekte ze de gemene deler in rouw. Het werd haar missie om deze uit te dragen. www.wopicoaching.nl/evenementen > 42

Annechien Broekmeijer werkt al jaren als bedrijfskundig levenscoach voor leiders en ondernemers. Ze begeleidt hen individueel in bedrijfskundig- en ondernemersvlak en vooral in persoonlijke ontwikkeling. Ook begeleidt ze executive teams en rvc’s/rvt’s in teamdynamieken en introduceert ze een programma: Diep Leiderschap. Ze schrijft blogs, opiniestukken en e-books (bookboon). www.EssentieelOndernemen.nl > 72

Simon Compagnie is loopbaancoach en trainer op het gebied van persoonlijk leiderschap. Hij vindt het belangrijk dat iedereen in staat is om de eigen regie te pakken. Hij werkt daarbij aan het vergroten van veerkracht en zelfvertrouwen, zodat er een meer ontspannen en zelfbewust (werk) leven ontstaat. > 14

En verder ...

Annemarie Bleeker

José van Breugel

Germien Brouwer

Carmen Caspersz

Luc Dorenbosch

De missie van Jolanda van den Hengel-Versloot is positiviteit te brengen in rouw- en stervensperiode. Kijken naar wat er nog is, wat er was en wat er nagelaten wordt. Ieder rouwend hart dat ze mag helpen is voor haar een succes. Ze is gediplomeerd, houdt d.m.v. bijscholing en webinars haar kennis up-to-date, maar bovenal coacht ze vanuit haar gevoel en de klik die er ook moet zijn. www.versloot.eu > 68

Toos van Huijgevoort was zelfstandig gz-psycholoog en heeft narratief onderzoek gedaan naar verwerkingsprocessen bij mensen met een visuele beperking.

Gea Koren is narratief coach en supervisor (LVSC). Haar missie is: ‘Van verhalen leerkansen maken.’ www.korenvisie.nl > 38

Ellen Dreezens

Helen van Empel

Maarten Gulickx

Jef van den Hout

Suzanne van Leeuwen-Monteiro

Sandra Klijn

Tim Overdiek

Ike Piest-van der Ree

Guido Schürmann

Annette Koevermans begeleidde als HR-adviseur en coach de afgelopen decennia de nodige mensen op hun pad van verlies en rouw. Naast haar expertise op het gebied van management, personeel & organisatie is zij opgeleid als ‘certified grief educator’ door rouwexpert David Kessler. Haar eigen rouwervaring deelt ze in haar boek www.metverliesnietverloren.nl/boek > 56

Sacha Loeffen is getrouwd en moeder van vier kinderen. Na een juridische carrière is zij het coachvak ingestapt, omdat zij mensen graag op het persoonlijke vlak verder wil helpen. Zij heeft een passie voor coaching rondom de thema’s werk en relaties. Sacha is Noloc Register Loopbaanprofessional en NOBCO EIA Senior Practitioner. Bij NOBCO is zij tevens actief als vrijwilligster. > 60

Natasja van Loenen wordt als coach gefascineerd door menselijk gedrag. Gedrag dat uitdaagt, creëert, maar soms ook destructief kan zijn. Samen met haar klanten danst, speelt en vecht zij met dit gedrag. Zij adviseert organisaties en ondersteunt mensen door coaching en training op gebied van persoonlijke ontwikkeling, burn-out en stress. > 64

Jaap van Manen ontwikkelde de discipline danscoaching. Hij was medeoprichter en hoofddocent van de Voortgezette Opleiding Docent Dansexpressie (de huidige Stichting Stroom). Van 2013 tot 2018 leidde hij danscoaches op in samenwerking met een collega op de door hen tweeën opgerichte Opleiding Danscoaching (ODC). Hij schreef twee boeken over danscoaching: Danscoaching (2012) en Dansendtotjeessentie (2019). In 2022 verscheen Deandrogyneman. > 34

Tineke Mulder is online coach en gespecialiseerd in de begeleiding op het gebied van burn-out preventie en loopbaancoaching. Met name werkzaam in de Verenigde Staten en Nederland. www.brightnowreikicoaching.com > 26

Marja Postema is de oprichter van de Emotionele Intelligentie Academie. Zij heeft meer dan vijfentwintig jaar ervaring in het coachen en trainen van particulieren en professionals. Zij is auteur van twee boeken: Emoties wat moet ikermee? en ABCvan15emoties. Ze geeft een geaccrediteerde opleiding Emotioneel Meesterschap aan professionals: www.omgaanmetemoties.nl > 48

Hartini van Rijssel is werkzaam als adoptiecoach en -therapeut. Zij begeleidt interlandelijk geadopteerden tijdens hun zoektocht rondom identiteit en relatieproblematiek. Daarnaast ontvangt ze adoptieouders om met elkaar de gezinsdynamiek en het familiesysteem te onderzoeken. Samen met Cees van Elst en Paul Smit schreef zij het boek Van vermijding naar bevrijding. www.hartini.nl > 22

Jacqueline Santbergen is interimmanager en (team)coach in de sociale sector. Verandering ziet zij als een continu leerproces waarbij professionele en persoonlijke ontwikkeling samengaan. Alle stappen, ook de minder fortuinlijke, doen ertoe als je leert. De ogen sluiten voor rouw bij verlies en falen is een gemiste kans voor het omarmen van een perspectiefvolle verandering. > 19

Marianne van Velzen is coach en trainer en was Stadsdichter van Leiden. Ze schrijft gedichten over wat haar raakt tijdens haar werk en in het dagelijkse leven. Met haar gedichten wil zij mensen graag van een andere kant naar zaken laten kijken en hen op een positieve manier verwonderen. > 82

Ada de Vette is wandelcoach en bosbadgids en is gespecialiseerd in het begeleiden van mensen die na een burn-out op zoek zijn naar een nieuwe balans. Zij hanteert daarbij naast bekende coachingsmethodieken ook de methoden uit forest bathing. Forest bathing zorgt voor een diepe ontspanning en helpt om een overgevoelig stresssysteem te kalmeren. www.agaatcoaching.nl > 30

COLOFON

Rouw

Wie werkten mee

Boom uitgevers Amsterdam

Postbus 15970

1001 nl Amsterdam www.boomcoaching.nl redactie@boomcoaching.nl

Adverteren

Voor meer informatie over adverteren, kunt u contact opnemen met de uitgeverij via redactie@boomcoaching.nl

© juni 2023

isbn 978 90 2445 875 2 issn 2589-4048

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.

Foto’s gebruikt onder licentie van Shutterstock.

Wil je een artikel bijdragen aan de volgende editie van Boom Coaching Magazine? Mail voor informatie naar redactie@boomcoaching.nl

Dr. Ad Bergsma is zelfstandig psycholoog, geluksonderzoeker, spreker en schrijver. Hij is coauteur van de boeken Gelukkig werken, Gelukkig voor de klas en Handboek werkgeluk

Hedda Treffers werkt als eindredacteur bij Uitgeverij De Doelenpers in Alkmaar en als freelance tekstschrijver voor diverse media.

Nienke van Oeveren redigeert vanuit Boekredactie managementboeken en schrijft voor tijdschriften.

Marloes van Beersum Adjunct-uitgever Boom uitgevers en uitgever Boom Coaching

Martine Siemons Marketing Boom uitgevers en redactie Boom Coaching

Wieke Oosthoek Fondsredacteur Boom uitgevers

Sandra Buijel Bureauredacteur Boom uitgevers

Andre Klijsen Vormgever Boom Coaching Magazine

Tim Overdiek ‘Als je zelf open bent, dan openen de anderen om je heen zich ook’

Ellen Dreezens Over coachen bij rouw en verlies

Teamflowonderzoeker en teamcoach Jef van den Hout kiest de boeken die hij leest met zorg. Ze zijn meestal direct relevant voor zijn onderzoek naar teamflow en voor het begeleiden van teams naar werkplezier. ‘Ik blader veel en herlees ook vaak.’

‘In mijn onderzoek naar teamflow trok de titel Team of teams mij meteen aan. Oudgeneraal Stanley McChrystal schrijft dat organisaties zouden moeten bestaan uit een team van teams. Sociale en technologische uitvindingen vinden immers plaats in teams.’ Ford, het leger, Microsoft, een ziekenhuis en ASML zijn organisaties met veel teams die aan een groot productenpalet samenwerken, licht Jef toe. ‘Hoe ga je dat zo goed mogelijk faciliteren? Met als doel een uitvinding die efficiënt, effectief, duurzaam, mooi of dat zelfs allemaal tegelijk is?’ Het belangrijkste inzicht voor hem is dat het gedeelde bewustzijn om specifiek een bepaalde bijdrage te leveren aan een hoger doel dat steeds centraal moet staan.

Vloeiend spreekt Jef de naam van Mihaly Csikszentmihalyi uit als hij vertelt over het boek Optimal Experience. ‘Het verscheen in 1988, toen ik nog op de basisschool zat’, lacht hij. ‘In dit boek doen 16 onderzoekers onder leiding van Flow-professor Csikszentmihalyi verslag van hun gezamenlijke onderzoek naar het flowconcept, zo mooi om te zien hóé ze dat gedaan hebben. Het waren toen vooral promovendi en nu allemaal bekende wetenschappers. Csikszentmihalyi heeft ook in mijn promotiecommissie gezeten’, vertelt Jef trots. ‘Ik word nog steeds geïnspireerd door de manier waarop ze de afgelopen vijftig jaar onderzoeken

Jef van den Hout

ontwierpen. Dat geeft mij input voor vragen voor nu, zoals: Hoe kijk je vanuit individuele flow naar teamflow en van teamflow naar een team van teams in flow?’ Wat gebeurt er in het brein en lichaam als men flow ervaart? En wat is het verschil in het lichaam of brein als men dit samen ervaart? De rode draad in de boeken die ik lees ligt vaak op het snijvlak van bewustzijn, ambitie en prestatie in de mens en zijn teams.’

Een ander belangrijk boek voor Jef is Stella Vita. Solar Team Eindhoven. ‘Hierin worden de avonturen van het Solar Team Eindhoven beschreven, die twee jaar samenwerken aan het ontwerp en de bouw van een zonneauto, of de laatste keer zelfs een camper genaamd de Stella Vita! Heel mooi! Zij bouwen ook bewust met elkaar een samenwerkingsklimaat waar de kans op flow zo groot mogelijk moet zijn. Studenten stoppen twee

jaar lang hun studie om samen een auto te ontwerpen en te bouwen. Ze lopen hiermee dus bewust studievertraging op, maar doen daarvoor in de plaats prachtige leerervaringen op en hebben hiervoor veel contact met bedrijven, wat een uitstekend netwerk oplevert.’

Jef vertelt enthousiast verder: ‘Als teamflowcoach ben ik nauw bij het team betrokken, ik zit elke twee weken met de teammanager om de teamdynamiek en het welzijn van de studenten gezond, effectief en positief te houden! Hiermee sta ik ook in het boek, dat veel foto’s bevat. In mijn te verschijnen boek Teamflow vertel ik ook uitgebreid over de avonturen van het Solar Team Eindhoven. Hoe zij zijn georganiseerd, hoe ze het voor elkaar krijgen zo succesvol te zijn en wat ze eraan doen om daar volop van te kunnen genieten!’ (NvO)

‘De rode draad is werkplezier voor teams’

‘Zo mooi om te zien hóé ze dat deden’

‘Rouw maakte mij een beter mens’

‘In het niet-weten hoe je rouw moet oplossen, zit het begin van de heling,’ zegt therapeutisch coach Tim Overdiek (58). Hij kent rouw van twee kanten: ‘Ik begeleid mensen die vastlopen na verlieservaringen. Daarnaast heb ik zelf mijn vader verloren toen ik dertien was. In 2009 overleed mijn vrouw Jennifer door een verkeersongeval.’

Tekst: Ad Bergsma

Snel op zoek gaan naar een oplossing is de belangrijkste valkuil bij het begeleiden van mensen die vastlopen in rouw’, zegt rouwspecialist en schrijver Tim Overdiek. Hij schreef het boek Tranen van Liefde over zijn eigen verlies en (samen met Wim van Lent) het boek Als de man verliest over mannen die afscheid moeten nemen van gezondheid, werk of van geliefden. ‘Als mensen bij mij komen, vragen ze soms om een soort A4’tje waarin de route uitgestippeld staat die ze moeten volgen om hun leven en gevoel zo snel mogelijk weer onder controle te hebben. Ik stel ze dan aan de ene kant gerust dat het echt wel weer beter zal gaan. Ik vertel erbij dat ik heel goed begrijp dat ze me op dat moment waarschijnlijk niet zullen geloven. De depressieve gevoelens en de grauwe sluier zullen echter niet altijd aanwezig blijven. Er komen weer momenten dat je je even wat lichter voelt of je misschien ruimte voelt voor een nieuwe liefde.’

maar zulke kennis kan je niet direct gebruiken aan het begin van een rouwtraject. Overdiek: ‘Rouw is iets dat je moet doorleven. Als je in staat bent te aanvaarden hoe rot je je voelt, kan je van daaruit ontdekken wat wel en niet voor jezelf werkt. In een, twee of drie sessies snel problemen oplossen, zorgt ervoor dat je langs de pijn blijft scheren. Je kan op die manier een pleister plakken die de wond afdekt, maar de kwetsuur geneest niet als die onzichtbaar is gemaakt. In mijn praktijk maak ik mee dat mensen bij mij komen vanwege een verlies dat ze tientallen jaren eerder hebben doorgemaakt.’

‘De taak van de rouwcoach is dus aan de ene kant nabijheid bieden in het besef dat het verlies niet ongedaan gemaakt kan worden. Aan de andere kant kan je al in de eerste sessie voorzichtig enkele inzichtgevende vragen stellen. Een belangrijke vraag is of mensen hun eigen gedrag van het moment herkennen uit eerdere fases in hun leven. Dan zie je dat er enkele linkjes worden gelegd. Vaak proberen mensen die vastlopen in hun rouw hun leed op te lossen op een manier die niet meer werkt in de veranderde omstandigheden. De levenslessen die zij zichzelf eigen hebben gemaakt, voldoen niet meer.’

Overdiek denkt dat snelle geitenpaadjes stemmingsverbetering niet dichterbij brengen: ‘Het herstel begint met te voelen hoe het nu is. Rouwprocessen lopen vaak vast als een verlies niet is genomen, als iemand door overlevingsangst wegblijft van het gevoel. De belangrijkste taak voor een coach is daarom de persoon tegenover je zodanig op zijn gemak te stellen dat hij eens rustig kan vertellen hoe het met hem gaat.’

Overdiek wil als therapeutisch coach niet voorschrijven wat de beste route uit het verdriet is, omdat elk verlies en elke rouw anders is: ‘Jezelf vergelijken met de theorie of met anderen heeft weinig zin. Natuurlijk laat ik tijdens een traject weleens een plaatje zien van bijvoorbeeld de vijf fasen van rouw, zoals de psychiater Elisabeth Kübler-Ross die beschreef. Ontkenning kan gevolgd worden door woede, vechten, depressiviteit en uiteindelijk aanvaarding. Daar kan iets tussen zitten dat iemand herkent. Maar uiteindelijk zal mijn cliënt zelf moeten ontdekken wat voor hem de beste route is. Ik loop alleen een stukje met de mensen mee.’

Geen kennis, maar doorleefde clichés

Als je terugkijkt op een rouwproces kan je misschien concluderen dat de rouw min of meer volgens het boekje is verlopen,

Leren van fouten

‘Het verlies van mijn vader op tienerleeftijd had mij zelf bijvoorbeeld geleerd dat zo’n verlies wel te dragen is, hoe vreselijk het ook is. Dus toen mijn kinderen rond dezelfde leeftijd hun moeder verloren, stelde me dat aan de ene kant wel gerust. Een valkuil was dat ik me te veel richtte op onze jongens die het ongeluk met eigen ogen hadden gezien. Net als het verlies van mijn vader in 1978 stond voorop dat het leven door moest gaan. Ik probeerde toen tevergeefs mijn eigen pijn van het verlies over te slaan.’

‘Begrijpen waar dingen vandaan komen, roept tegelijkertijd de vraag op of en wat je eventueel anders zou willen doen.’ Overdiek geeft zichzelf weer als voorbeeld: ‘Het doodzwijgen van het verlies van mijn vader had mij gekwetst, dus voor mijn eigen jongens probeerde ik wel voor te leven dat het leed er gewoon mocht zijn.’

‘Depressieve gevoelens en de grauwe sluier zullen niet altijd aanwezig blijven’

‘Voor mijn eigen jongens probeerde ik wel voor te leven dat het leed er gewoon mocht zijn’

Tim Overdiek is van oudsher op zoek naar menselijke verhalen. Hij is meer dan dertig jaar journalistiek verhalenverteller geweest. Hij werkte voor nationale media in binnen- en buitenland. Steevast op zoek naar het wat en hoe, maar nog meer naar het wie en waarom. Wat bezielt de mens?

In 2017 heeft hij het roer omgegooid. In 2015 startte hij de 3-jarige opleiding tot therapeutisch coach bij Phoenix Opleidingsinstituut in Utrecht. Hier leerde hij een werkelijke ‘ontmoeting’ met cliënten aangaan. Systemisch werk, transactionele analyse (TA) en neurolinguïstisch programmeren (NLP) zijn de pijlers van zijn werk. Gelijktijdig heeft hij de vervolgopleidingen Het Helende Verhaal en Relatie als Spiegel afgerond.

Het verlies van zijn vrouw overviel Overdiek toen hij nog als journalist en leidinggevende werkte bij de nos . ‘Het verlies confronteert je ook met de vragen wie of wat je wilt zijn. Ik besloot zes jaar na het verlies van koers te veranderen en een opleiding tot coach te volgen.’ Nu heeft zijn ervaringsdeskundigheid ook meerwaarde voor zijn werk. ‘Ik zeg soms tegen cliënten dat ze mij niets uit hoeven te leggen over rouw. Ze mogen mij alles vragen over mijn ervaringen, zolang ik dat functioneel acht.’

Een deel van de therapeutische waarde van coaching zit in normalisering. Overdiek: ‘Ik kan mensen daardoor goed geruststellen dat het normaal is wat ze doormaken. Tegelijkertijd heb ik de boodschap dat er een zekere schoonheid zit in de rouw. Het donker en het licht zijn met elkaar verweven. Rouw is op te vatten als de achterkant van de liefde. Laatst kwam een vrouw bij mij die zich schaamde, omdat ze zo van slag was door het verlies van haar hondje. Ze vond dat ze zich niet zo moest aanstellen. Toen we echter samen bespraken wat de betekenis van dat hondje was geweest, dan zie ik dat het beestje tegelijkertijd een kind, partner en een zusje voor haar was. Het verlies van de zielsverwant die haar hond voor haar was, had een volstrekt normale rouwreactie opgeleverd.’

Licht en donker

Rouw kan in coaching ook onverwacht om de hoek komen kijken. Overdiek: ‘Onlangs kwam een cliënt bij mij, omdat hij worstelde met de relatie met zijn partner. Het lukte hem niet eruit te komen. Hij was naar mij doorverwezen door een vrouwelijke psycholoog, omdat ze dacht dat een gesprek met een man beter zou zijn. De cliënt vertelde dat de rol in zijn gezin nogal groot was. Toen ik hem vroeg uit wat voor soort gezin hij kwam, vertelde hij dat zijn zusje veertig jaar geleden op jonge leeftijd was overleden. Zelf had hij alleen fragmentarische herinneringen aan haar, maar hij wist nog wel dat zijn moeder nooit over dat verlies van haar dochter heen was gekomen en dat zijn vader zich daarna verloor in zijn werk. De dood van zijn zusje had hem van zijn plek geduwd in zijn gezin van herkomst. Hij moest voortaan zijn moeder uit de wind houden en zorg voor een broertje en zusje op zich nemen. Op het moment dat hij zich realiseert dat hij dit patroon voor een deel herhaalt in zijn nieuwe gezin, lukt het hem het verdriet weer te voelen en zich daarin te ontspannen. Het geeft weer de ruimte om te ontdekken wat wel werkt.’

De telkens terugkerende zoektocht naar patronen die al dan niet bewust worden doorgegeven, maakt coaching voor Overdiek zo fascinerend. ‘Ik zeg dan bijvoorbeeld dat ik angst, boosheid of verdriet voel en dan gebruik ik samen met mijn cliënten een vorm van familieopstellingen om te kijken waar iets vandaan komt. Of ik via de media ook dit soort patronen ontdek bij de Britse koninklijke familie? Het is natuurlijk een dysfunctionele familie, maar ik zou nooit zomaar de relatie tussen het gedrag van het verlies van Diana met het huidige gedrag van de prinsen durven leggen. Dat kan ik simpelweg niet weten. Ik weet nog wel dat ik samen met Eva Jinek verslag deed voor de nos over het huwelijk van William en Kate. Ik zat toen echt met een steen in mijn maag en had te doen met William die zonder de aanwezigheid van zijn moeder zou trouwen. Bij mij kwam het extra hard binnen, omdat mijn twee jongens hun moeder op dezelfde leeftijd verloren. Als ik nu naar William en Harry kijk, dan heb ik vooral bewondering voor hoe ze het doen. Ik denk dan stiekem dat die jongens een goede moeder hebben gehad, die ze veel liefde heeft gegeven. Daar ben ik Jennifer bij mijn jongens ook nog steeds dankbaar voor.’

Zelfcompassie is een weeïg begrip

Overdiek heeft het vaakst mannen tegenover zich die worstelen met rouw, maar ook vrouwen en cliënten met andersoortige vormen van tegenslag kloppen bij hem aan. ‘Als je bijvoorbeeld je gezondheid of je werk verliest, dan heb je te maken met dezelfde soort pijn. Je maakt een crisis door, die je kan leren dat je mildheid naar jezelf nodig hebt. Bij ernstige tegenslag hebben we geen wilskracht nodig, maar veerkracht. Als iets een dag niet lukt, dan helpt het niet om je te verliezen in zelfbeklag of om jezelf te veroordelen. Je zou dat inderdaad zelfcompassie kunnen noemen, maar dat vind ik een beetje een weeïg woord. Ik zeg eerder: “Man, sla jezelf niet voor je kanis, maar wees mild.” Soms kan je gewoon niet meer doen dan je onmacht ervaren en erop vertrouwen dat het ooit weer lichter wordt.’

‘De kunst van omgaan met rouw is niet alleen het achter je te laten, maar ook om de crisis te gebruiken om een mooier of beter mens te worden. De dood is er al miljoenen jaren en als we daar respect voor op kunnen brengen, is het ook gemakkelijker te onderkennen hoe fragiel het leven is. Daar moeten we op een gezonde en volwassen manier mee om leren gaan. Het leven is nu eenmaal minder maakbaar dan we zouden willen. Het helpt als je open bent over je eigen onmacht en als je dat bespreekbaar maakt. Het draagt bij aan wijsheid.’

‘Als ik naar mijn eigen verliezen kijk, dan denk ik dat de pijn mij geholpen heeft een beter mens te worden. Ik heb 19 jaar lang een relatie gehad met Jennifer en dat was een heel gewoon huwelijk met zijn eigen ups en downs. Het ruwe einde aan deze relatie heeft mij niet alleen doen beseffen hoeveel ik miste. Ik ben ook kritischer gaan kijken naar mijn eigen rol in die relatie. Ik heb daardoor dingen ontdekt die ik eigenlijk anders en beter had kunnen doen. Door de dood en door mijn opleiding als coach ben ik er beter in geworden valkuilen te vermijden. Ik zit momenteel in de fase dat de kinderen zijn uitgevlogen. Ik kan dan met ze delen dat ik dat lastig vind. Op die manier voorkom ik dat ik terug probeer te vallen in een hiërarchisch patroon of een bemoeial word. Als je zelf open bent, dan openen de anderen om je heen zich ook. Op die manier leren we met elkaar om te gaan als volwassen mannen. En eigenlijk geldt voor mijn huidige partner Lydia hetzelfde. Als je het met elkaar oneens bent, is het heel gemakkelijk de schuld bij een ander te leggen en te verharden. Mede door mijn ervaringen met de dood en mijn opleiding ben ik veel meer bereid te erkennen dat ik het niet weet. Van daaruit ontstaat ruimte en noodzaak uit te zoeken wat nodig is om het probleem aan te gaan. Ik hoop dat tot mijn laatste snik vol te houden.’

Overdiek beschrijft dat het verlies hem heeft gelouterd, maar het heeft niet alles gemakkelijk gemaakt. ‘Een van de rouwtaken is door het verlies en de pijn heen te gaan, maar dat wil niet zeggen dat je er daarna vanaf bent. Rouw gaat niet over en volgt geen chronologisch pad. Verlies en weer een nieuw leven opbouwen lopen door elkaar heen en je kan zo maar ineens weer door pijn, shock of zingevingsvragen overvallen worden. Ik heb geleerd dat het oké is je daar dan aan over te geven.’

‘Als je je gezondheid of je werk verliest, heb je te maken met dezelfde soort pijn’

Wees zorgvuldig met (andermans) rouw

simon compagnie

Eigen ervaringen met rouw en verlies maakten Simon Compagnie bewust van de verwerking van zijn eigen rouwproces. Hoe ga jij als coach zelf om met het thema rouw?

Het was 8 november 1997.

Mijn vrouw was 33 weken zwanger, maar het ging niet goed. Ze had een buik die niet paste bij die week en ze voelde zichzelf ook allerminst prettig. Het leek of de baby al op komst was.

Via de huisarts werden we doorverwezen naar de gynaecoloog in het ziekenhuis.

Hij maakte een echo en controleerde het hartje. Er was iets niet goed. Er werd nog een foto gemaakt en toen bleek dat de baby een aansluiting miste tussen de maag en de darmen. Om die reden kon ze niet plassen. Het vruchtwater hoopte zich op in de baarmoeder en de baarmoedermond vond het – heel natuurlijk – tijd worden voor de geboorte.

Er moest snel gehandeld worden, zowel voor mijn vrouw als voor de baby. Eigenlijk zat er niets anders op dan het kindje meteen met een keizersnede te halen. Mijn vrouw werd opgenomen en naar de operatiekamer van de afdeling neonatologie gebracht.

De bevalling was niet levensbedreigend, de geplande operatie aan de darmwand ook niet. Een operatie bij een premature baby brengt uiteraard risico’s met zich mee, maar niemand was voorbereid op wat er gebeurde.

Al snel bleek dat de baby niet ademde. Meteen werd begonnen met reanimeren.

In de hectiek van dat moment werd pas laat ontdekt dat er vruchtwater in de longen was terechtgekomen. Reanimatie mocht niet meer baten.

Een halfuur later kregen wij onze overleden dochter Willemijn in de armen.

En daarmee begon voor ons een periode van rouw …

Rouw heeft veel verschijningsvormen. En ook de reactie op rouw is bij iedere persoon weer anders. Voor mijn vrouw en mij was deze ingrijpende gebeurtenis nieuw. We konden er eigenlijk ook niet zoveel mee. De waarom-vraag overheerste alles. En aan de buitenkant drong zich dat een weg naar buiten in een palet van emoties: verdriet, boosheid, onbegrip en machteloosheid.

Erop terugkijkend heeft deze ervaring ons veel geleerd. Het leven behelst mooie momenten die je moet koesteren en er is kwetsbaarheid waarmee je ook hebt te leven. We hebben door veel te praten en te bidden (met elkaar, met onze andere kinderen, en met anderen), na jaren een vorm van rust gevonden. Niet dat we het begrijpen, maar het heeft een plek in ons hart gekregen.

Meer gezichten

Verlies van een dierbare is een vaak herkenbare vorm van rouw. Maar rouw en verlies hebben veel meer gezichten. Een verandering van baan, door ontslag of als na re-integratie blijkt dat de huidige functie niet meer past, de verhuizing van fijne en attente buren naar de andere kant van het land, het vertrek van goede vrienden naar het buitenland, maar ook het besluit om voor jezelf te beginnen in een heel andere branche. Het brengt allemaal rouw en verlies met zich mee. Wij zijn als sociale wezens gewend om ons te hechten en ons met elkaar te verbinden.

Niet dat we het begrijpen, maar het heeft een plek in ons hart gekregen

In mijn coachpraktijk komt rouw en verlies vaker voor. Zowel in de loopbaanbegeleiding als bij vraagstukken rond persoonlijk leiderschap. En omdat rouw op ieder persoon een andere impact heeft, is de reactie op het gevoelde verlies ook heel divers. Het is belangrijk om daar als coach bij stil te staan. Mijn

rouwen was anders dan dat van mijn vrouw. Waar ik de ander zocht om stoom af te blazen, trok zij zich terug in een eigen wereld van verdriet.

Rouwcirkel

Wat mij in mijn coachpraktijk vaak helpt, is de toepassing van de cirkel van rouw en verlies (ook wel contact- of hechtingscirkel genoemd). En het mooie is dat deze ‘rouwcirkel’ bij elk verlies inzetbaar is.1

1 Contact

2 Verbinden/hechten

3 Afscheid/punt zetten

4 Rouw/verdriet/verlies nemen/erkennen van iets waar je last van hebt

5 Betekenis geven

Door stil te staan bij het verlies, en letterlijk afscheid te nemen, ontstaat ruimte voor betekenisgeving. Door betekenis te geven aan het overlijden van onze dochter, merkten mijn vrouw en ik dat we dichter naar elkaar toe groeiden. Had ik dat niet liever op een andere manier ontdekt? Natuurlijk wel! Maar als de rouw er is, geef dan ook betekenis aan die rouw! Het voorkomt onthechting, vastklampen, miskenning, en soms zelfs wrok en cynisme.

Twee vragen

Ik geef bij een coachee die zijn baan verliest de volgende twee vragen mee die betekenis kunnen geven aan het verlies bij het te nemen afscheid. Vaak zijn de antwoorden meteen input voor de speech tijdens het afscheid!

1 Wat heeft deze baan mij eigenlijk opgeleverd?

2 Wat heb ik zelf meegebracht in deze baan ?

Vertaald naar elk ander verlies, kun je aan deze ervaring betekenis toekennen. Het fragiele van het leven bijvoorbeeld doet mij genieten van elke dag. Door het kunnen genieten ga je vanzelf met je aandacht naar de dingen die werkelijk belangrijk zijn!

1 De contactcirkel is ontwikkeld door Wibe Veenbaas en Piet Weisfelt en voor het eerst gepubliceerd in De Leidraad (Phoenix Opleidingen Utrecht, 1997).

Veilige basis

In haar boek Natriltijd. Terugbuigen na de storm (2020) schrijft Riet Fiddelaers-Jaspers over het vermogen om veerkracht te ontwikkelen als het leven ineens wordt stilgezet. En dat gaat vaak gepaard met het kennen of ontdekken van de dingen in het leven waar je altijd op kunt terugvallen. Jakob van Wielink (e.a.) heeft het in diverse publicaties over het begrip ‘secure base’, het omhulsel dat veiligheid en vertrouwen biedt, de bron waaruit iemand kan putten als van alles onder het leven wordt weggeslagen (onder andere Van Wielink e.a., Het ambacht van de secure base coach, 2022). Een mooi beginsel, waarmee ook zorgpersoneel de rouwende kan steunen in situaties waar geen veilige basis voorhanden is. En soms waait de storm niet over en moet iemand leren leven in een onstuimig en kwetsbaar klimaat.

Meebewegen

Rouw kan in een coachtraject ook een grote impact hebben. Als het gepaard gaat met emoties, zoals woede, verdriet, angst voor een nieuwe onheilstijding, of onzekerheid. Het is dan ook belangrijk dat je als coach leert meebewegen en de rouw ook een plek geeft in de sessie. Als een coachee boos is omdat hij wordt ontslagen, heeft het nog niet zoveel zin om op te merken dat het ook weer nieuwe kansen en mogelijkheden biedt. Focus op de emotie van dat moment en laat het er zijn. Beweeg mee, zonder dat je meteen gaat redden. Vaak helpt het om er alleen maar te zijn, erkennend en begripvol.

Als de rouw er is, geef er dan ook betekenis aan

Belangrijk hierbij is om de aandacht naar het hier-en-nu te leiden. De gedachten van de coachee gaan vaak alle kanten op. Had ik dit kunnen voorkomen? Waarom overkomt mij dit? Kan dit ooit nog goed komen? Wat zal mijn omgeving er wel niet van denken?

Het ‘rampdenken’ maakt elke gedachte hierover groter dan nodig is. Dat ze er – binnen proporties – mogen zijn, is duidelijk. Maar om ze altijd in het moment alle aandacht te geven, is niet verstandig! Zoek dan samen naar betekenisvolle ‘afleidingen’ en focus op positieve energie. Door bijvoorbeeld een creatieve opdracht aan te bieden, of juist even samen te gaan wandelen. Want de natuur heeft talloze metaforen beschikbaar, voor elke situatie.

Hoe je er als coach mee omgaat Rouw en verlies heeft ook een keerzijde in de professionele setting. Als begeleider ben je altijd onderdeel van hetzelfde proces. Hoe ga jij als coach zelf om met het thema rouw? Daarom is het belangrijk om te weten hoe jij zelf reageert op de rouw van een coachee. Hoe kun je voorkomen dat jij door je eigen herinnering aan rouw, gevoelens en emoties, vanuit ‘overdracht’ dingen projecteert op je coachee?

Hoe dieper we willen gaan, hoe meer ervaring onze begeleider moet hebben

Het overlijden van een klein kind raakt mij altijd nog persoonlijk. Niet meer zo ‘hard’ en rauw als destijds, maar ik kan soms zó goed aanvoelen hoe het is om als ouder bij het graf van je kind te staan, dat het een pijnlijke herinnering wordt. Dan is het soms beter om door te verwijzen dan om mee te huilen. Zowel voor jezelf als voor de ander.

Tenzij je je goed bewust bent van de verwerking van je eigen rouwproces. Want dan kan het juist heel waardevol zijn om je coachee wél te begeleiden in de te nemen stappen van heling en betekenisgeving. Als rouw dan vaker voorkomt en zelfs zo dichtbij kan komen, is het dus ook belangrijk om je bewust te zijn wat rouw en verlies met je doet. Mijn vrouw en ik waren niet voorbereid op dit ingrijpende verlies en wij kenden ook niet de bittere smaak van rouw en verdriet.

Tot de bodem gaan

Toch kan het ons allemaal overkomen. Zowel in ons privéleven als in onze professionele praktijk. En om te voorkomen dat we alleen ‘in het moment’ de noodzakelijke interventies bij rouw en verlies kunnen doen, is het ook belangrijk om na te denken over hoe wij als coaches dit thema duurzamer kunnen toepassen in onze eigen begeleiding.

‘Hoe diep willen we duiken in onszelf en in onze psyche? Kunnen we de moed opbrengen helemaal tot de bodem te gaan?’

Dit vraagt prof. dr. Franz Rupert zich af in zijn voorwoord bij het boek Coachen waar het pijn doet (2019) van Ien van der Pol. Zijn ervaring is: hoe dieper we willen gaan, hoe meer ervaring onze begeleider moet hebben. Hij moet ons het pad wijzen, ons

moed inspreken en het vertrouwen hebben dat we weer heelhuids boven komen. Verderop in het boek schrijft de auteur zelf: ‘Coaches, counselors, psychotherapeuten en andere begeleiders van mensen krijgen steevast te maken met angsten, onrust, (onderdrukte) emoties en gedragspatronen van cliënten die voortkomen uit hoe zij zich in hun vroegste jeugd al hebben aangepast.’

Daar zit ongetwijfeld ook de verwerking van rouw tussen. En soms kan dat zelfs leiden tot een trauma. Niet elke rouwervaring leidt per definitie tot een trauma. Gelukkig maar. Maar het is een illusie om te denken dat alleen een luisterend oor voldoende is om de rouw van de coachee te bevatten en daarin te begeleiden. Het vergt professionele begeleiding op een dieper niveau. Ook al is een luisterend oor wat mij betreft een eerste vereiste.

Je eigen proces

Het is dus belangrijk dat je als coach je eigen proces rond rouw, trauma en verlies hebt doorlopen. En dat je weet waar nog eventuele triggers zitten, die jou kwetsbaar kunnen maken in de begeleiding van de ander. Je eigen reflecties kennen en gevoelens daarover met collega’s delen, of het onderwerp inbrengen als casuïstiek in een intervisiegroep is vaak al helpend.

En ik denk dat we bewust moeten blijven dat sommige onderwerpen een diepere laag hebben dan wij wellicht op voorhand vermoeden. Een coach is begripvol, hulpvaardig en vaak op zoek naar de vraag achter de vraag. Vanuit een zorgvuldig rapport sluit de coach zich graag aan bij de ander. En een coachee voelt zich ook vaak sterk verbonden met de coach, weet zich erkend en serieus genomen. Maar ondanks een oprecht enthousiasme kan de coachvraag soms toch nét even te groot of te diep zijn. Of te veel herkend en pijnlijk geassocieerd worden met jou zelf als persoon. De coach in jou kan er dan systemisch graag mee aan de slag willen. Maar hoe verstandig is dat? Wees je bewust dat niet elke coachvraag is te beantwoorden vanuit ervaring, kennis en kunde en met een groot inlevingsvermogen.

Kwetsbaarheid erkennen in het weten dat dit onderwerp nét iets te dichtbij komt, is ook een daad van professionaliteit. En dan is doorverwijzen eigenlijk de beste optie. Hoe graag je iemand ook zou willen helpen!

Het hart als graadmeter

Tegenwoordig komen wij niet meer zo vaak op de begraafplaats. De behoefte is afgenomen omdat de rouw een plek heeft gevonden in ons hart.

Het hart is een goede graadmeter. Daarin vind je de innerlijke rust. Als een goed geijkte thermometer geeft het aan of de emotie nog onderhuids aanwezig is, of dat het ritme past bij de gemoedstoestand van dat moment. Als bijvoorbeeld het verdriet van de coachee doorsijpelt in zijn verhaal en je merkt dat het je kan raken, zelfs met tranen, maar dat het je niet langer verwart en je gedachten erover een eigen leven gaan leiden.

Kwetsbaarheid erkennen is ook een daad van professionaliteit

Met deze ervaring van pijn, verdriet, rouw en verlies kun je als coach een belangrijke steunpilaar zijn in het zorgvuldige proces van heling bij de coachee. Het is belangrijk dat iemand er niet mee blijft doorlopen, maar met deze rouw naar een coach/ begeleider gaat. Net zoals het belangrijk is dat er professionals zijn die met hart en ziel deze mensen kunnen helpen om de rouw in hun leven uiteindelijk een plekje te kunnen geven!

Simon Compagnie is loopbaancoach en trainer op het gebied van persoonlijk leiderschap. Hij vindt het belangrijk dat iedereen in staat is om de eigen regie te pakken. Hij werkt daarbij aan het vergroten van veerkracht en zelfvertrouwen, zodat er een meer ontspannen en zelfbewust (werk)leven ontstaat.

Luistertip

Paula Kolthoff schreef het boek Stevig staan in intense situaties.

Zij was te gast in de podcast De verliescirkel, waarin ze wordt geïnterviewd door Riet Fiddelaers. Een gesprek over intense en ingrijpende situaties. In De verliescirkel beluister je gesprekken en interviews over verlies op vele gebieden van het leven.

www.omgaan-met-verlies.nl/publicaties/podcast-de-verliescirkel

De podcast wordt gemaakt door Hanneke Fiddelaers en Riet Fiddelaers-Jaspers, van het Expertisecentrum Omgaan met verlies.

Hoe vaak moet je kauwen om verlies te verteren. Rouwen is rauw, een ongrijpbaar en onvoorspelbaar proces. Plekken vinden, herinneringen oproepen, delen ook van wat niet te delen is en weten dat je verder kan, altijd, omdat leven altijd sterker is dan het verlies.

Rouw is rauw

Mooie gebeurtenissen en ontmoetingen slaan zich op in je lijf en leden en worden deel van wie je bent. Verlies vergt ruimte om te verteren. Diezelfde ruimte, die een nieuwe kleur geeft aan het verleden, kleurt ook je toekomst.

Jacqueline Santbergen

Jacqueline Santbergen is interimmanager en (team)coach in de sociale sector. Verandering ziet zij als een continu leerproces. Alle stappen, ook de minder fortuinlijke, doen ertoe als je leert. De ogen sluiten voor rouw bij verlies en falen is een gemiste kans voor het omarmen van een perspectiefvolle verandering.

Sandra Klijn

Van marketeer tot vitaliteitscoach

Sandra Klijn geniet van haar ondernemerschap als trainer en loopbaancoach en houdt van de flexibiliteit ervan. ‘Ik wil wel denken aan een richting, maar wil de flexibiliteit hebben om zelf vorm te geven hoe dat eruit gaat zien.’

‘Het menselijk lichaam vond ik erg interessant, ik wilde iets met mensen beter maken, dus ik koos voor biomedische wetenschappen.’ Sandra vond een baan in de farmaceutische industrie en vervulde rollen in de sales en marketing, waarbij ze veel met artsen in gesprek was. ‘Voor mij was de mens toen wat te ver weg, dus ik ging marketing doen voor de medische voeding van Danone.’ Ze werd teamleider en kon na anderhalf jaar aan de slag bij Philips in een soortgelijke functie.

Sandra was nu verantwoordelijk voor een productgroep wereldwijd. ‘Ik ging de wereld rond om marketeers te trainen en om feedback vanuit de ziekenhuizen te krijgen. Op den duur vroeg ik me af waar ik in beland was: ik was meer bezig met collega’s dan met marketing. Ik gaf veel trainingen, dat vond ik supercool. Omdat ik wilde onderzoeken wat het nut van de trainingen waren, kreeg ik veel data. Hoe kan het dat de een ergens energie van krijgt en de ander burn-out raakt?’ Sandra besloot om hierop te promoveren.

van energiemanagement.’ Sandra stuurde haar boekidee op naar een uitgever en die had wel oren naar haar idee om vijf jaar onderzoek te vertalen naar een praktisch boek.

Doordat ze zich verdiepte in energie op het werk en het geven van vitaliteitstrainingen, ging een HR-functie haar steeds aantrekkelijker lijken. Hoe pak je zo’n carrièreswitch aan? ‘Ik heb zeker een jaar met mensen van verschillende afdelingen koffie gedronken. Toen er een vacature bij HR was, kende ik iedereen daar. Zo werd de functie van Health energy manager me gegund zonder dat ik er de papieren voor had’, vertelt Sandra trots. Ondertussen gaf ze ook les aan de universiteit en gaf ze trainingen over energiemanagement. ‘Mensen vroegen soms of ik ook persoonlijke coachtrajecten deed. Zo begon ik met loopbaancoaching. Daarnaast vroegen mensen me of ik geen boek kon schrijven over de vier dimensies

‘Het was wat veel, een baan bij Philips, les en trainingen geven en een boek schrijven. Ik besloot om zelfstandige te worden en mezelf daarvoor een jaar de tijd te geven. Zelfstandige worden is zo’n ontzettende boost voor je zelfontwikkeling!’ Sandra bruist van de ideeën en ziet veel mogelijkheden voor diensten. Een boek schrijven is gelukt: Wat wil je écht? is onlangs verschenen. ‘Het boek geeft me veel zichtbaarheid.’

Sandra beschrijft waarom mensen vaak blijven zitten in een energievretende baan. ‘Een baan zegt iets over je identiteit: wanneer je je baan opzegt, raak je een deel van je identiteit kwijt. Veel mensen zijn bang voor dat rouwproces: ze gaan hun collega’s missen, de status, het geld en de zekerheid. Dus ... blijf je loyaal aan je oude zelfbeeld of ben je loyaal aan jezelf nu?’ (NvO)

‘Zelfstandige worden is zo’n ontzettende boost voor je zelfontwikkeling!’

Adoptie en rouw

hartini van rijssel

Hartini van Rijssel werkt als adoptiecoach en -therapeut. In haar praktijk komen interlandelijk geadopteerden met verschillende klachten die te maken hebben met de adoptie.

Linda, geadopteerd uit Korea, komt bij mij en vertelt dat zij zich voortdurend slap en afgepeigerd voelt, haar eetlust is verminderd en ze heeft last van migraineaanvallen. Op het werk meldt ze zich oververmoeid wegens een langdurig ziekbed van haar adoptievader.

Ruben, geadopteerd uit India, is al een poosje gestopt met werken, omdat hij paniekaanvallen heeft, zich niet goed kan concentreren, dingen vergeet. Hij voelt zich duizelig worden zodra hij zich in drukke ruimtes bevindt. Samen met zijn vriendin is hij bezig een kind te krijgen, wat niet direct lukt. Ze zijn een traject gestart in het ziekenhuis om de natuur een handje te helpen.

Laurens, geadopteerd uit China, wordt emotioneel tijdens de sessie als hij vertelt over een conflict met zijn baas die maar niet begrijpt waarom hij zich overwerkt noemt. Hij slaapt al weken slecht. Zijn baas is familie van zijn vrouw.

De klachten die mijn coachees ervaren lopen uiteen; plotseling in huilen uitbarsten, voortdurende vermoeidheid, een verstoord slaapritme, verandering in eetgedrag, weinig focus, onrust, hoofdpijn. Klachten die voorkomen bij overwerktheid en daardoor dus logisch lijken in de situatie waarin zij op dat moment verkeren. Als we de klachten nader bekijken, ontdekken we dat zij gelijk zijn aan die van rouw. In de gevallen van Linda en Ruben wordt dit nog eens extra getriggerd. Linda neemt langzaam afscheid van haar adoptievader aan wie zij gehecht is geraakt en Ruben is bezig een bloedband te creëren die hij nog niet eerder bewust heeft mogen ervaren, maar dit wil niet vlotten. Ook de situatie van Laurens maakt het ingewikkelder doordat hij loyaliteit richting zijn vrouw ervaart, aangezien zijn baas familie van haar is.

Adoptie is (vaak onbewuste) gestokte rouw

Gestokte rouw

Adoptie is (vaak onbewuste) gestokte rouw. De band tussen geboortemoeder en baby of jong kind wordt, in ieder geval voor het kind, ongewild verbroken. In reactie op verlies doorlopen we volgens de Britse psychiaters John Bowlby en Colin Murray Parkes vier fasen:

• Verdoving, waarbij het verlies niet doordringt

• Het zoeken naar de overledene, in dit geval de persoon of personen die we verloren

• Het besef van dit verlies, waardoor verwarring en wanhoop kan ontstaan

• Een groeiend herstel van de psychische organisatie, acceptatie en adaptatie aan de nieuwe realiteit

Adoptieouders maken vaker niet dan wel ruimte voor het verwerken van het verlies dat hun adoptiekind lijdt en uit loyaliteit naar de adoptieouders zullen adoptiekinderen er ook niet om vragen. Meestal zijn beide partijen zich er niet eens van bewust. Bovendien neemt de geadopteerde naast de geboortefamilie ook afscheid van zijn land van herkomst en zijn oorspronkelijke taal en cultuur.

Als er geen ruimte voor rouw is in het adoptiegezin, kan een kind in het stadium van verdoving blijven hangen. Op een bepaald punt, meestal in de puberteit, begint de vorming van identiteit. In deze fase gaat een kind zich bewust bezighouden met het tweede stadium: de zoektocht naar de verloren ouder of familie. Maar we zien vaak ook dat dit pas later plaatsvindt, doordat geadopteerden zich jaren met een masker op door het leven kunnen bewegen.

Het kan zelfs gebeuren dat de geadopteerde de eerste drie stadia overslaat als er geen aandacht wordt geschonken aan de gestokte rouw in het adoptiegezin. Hij gaat dan meteen over tot adaptatie aan de nieuwe realiteit. Een geadopteerde doet er namelijk (onbewust) alles aan om zich aan te passen, zodat hij weet te overleven in de nieuwe omgeving. De kans is groot dat hij bepaalde dingen onderdrukt, zoals verdriet om het verlies van het land of een verlangen naar antwoorden. Maar het kan

evengoed dat een geadopteerde alles wat met zijn oorsprong te maken heeft of eraan doet denken probeert te vermijden uit angst voor de pijn om opnieuw afgewezen te worden of vanwege een herinnering aan dat gevoel. Soms doet hij dit bewust, soms onbewust.

Drie uitkomsten van een zoektocht

Een zoektocht kan op verschillende manieren uitpakken:

1 De familie wordt gevonden

2 De familie wordt niet gevonden

3 De familie is overleden

In het eerste geval zijn niet-geadopteerden oneerbiedig gezegd geneigd te geloven in het zogenaamde Spoorloos-sprookje; geboortemoeder is gevonden, eind goed, al goed. Helaas is dit in veel gevallen niet hoe het uitpakt. Marijn, wiens familie in Sri Lanka wordt gevonden, heeft te kampen met onduidelijke antwoorden over het hoe en waarom. Lianes geboortemoeder in Colombia vraagt enkel om geld en Zyon vertelt dat zijn vader in Amerika hem niet wil leren kennen. Marijn voelt zich niet serieus genomen en Liane en Zyon voelen zich wederom afgewezen. Liane weet niet hoe ze dit kan verwerken en spendeert veel tijd aan social media. Zyon vertelt dat hij na het bericht van zijn vader aandacht zoekt door middel van seksuele escapades waar hij zich erg voor schaamt.

Wanneer de familie niet wordt gevonden, is er een open eind

In het tweede geval, wanneer de familie niet wordt gevonden, is er een open eind en zijn er veel onbeantwoorde vragen. Opnieuw kan een geadopteerde blijven steken in het rouwproces en dan in het derde stadium van verwarring en wanhoop. Mijn cliënten noemen het vaak gevoelens van machteloosheid en onrechtvaardigheid. In het laatste geval, wanneer de familie is overleden, kan het rouwproces worden doorgezet, maar dan om een persoon die de coachee nooit heeft mogen kennen.

Ruimte voor gevoelens en emoties

Meestal is een geadopteerde in de periode van de adoptie zo jong dat hij nog niet of nauwelijks talig is en daarom slaat hij deze scheiding op in zijn lichaam. Op een gegeven moment

zal het lichaam erom vragen deze gestokte rouw te gaan verwerken. Dit kan pas na jaren tot uiting komen en niet direct herkend worden, doordat een geadopteerde overtuigd is ‘dat hij het toch goed heeft hier’ of ‘dat hij een goede band heeft met de Nederlandse ouders’ of ‘dat hij alle kansen die hij hier krijgt zo veel mogelijk wil benutten’.

Met behulp van de act -methode (act staat voor Acceptance & Commitment Training of Therapie) maak ik samen met de coachee ruimte voor de gevoelens en emoties die bij deze vorm van rouw komen kijken. We kijken waar de rouw zich in het lichaam bevindt en hoe deze gevoeld kan worden. Linda vertelt dat ze bij een triggerende situatie tegenwoordig eerst naar binnen gaat in zichzelf om haar gevoelens en emoties te doorleven. Dit helpt haar om er niet van weg te bewegen, zoals ze eerder deed, wat uiteindelijk tot de hevige hoofdpijn en misselijkheid leidde. Gaandeweg krijgt ze wat meer energie om haar dagelijkse werkzaamheden op te pakken en om zich te kunnen richten op het afscheid van haar adoptievader.

Daarnaast verzinnen we met elkaar manieren, denk aan rituelen, om toch alsnog afscheid te nemen van de geboortemoeder, het oorspronkelijke land en al het andere waar de coachee niet eerder een plek voor heeft gemaakt. Denk aan het branden van een kaars bij een foto van het geboorteland, het draaien van door de coachee gekozen muziek, het samen lezen van een bijpassende tekst. Daarnaast helpt act om de coachee losser te kunnen laten omgaan met overtuigingen die voortkomen uit loyaliteit. Met luchtige, grappige technieken kunnen we meer afstand nemen van storende gedachten en leren deze minder serieus te nemen. Wanneer belemmerende overtuigingen gedrag minder blokkeren, gaan we stap voor stap kijken wie de coachee in de kern is, welke waarden bij hem passen, hoe hij in het leven wil staan en hoe hij daar vorm aan kan geven.

Brainspotting

Als de overtuigingen te diep zitten, zoals we na meerdere actsessies merken bij Ruben, Laurens, Zyon en Liane, gaan we aan de slag met Brainspotting. Met deze methode wordt de blokkade, veroorzaakt door gestokte rouw, opgelost. Tijdens Brainspotting wordt er zo min mogelijk met elkaar gesproken, zodat het onbewuste brein de verwerking kan doen. Daarom is dit een zeer geschikte methode voor gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden in periodes in het niet-talige verleden van mijn coachees.

Tijdens een Brainspotting-sessie focussen coachees op hun fysieke sensaties en laten beelden aan zich voorbijtrekken. De verhalen, interpretaties en analyses die coachees normaliter verzinnen bij gedachten en beelden laten we bij Brainspotting liggen. Het onbewuste brein gaat ongestoord aan de slag. Nadat blokkades zich geleidelijk oplossen kan Ruben weer een aantal uren per dag aan de slag op een werkplek zonder in paniek te raken. Laurens slaapt beter door en durft de confrontatie aan te gaan met zijn baas. Zyon en Liane durven meer bij hun gevoel van afwijzing te blijven zonder vermijdingsgedrag te gaan vertonen. Zyon werkt nu als kok in een restaurant waar hij zich gewaardeerd voelt en Liane is begonnen met een yogaopleiding.

Het onbewuste brein gaat ongestoord aan de slag

Professionele Coaches ontwikkelen door bij LVSC

Waarom aansluiten?

• Kennisnetwerk van ruim 2300 vakgenoten

• Tijdschrift voor Begeleidingskunde (4x p.j.)

• Workshops en trainingen in 14 regio’s

• Beroepsregistratie als Registercoach

• Intervisiegroepen

• Kennisbank professioneelbegeleiden.nl

• Ethische Beroepscode

Ruimte en energie

Mijn coachees komen uitgeblust binnen als verwarde jongvolwassenen die denken dat hun klachten puur voortkomen uit een te druk werkleven of zelfs een burn-out. Uiteindelijk ontdekken we in de sessies dat adoptietrauma zich als gestokte rouw in hun lichaam heeft opgeslagen, wat z’n tol eiste. Met act leren de coachees omgaan met die ongemakkelijke gevoelens en met Brainspotting verwerken ze beetje bij beetje delen van de gestokte rouw, waardoor er weer ruimte en energie ontstaan voor nieuwe mogelijkheden in hun dagelijkse leven.

Hartini van Rijssel (1981) is werkzaam als adoptiecoach en -therapeut. Zij begeleidt interlandelijk geadopteerden tijdens hun zoektocht rondom identiteit en relatieproblematiek. Daarnaast ontvangt ze adoptieouders om met elkaar de gezinsdynamiek en het familiesysteem te onderzoeken. Samen met Cees van Elst en Paul Smit schreef zij het boek Vanvermijdingnaarbevrijding. www.hartini.nl

Pelgrims en pleisterplekken

‘De mensen van voorbij

Zij blijven met ons leven

De mensen van voorbij

Ze zijn met ons verweven’

– Hanna Lam

tineke mulder

Twee boekjes op de piano, rood en groen, met kinderliederen. Geschreven door de dichteres Hanna Lam, geïnspireerd door verhalen uit de bijbel, op vlotte melodieën gezet door Wim ter Burg. Mijn moeder speelt het lied op de piano, mijn vader, zusje en ikzelf zingen vrolijk mee. Ik sta niet echt stil bij de woorden, laat staan dat ik weet hoe dit thema, de verbinding met de mensen van voorbij, een rode draad in mijn leven wordt.

Relaties van voorbij

Het is vroeg in de avond. Ik heb zo een gesprek met Mary, een Amerikaanse dame van in de 70. Waar in Nederland coaching vaak nog betekent dat iemand in een managementpositie of ontwikkelingstraject zit, of ergens vast dreigt te lopen in de loopbaan, is het in de Verenigde Staten even geaccepteerd om een coach te hebben als een therapeut. Het is zelfs niet ongebruikelijk om allebei te hebben. Zo ook Mary. Het videoplatform vindt ze te omslachtig, dus we hebben afgesproken dat we altijd telefonisch contact hebben. Haar tweede echtgenoot is na een lang huwelijk een jaar geleden overleden. Ze wil zich weer relevant voelen, nuttig. Iemand die ergens een bijdrage aan levert in plaats van, in haar woorden, ‘alleen maar ruimte inneemt’. Ze is actief genoeg. Ze zwemt regelmatig, wandelt met haar hondje, denkt na over vrijwilligerswerk.

Als een vlinder gaat ze van bloem naar bloem

Maar dat is niet genoeg. Er is een enorme rusteloosheid. Ze verblijft soms bij haar kinderen, dan weer bij vrienden. Figuurlijke en letterlijke pleisterplekken, die haar een tijdje afleiding geven en de wond helpen helen. Maar ze blijft toch ook zoeken, als een vlinder gaat ze van bloem naar bloem. Vertelt openlijk over haar gemis nu aan lichamelijk contact. Ze vergelijkt zichzelf met Jane Fonda uit de film Our souls at night, die in haar rol van een oudere dame de intimiteit mist van een ander lichaam naast zich ’s nachts. Met haar overbuurman, gespeeld door Robert Redford, vult ze de platonische relatie aan met nachtelijke bezoeken over en weer. Zo heeft ook Mary weer contact gelegd met een vroegere geliefde met wie ze tussen haar eerste en tweede huwelijk in een hartstochtelijke relatie verwikkeld was. Hij was getrouwd. Mary trouwde uiteindelijk met een ander. Maar nu ontwikkelen de wekelijkse telefoontjes en e-mails zich tot bezoekjes van een aantal dagen over en weer.

De geschiedenis herhaalt zich

Zodra ze de telefoon opneemt hoor ik dat haar stem anders klinkt. Ze vertelt dat haar geliefde het contact niet wil voortzetten. Zijn volwassen kinderen zijn boos op hem, en hij wil die strijd met hen niet aangaan. Hij geeft het op. Geeft haar op. Bij Mary is er ongeloof, en verdriet. Maar vooral heel veel boosheid. ‘Snap je dat nou?’, zegt ze verontwaardigd. ‘Wat een lafaard. Ze zijn zeker bang dat ze de erfenis mislopen. Maar echt, mijn bedoeling is alleen maar om samen af en toe een mooie week te hebben, en om hem misschien te kunnen verzorgen als hij zwakker wordt. Hij is vijftien jaar ouder dan ik. Ik heb altijd relaties met oudere mannen gehad. Wat een slappeling zeg, om zich zo door zijn kinderen te laten beïnvloeden!’

Mijn eerste reactie is een inwendige zucht. Niet om Mary’s kinderen, maar om haar opmerking. Houdt dat nou nooit op, denk ik. Dat gedoe om de aandacht van een man, zelfs als je tegen de tachtig loopt? Ik ben even stil. Mijn irritatie zal Mary niet helpen. En vanuit de stilte komt een besef op: Mary’s woede is onderdeel van haar rouw. Om een liefde die er niet is geweest, en niet mag zijn. Te vroeg, te laat, de timing is nooit goed geweest, wat toen niet kon, krijgt opnieuw geen kans. Ondanks de verbondenheid die ze samen voelen. Misschien komt de afwijzing daarom ook harder aan. De geschiedenis herhaalt zich.

Troost en opnieuw je plek vinden

We praten over hoe ze eerder met het verlies van geliefden is omgegaan. Wat doe je, als het nog te vroeg is om betekenis te kunnen zien? We praten over troost, consolation in het Engels: letterlijk samen met een andere ziel zijn. Gezelschap opzoeken. Met al haar activiteiten en familie is dat voor Mary niet al te moeilijk.

En we hebben het over haar oorspronkelijke vraag: meer willen betekenen dan iemand die alleen maar ruimte inneemt. Haar plek weer willen vinden. Haar anker en rustpunt in zichzelf, in de wereld, in de geschiedenis. Of en hoe een concrete plek daarbij kan helpen. Ik vertel haar over mijn ervaring in ZuidAfrika. Waar een heel dorp ontzet reageert, als het ontdekt dat een kolenmaatschappij de grond koopt waar hun voorouders begraven liggen. Heilige grond in oude culturen. Zowel in ZuidAfrika als in de Verenigde Staten. Mary is uiteraard bekend met de verhalen van de native Americans, bij wie hetzelfde geldt. De plek van je voorouders, dat is gewijd gebied.

Reizen in de geschiedenis

Tijdens het gesprek een week later klinkt ze vrolijk, daadkrachtig. ‘Ik heb een besluit genomen’, vertelt ze. ‘Of eigenlijk, twee. Ik wil nog één grote reis maken. Naar Europa. Schotland. Een kleinzoon gaat met me mee komende zomer. Daar komt mijn familie oorspronkelijk vandaan. Ik heb wel ooit mijn DNA ooit laten uitzoeken, om te weten voor welke erfelijke ziektes ik aanleg heb, maar ben nog nooit in Schotland geweest. Het wordt een soort van bedevaartstocht naar mijn familiegeschiedenis. Het lijkt me fantastisch!’ Ze lacht opgetogen.

‘En ik ga verhuizen! De belastingen in deze staat worden me te hoog. Ik ga terug naar de staat waar John, mijn eerste echtgenoot, vijftig jaar geleden een kliniek heeft gesticht. Mijn dochter zit in het bestuur en ik weet dat ze het financieel moeilijk hebben. Ik wil mijn huis verkopen en kijken hoe ik me daar als vrijwilliger nuttig kan maken. Dat heb ik eerder gedaan. Bovendien heb ik er nog een aantal oude vrienden. Bijvoorbeeld mijn allereerste vriendje. Hij is ooit gescheiden en sindsdien altijd alleen gebleven.’ Ik glimlach. Mary blijft onverbeterlijk, en ik gun haar een nieuwe liefde.

Vanuit de stilte komt een besef op:

Mary’s woede is onderdeel van haar rouw

Vanwege de voorbereidingen van haar reis en de verkoop van het huis besluiten we voorlopig te pauzeren met de gesprekken. Ik weet niet of ze ooit echt gaat. En of dat nog veel uitmaakt. De intentie om haar plek in de geschiedenis in te nemen, en zich weer verbonden te voelen met plekken van vroeger. Nieuwe pleisterplekken. Dat geeft haar al weer nieuwe energie en het gevoel relevant te zijn. Dat is wat telt. Nog mijmerend over het gesprek rommel ik wat op mijn werkkamer. Hier heeft nog steeds niet alles zijn plek gevonden. Ik open de grote leren Toearegkist, een souvenir uit Mali, nu een ongeorganiseerde bewaarplaats van foto’s, tekeningen, diploma’s, herinneringen. En daar, verscholen tussen een stapel mappen, zie ik opeens iets liggen. Wat A4’tjes, met de stamboom van mijn familie. Door mijn vader met potlood uitgewerkt in zijn karakteristieke, hoekige handschrift. Veertig jaar geleden tijdens weekends en schoolvakanties in Gelderse archieven bij elkaar gesprokkeld, door mijn ouders en mijzelf. En misschien komt het door het gesprek met Mary dat ik nu

pas besef dat deze speurtocht plaatsvond tegen een achtergrond van groot verdriet. Mijn zusje was verongelukt. Probeerden mijn ouders onbewust met deze zoektocht niet alleen zichzelf en mij wat afleiding te bezorgen, maar ook weer houvast te vinden door hun eigen plek in de geschiedenis te vinden? Verloren in hun verdriet, laat staan betekenis kunnen gevend aan het verlies?

Een pelgrimstocht?

Samen met de hond loop ik daarna het laatste rondje van de dag, om de kerk naast ons huis. Op het plein liggen koperkleurige sint-jakobsschelpen. Alsof iemand ze als strooigoed over het plein heeft verspreid. De kerk ligt op een van de informele aanlooproutes naar Santiago de Compostela. Elke dag herinneren die schelpen me eraan dat ook ik een pelgrim, een vreemdeling ben als ik hier loop. En vanavond vraag ik me af: moet ik misschien het hele pad eens gaan lopen? Een heilige reis maken? Beginnend in Gelderland, waar mijn verre voorvader Kobus, de mulder, in de zeventiende eeuw zijn papiermolen had? Van daar doorlopen naar mijn geboortehuis en dan via de plaatsen in alle landen waar ik heb gewoond eindigen bij het graf van Jacobus in Spanje? Of zou dat niet meer dan een reis op memory lane zijn?

Hoe meer ik erover nadenk, hoe meer het idee van een bedevaartstocht me trekt. Ik zou hem kunnen opdragen aan de doden: mijn zusje, mijn vader, mijn moeder én aan de mensen die ik mis of binnenkort ga missen, met wie ik meer tijd samen had willen doorbrengen. Om ze te eren en na te denken over hun betekenis voor mij, nu en in de toekomst. Daar ga ik de komende tijd eens verder over nadenken. Wat voor Mary geldt, gaat ook voor mij op. Practice what you preach. Zo blijf je als coach groeien dankzij je klanten, je spiegel. Neem je eigen plek in de familiegeschiedenis in. Want hoe je het ook wendt of keert, het leven gaat altijd verder. Mét de mensen van voorbij.

Tineke Mulder is online coach en gespecialiseerd in de begeleiding op het gebied van burn-out preventie en loopbaancoaching. Met name werkzaam in de Verenigde Staten en Nederland. www.brightnowreikicoaching.com

Als psycholoog begon Helen van Empel in de ggz. Die is ingericht op diagnoses en behandelen van ‘stoornissen’. ‘Dat impliceert dat er iets mis is met iemand wat gefixt kan worden. Single session therapy was voor mij een eyeopener: met één coachingsessie iemand verder helpen.’

Helen vertelt enthousiast over de achterliggende gedachten van de Single session therapy. ‘Iedereen komt in zijn leven hobbels tegen, je kunt daardoor uit balans raken. Dat is geen stoornis, maar een samenloop van omstandigheden en gevoeligheden. In de coaching richt je je op wat iemand op dat moment wil en kan. 30 tot 50 procent van de mensen heeft aan één gesprek genoeg om vooruit te kunnen.’

Duistere periode

Helen vertelt over de sessie die ze zojuist had. ‘Een cliënt vertelde over de drie moeilijke jaren die ze achter de rug had. Al vertellend bleken dit er eigenlijk zes te zijn; baan kwijt, huwelijk op de klippen, vader verloren, verliefd op een andere man die alcoholverslaafd was. “Hoe zet ik de boel aan de kant?” was haar coachvraag. Deze cliënt wilde de periode graag met één sessie achter zich kunnen laten.’ Ze kwam tot de conclusie dat snel over zichzelf heen stappen nu juist het mechanisme was waar ze in vastliep. Het verlies en verdriet hadden juist aandacht nodig.

‘Omdat ze alleen de zonnige kant wilde zien, voelde ze zich niet gezien, niet geliefd, niet gekend. Door verlies en verdriet te erkennen en vooral te bespreken met haar partner en naasten kan de duistere periode onder-

Helen van Empel

deel worden van haar verhaal en hoeft ze niet haar leven lang de brokstukken mee te slepen.’ Voor deze cliënt zou er een vervolg kunnen komen, maar niet door Helen. ‘Het blijft voor mij echt bij één sessie. Ik bespreek dan wel wat emdr of schematherapie eventueel voor haar zouden kunnen doen.’ Rouw is niet zomaar weg en helaas is er geen liefde zonder rouw, bevestigt Helen.

‘Toch ging deze cliënt opgelucht weg, omdat ze begrijpt waarom ze zich zo boos en verdrietig voelt en wat ze eraan kan doen.’

Nieuw gezichtspunt

Wanneer je Helen vraagt wat zij mooi vindt aan Single session therapy, somt ze op: ‘De snelle beschikbaarheid, het is normaal om vast te lopen, we zijn niet gemaakt om alles

alleen op te lossen, we hebben elkaar nodig om onze eigen oplossingen te vinden. Ook de ruimte voor je professie: doorvragen, kennis van verdriet, pijn en angst, dat je je richt op de ander.’ Maar het mooiste vindt Helen dat je veel kunt bereiken in een uur. ‘Iemand kan daarin een mindset veranderen, een nieuw gezichtspunt krijgen.’ Doordat het om één sessie gaat, ontstaat er vertrouwelijkheid, legt Helen ook uit in haar te verschijnen boek Single session therapy ‘Het enige nadeel is dat je de ontwikkeling van de coachee niet ziet. Maar dat is mijn probleem.’ Na de sessie is het aan de coachee om er wat mee te doen. ‘Het vertrouwen hierin voelen heeft iets feestelijks.’

(NvO)

‘Met één sessie iemand verder helpen’

Coaching bij verlate rouw als gevolg van jong ouderverlies

Vroege erkenning kan veel leed voorkomen

ada de vette

Deze mensen hebben daardoor vaak moeite met het leven. Dat kan zich later in het leven uiten in een burn-out. Jane Alice Coerts schreef hierover in haar waardevolle boek Van burn-out naar levenszin (2021). Gestolde rouw als gevolg van verlies op jonge leeftijd kan een bron van burn-out zijn, betoogt ze. Ik kan me daar alleen maar bij aansluiten. Uit de verhalen die ik in de praktijk hoor, blijkt dat vaak pas in een laat stadium van een burn-out wordt onderkend dat de vroege dood van een ouder een onderliggende oorzaak kan zijn.

Basisveiligheid

Kinderen van wie een ouder overlijdt, hebben nog niet het vermogen om daar ‘goed’ mee om te gaan. Als het kind heel jong is, is het besef van dood er nog niet. Maar ook als het verlies op wat latere leeftijd plaatsvindt, is het verdriet groter dan het kind op dat moment dragen kan. Draaglast en draagkracht zijn niet in evenwicht.

Een pijnlijke conclusie van een kind

Het kind is nog volop bezig met het ontwikkelen van de eigen identiteit, en dan ineens wordt het geconfronteerd met dood van vader of moeder. Dat doet iets met de basisveiligheid van het kind, maar ook met de identiteitsontwikkeling.

Zelfbescherming

‘Hoe is het nou met je moeder/vader?’ Veel kinderen krijgen die vraag gesteld door volwassenen na het overlijden van hun ouder. Die vraag ontkent aan de ene kant het verdriet van het kind, aan de andere kant geeft ze het kind ook de mogelijkheid om te schuilen. Het hoeft niet over hemzelf te gaan, en dat is fijn als het verdriet zo groot is dat het zichzelf het liefst onder een steen wil verstoppen. Zelfbescherming dus.

Die zelfbescherming kan ook de start zijn van de ontwikkeling van een aantal beschermingsmechanismen en overlevingspatronen. Want ‘als jouw verdriet er niet toe doet voor anderen, dan zal jij er ook wel niet toedoen’. Een pijnlijke conclusie van een kind dat nog niet snapt dat de volwassenen om hem heen het moeilijk vinden om zich in hem te verplaatsen.1

Vluchten, vechten, bevriezen

Beschermingsmechanismen ontstaan omdat het kind nooit meer die enorme pijn wil voelen van toen. Jong ouderverlies kun je beschouwen als een trauma. Vluchten, vechten of bevriezen zijn de reacties op een trauma, die komen voort uit het ‘reptielenbrein’ (het primitieve brein dat reflexmatig reageert op bedreigingen). Zodra iemand later in het leven geraakt wordt op de ‘blauwe plek’ heeft het individu vanuit het reptielenbrein drie mogelijke reacties:

• De vlucht naar binnen, een muurtje om zich heen bouwen en de verbinding met anderen verbreken.

• Vechten om te overleven, zich groter maken, zich stoer voordoen.

• Bevriezen, zichzelf ‘onaanraakbaar’ maken, zich op de vlakte houden, moeite hebben met intimiteit.

Dit zijn beschermingsmechanismen die zich in het lijf vastzetten en ervoor zorgen dat het stress-systeem van iemand die

1 Hierbij moet vermeld worden dat in dit hele proces niemand schuldig is. De volwassenen die om het kind heen staan weten vaak niet beter en vinden het ook pijnlijk om met het kind te praten over hoe het met hem gaat. De dood is voor veel mensen een lelijk ding, waarover men liever niet praat. De overgebleven ouder weet al helemaal niet waar hij of zij het zoeken moet. Er vanaf dat moment alleen voor staan zonder je partner is geen sinecure. Er zijn misschien wel bijkomende zorgen omdat een inkomen is weggevallen, en rouwen kost bakken vol energie. De mentale afwezigheid van de overlevende ouder is wel een factor die meespeelt in het ontwikkelen van overlevingspatronen waar het kind op latere leeftijd last van kan krijgen.

In haar praktijk begeleidt Ada de Vette regelmatig mensen die in hun jeugd hun vader of moeder verloren zijn. Zij hebben nooit ‘goed’ kunnen rouwen om dit verlies, en lopen later in hun leven op tegen de overlevingspatronen die ze vanaf de dood van hun ouder hebben ingezet.

jong een ouder is verloren extra scherp is afgesteld. Hierdoor is de reactie op een trigger vaak overdreven.

Hardnekkige overtuigingen

Daarnaast zijn er overlevingspatronen, die meer vanuit de rationele hersenen worden aangestuurd. Het zijn hardnekkige overtuigingen over zichzelf en de wereld die maken dat je doet wat je doet:

• Je verantwoordelijk voelen voor je omgeving

• Zorgen dat het de mensen om je heen goed gaat

• Uitdagingen aangaan en het beste van jezelf eisen

• In chaotische situaties rust en evenwichtigheid uitstralen

• Risico’s zien waar de ander ze niet ziet

Deze patronen zijn van waarde in heel veel situaties

Iemand die op jonge leeftijd een ouder is verloren, heeft dankzij deze overlevingspatronen vaak veel bereikt in het leven, niet ondanks het vroege verlies, maar juist dankzij. Al deze patronen zijn namelijk van waarde in heel veel situaties en door het vroeg moeten missen van een ouder zijn ze extra sterk ontwikkeld. Ik noem dat ook wel ‘de kracht van verlaat verdriet’. Maar ergens wringt het ook, want onder al deze kwaliteiten kunnen ook valkuilen liggen:

• Je verantwoordelijk voelen voor de zaken waarvoor je niet verantwoordelijk bent en daardoor niet meer effectief zijn in het handelen.

• Overbezorgdheid en te veel bemoeienis met het welzijn van anderen.

• Geen keuzes maken in wat je wel en niet doet en daardoor overspannen raken.

• Niet laten zien wat er echt in je leeft, maar je verschuilen achter een masker.

• Niet onbezorgd in nieuwe situaties stappen, omdat je altijd beren op de weg ziet.

Door deze overlevingspatronen te hanteren kan iemand wegblijven van de pijn van het verlies en een goed leven opbouwen. Maar op een gegeven moment gaan deze overlevingspatronen tegenwerken. Een burn-out kan op de loer liggen.

Gevoeligheid voor mentale problemen

Mensen die op jonge leeftijd een ouder zijn verloren kunnen een gevoeligheid ontwikkelen voor een aantal mentale problemen, zoals stress, chronische vermoeidheid, chronische pijn, angst- en paniekaanvallen, verslavingen, depressieve gevoelens en suïcidale gedachten. Deze mentale problemen worden niet altijd (of vaak niet) in verband gebracht met het vroege overlijden van de ouder. Niet door de betrokkene zelf, en ook niet door hulpverleners.

Het gevolg kan zijn dat er bijvoorbeeld antidepressiva worden voorgeschreven aan mensen die door een burn-out zijn uitgeschakeld. Doordat ze weinig energie hebben, zich slecht kunnen concentreren en sombere gedachten hebben, kunnen ze niet werken aan het herstel, is dan het oordeel. Medicijnen zouden dit moeten fixen. De relatie met het vroege verlies van een ouder wordt dan niet gelegd.

Op zoek naar de bron van een burn-out

In coaching ga ik met de coachee op zoek naar de bron van een burn-out. Als het gaat om iemand die op jonge leeftijd een ouder verloren heeft, is het vertellen van dat verhaal vaak het startpunt. Daarnaast is het zaak het stresssysteem te kalmeren. Dat is immers vaak overprikkeld bij coachees als deze.

Op zoek naar het verhaal

Het verhaal van het overlijden van vader of moeder is misschien al lang niet meer verteld. Soms is een deel ervan ook verdrongen of vergeten. Het overlijden is zo lang geleden en waarom zou je oude koeien uit de sloot halen? Vaak is er sprake van schaamte, omdat men nog steeds (soms decennia later) last heeft van het vroege overlijden van de ouder. Het praten met een coach die de ruimte geeft het verhaal te delen, zonder oordeel luistert, en niet de dingen op wil lossen, kan dan heel helpend zijn.

Op zoek naar het kwetsbare kind

Zelfcompassie is vaak een thema bij mensen die op jonge leeftijd een ouder zijn verloren. Ik nodig mijn coachees dan ook uit het kwetsbare kind van toen toe te laten in het leven. Ze waren toen te klein om zichzelf te troosten. Maar in de volwassen versie van de coachee zit ergens dat kleine gekwetste kind nog. Het lichaam vergeet namelijk niet, en als de coachee contact kan maken met het gekwetste kind, kan dat kind ook denkbeeldig op schoot genomen en gekoesterd worden.

Op zoek naar de gezonde identiteit

Het omgaan met de vroege dood van een ouder gaat ook om identiteit. Wie was je toen, wie ben je nu, en wie was je geworden als het noodlot niet zo vroeg had toegeslagen? Mensen die ik coach hebben vaak een gevoel dat ze anders zijn. Ze ervaren een innerlijke eenzaamheid en zijn soms decennia later nog op zoek naar hun identiteit.

Door het vroege verlies is er als het waren een splitsing in de identiteit ontstaan. Er is het deel van de ratio; waar het kind controle kon houden, waakzaam kon zijn, zijn leven in goede banen kon leiden. In dit deel is veel energie gaan zitten en dit deel is dan ook sterk ontwikkeld. En er is het deel van het gevoel. Het deel waar de levensenergie, levenskracht en levensvreugde huist. Dit deel is door het vroege trauma afgesneden geraakt.

Door gevoel weer toe te laten kan de levensenergie weer gaan stromen. Het verlate rouwproces aangaan is dan ook een transformatief proces. Het is geen rechte weg omhoog, maar een kronkelend pad met zijwegen en verkeerde afslagen. Maar uiteindelijk kunnen mensen die dit proces aangaan hun burn-out achter zich laten en uit de overleefstand komen. Van overleven naar krachtig leven noem ik dat.

Ada de Vette is wandelcoach en bosbadgids en is gespecialiseerd in het begeleiden van mensen die na een burn-out op zoek zijn naar een nieuwe balans. Zij hanteert daarbij naast bekende coachingsmethodieken ook de methoden uit forestbathing. Forest bathing zorgt voor een diepe ontspanning en helpt om een overgevoelig stresssysteem te kalmeren. www.agaatcoaching.nl

Het vertellen van het verhaal is vaak het startpunt

Rouw, dat ben jij

jaap van manen

Ons leven is altijd in beweging en afscheid hoort daarbij, zo weet voormalig danscoach

Jaap van Manen. Hij nam afscheid van zijn

levenswerk en deed dat passend in een dans, zoekend naar de balans tussen beweging en verbondenheid.

Zo’n vijf jaar geleden realiseerde ik me ineens dat ik mijn levenswerk achter me moest laten. Samen met een collega had ik een aantal jaren daarvoor de odcopleiding danscoaching opgezet. We werkten naar beider tevredenheid samen. De voornaamste reden om ermee op te houden was dat het naar mijn gevoel tijd was, zowel voor mezelf als voor de opleiding. Het was tijd om een bepaalde leegte in mijn leven toe te laten. Mijn werk had alles met mezelf te maken en dan ligt het gevaar van identificatie en jezelf beperken op de loer. Het leven bestaat uit veel meer dan je werk. Verder was het ook tijd voor mijn collega om los van mij en samen met anderen het vak verder te ontwikkelen. Danscoaching is een jong vak, waarin ik twee disciplines (dansexpressie en life coaching) bij elkaar heb gebracht en waarover ik twee boeken heb geschreven. Maar de discipline is niet van mij, want ik heb er een eigen en beperkt zicht op en mensen gaan er vanuit een andere achtergrond mee verder. Hoewel ik ervan overtuigd ben dat stoppen het juiste besluit is geweest, merk ik ook nu nog soms dat er sprake is van rouw. Ik mis de reuring, (het lesgeven aan) leergierige studenten, de kennisoverdracht, de samenwerking. Wat jammer dat het voorbij is!

Twee soorten tijd

Het besef dat ik de opleiding moest overdragen was een tijdsmoment, dat kairos wordt genoemd. Het Grieks kent twee soorten tijd: chronos en kairos. Chronos is de letterlijke tijd van de klok, terwijl het bij kairos gaat om de juiste gelegenheid iets voor elkaar te krijgen, om het geschikte moment een doel te bereiken. Er is een prachtig lied dat kai kairos heet – kai betekent ‘en’ – en deel uitmaakt van Requiem for my friend. De Poolse Zbigniew Preisner componeerde dit muziekstuk toen de Poolse cineast Krzysztof Kieslowski plotseling overleed. De componist had veel films van de beroemde regisseur van muziek voorzien en ik vermoed dat dit zijn manier was om diens dood te verwerken.

snel of langzaam, je versnelt of vertraagt en soms stop je. Dat is de letterlijke betekenis van tijd en daarmee laat ik de coachees eerst bewegen. Vervolgens vraag ik naar de figuurlijke, psychologische betekenis van tijd. Hoe ga je met tijd om? Heb je genoeg tijd of kom je altijd te kort? Moet je je vaak haasten of neem je alle tijd? Ben je op afspraken altijd te laat of juist te vroeg? Ga je altijd door of stop je weleens? Dergelijke vragen onderzoeken ze in beweging. Ik spits de workshop muzikaal toe en laat ze dansen op de muziek van kai kairos. Vervolgens vertellen ze wat deze muziek hun deed, krijgen ze de tekst te lezen en dansen ze opnieuw op dezelfde muziek, maar nu met de tekst erbij. Tot slot stel ik de vraag wat ze van deze workshop over tijd meenemen.

Afscheidsdans

Zoals Preisner met zijn requiem verwerkte ik mijn afscheid van de ODC in een dansstuk dat ik aan mijn collega en studenten liet zien. Tijdens de dans klinkt het lied ‘Im Abendrot’ van Richard Strauss, het laatste van Die vier letzte Lieder, die hij aan het einde van zijn leven componeerde. De sfeer is melancholisch, want er is veel gebeurd en de dood is nabij.

Ik gebruik dit lied in workshops danscoaching als ik coachees bewuster wil maken van wat tijd inhoudt. Tijd is, naast kracht, ruimte en lichaam, een danselement. Als je danst, beweeg je

Eerst laat ik tijdens de instrumentale intro van het lied zien hoe heerlijk dansen is. Als Jessye Norman de woorden Not und Freude zingt, gaat er een schok door mijn lichaam. Het is de pijnlijke gewaarwording dat mijn tijd voorbij is. Ik probeer nog vreugdevol door te dansen, maar steeds meer verkramp ik en worden mijn bewegingen hoekiger en gespannener. Vervolgens doen de fluiten die de zwei Lerchen symboliseren, me beseffen dat het leven veel ruimer is dan dans en opleiden. De verkramping wordt minder, kromme vingers en tenen ontspannen zich en ik begin vrijer te bewegen. Norman zingt over Einsamkeit, die ik verbeeld door een gebogen hoofd, sombere gelaatstrekken en slappe bewegingen. Ik draai me langzaam om en sta met mijn rug naar het publiek. Als de woorden weiter, stiller Friede klinken, zie ik in dat ik me moet overgeven: ik adem rustig in en uit, laat mijn schouders zakken en kom bij tief languit op de grond terecht waaraan ik me toevertrouw. Ik lig daar een tijdje en bij Tod kijk ik om naar het publiek. Ik sta langzaam op, loop – nog steeds met mijn rug naar het publiek gewend – traag naar achteren, kijk open om me heen met reikende armen. Er is nog van alles, dat het onderzoeken waard is. Ik loop verder naar achteren naar de deur, die op een kier staat. Bij de deur kijk ik met melancholische blik nog een keer om en verdwijn ik achter de deur. Bij de fluiten van de twee leeuweri-

Tijd is, naast kracht, ruimte en lichaam, een danselement

ken laat ik mijn spelende vingers nog even zien, als afscheidsgroet, die grappig bedoeld is. De instrumentale muziek loopt tot het einde door, terwijl ik niet meer zichtbaar ben. Er ontstaat een leegte, die tegelijk ruimte schept voor het nieuwe.

Vier essentiële kenmerken van het leven

Een belangrijk deel van mijn leven heeft met dans te maken, waardoor ik essentiële kenmerken van het leven op het spoor ben gekomen. Het zijn er voor mij vier: bewust ‘zijn’ in beweging en verbondenheid. Net als dansen is leven bewegen en dat is het panta rhei van Herakleitos uit de vijfde eeuw voor Christus: alles stroomt. Zoals dansen verbinding met je lichaam en geest (denken, voelen) en met je mededansers betekent, ben je als mens altijd met andere wezens, dieren en planten incluis, verbonden.

Gedurende ons leven kunnen we, zoals dat in danscoaching gebeurt, meer bewust worden van wat er in onszelf (het lichaam met de zintuigen en sensaties, onze gedachten en gevoelens) en in de wereld daarbuiten aan de hand is. Tegenwoordig is het begrip mindful in zwang, maar het gaat over hetzelfde. En tot slot kan dansen ervoor zorgen dat je op een laag terechtkomt die ik zou willen aanduiden als ‘zijn’. Als je volledig met jezelf samenvalt, kan er een gewaarwording ontstaan dat je met alles en iedereen in beweging verbonden bent. Hoewel het leven een groot mysterie is, waar nauwelijks woorden voor zijn, verdiept dit ‘zijn’ je leven en geeft er zin aan.

Altijd in beweging

Wat betekenen de beschreven ervaringen en levensvisie voor het thema van dit magazine? Ons leven is altijd in beweging en afscheid hoort daarbij. Als kind laat je allerlei scholen en de daarbij horende vrienden achter je. Later ga je het ouderlijk huis uit, lopen relaties op de klippen, wissel je van werk, vliegen kinderen uit, overlijden ouders en vrienden. Leven lijkt wel een groot afscheid nemen. Soms is de beweging te groot of te plotseling. Je partner overlijdt zomaar of jong, je verliest je werk waar je zoveel van hield, of een van je kinderen wil je niet meer zien. Gebeurtenissen die moeilijk te verteren zijn en je in rouw onderdompelen. Je bent verdrietig en/of boos over het verlies, je verlangt naar vroeger, bent bang voor de toekomst. Rouw is verzet tegen de beweging van het leven en het verlangen naar de kwijtgeraakte verbinding. Hoe heftiger dat verzet en verlangen, hoe meer en langer je rouwt. Maar de verbondenheid hoeft niet te zijn verbroken. Ik voel me nog steeds verbonden met de odc , ook al ben ik er weg. Een

coachee dacht dat ze het verleden moest loslaten en ontdekte in dansen, dat dat verleden en al de mensen die daarbij hoorden haar steun gaven. Zij stonden achter haar en ze nam hen mee. Al ben je je partner of kind kwijt, de verbinding is er nog, maar wel anders dan voorheen. Als achterblijver moet je je daarmee uiteenzetten. Rouw gaat over jou en niet zozeer over wat je verloren bent. Je hebt geen rouw, alsof het iets buiten je is, maar jij bent die rouw. Als je daarbij durft stil te staan, ontstaat er iets anders. Ik dacht dat mijn moeder na het overlijden van mijn vader in de rouw zou zijn, maar ze zei dat het zelfmedelijden was. Ze was alleen achtergebleven en dat kende ze niet. Wat moest ze nu? Door dit inzicht kon ze verder met haar leven. En toen zij overleed, was ik niet in de rouw, maar opgelucht. Eindelijk was ze verlost van de dementie. Haar dood ging niet over mij en dus voelde ik geen rouw. En zo af en toe is zij er op een of andere manier en dat voelt als een dimensie van ‘zijn’.

Je hebt geen rouw, maar jij bent die rouw

In het leven gaat het om de balans tussen beweging en verbondenheid. Bij te veel beweging verdwijnt de verbondenheid en bij een overmaat aan verbondenheid stopt de beweging. Bij rouw gaat het erom dat je de beweging kan accepteren, terwijl de verbinding blijft. Hoe meer je je van deze balans bewust bent, des te meer ruimte is er voor ‘zijn’, voor een andere dimensie van het leven. En dat kan betekenen dat je het oude met zijn verdriet, woede en/of angst achter je laat en openstaat voor het nieuwe.

Bron

• Manen, Jaap van (2019). Dansend tot je essentie. Bewust zijn in beweging en verbondenheid. Waarbeke: Milinda Uitgevers.

Jaap van Manen ontwikkelde de discipline danscoaching. Hij was medeoprichter en hoofddocent van de Voortgezette Opleiding Docent Dansexpressie (de huidige Stichting Stroom). Van 2013 tot 2018 leidde hij danscoaches op in samenwerking met een collega op de door hen tweeën opgerichte Opleiding Danscoaching (ODC). Hij schreef twee boeken over danscoaching: Danscoaching (2012) en Dansendtotjeessentie (2019). In 2022 verscheen Deandrogyneman.

Luc Dorenbosch zag het weekend altijd al als verlengstuk van de week ‘voor de dingen die doordeweeks nog niet konden gebeuren’. Een groot deel van het weekend is hij met partner en kinderen en hij zit midden in een verbouwing.

Op dit moment heeft Luc drie banen: hij werkt in loondienst bij Nederlandse Stichting voor Psychotechniek, als zzp’er bij Baaningenieurs en daarnaast is hij door de verbouwing werkgever van drie mensen en daarbij zelf meewerkend leidinggevende. Zijn boek Tweebaans werk verscheen onlangs, hij schreef het samen met Mark van Vuuren. Het gaat over het combineren van banen als verrijking voor jezelf.

Bootcamp

‘Het verbouwen is lichamelijk zwaar, maar mentaal heerlijk. Heel anders dan kantoorwerk. Je kunt één ding per dag goed doen, dus je hebt veel focus. Elke verstoring werk je weg en de volgende dag ga je ermee door. Aan het einde van de dag ben ik moe maar voldaan.’ Dit komt ook omdat het doel duidelijk is: een kelder met een multifunctionele ruimte. ‘Binnenkort kunnen de jongens van 4 en 7 jaar hier gamen terwijl mijn vriendin en ik lekker in de woonkamer in het zonnetje zitten’, lacht hij. Door de verbouwing vindt de zaterdagochtend-bootcamp nog een paar maanden plaats in de bouwput in de vorm van stenen sjouwen. ‘De jongens scheppen ook weleens een paar kilo zand.’

Luc Dorenbosch

Een leuk weekend is voor Luc dat er een beetje een programma is en ook ’s avonds iets te doen is. Zijn oudste zoon heeft soms basketbalwedstrijden op zaterdag en het gezin wandelt nog weleens in het bos. ‘Sinds een aantal jaren wonen we in Nijmegen, er zijn prachtige bossen hier. We zitten nu dichter bij de opa’s en oma’s die kunnen oppassen.’ Met zijn partner gaat hij graag naar een concert; stevige rock bijvoorbeeld. ‘Door de verbouwing is onze energie ’s avonds op, we leven wat meer langs elkaar heen, maar dat hadden we gelukkig voorzien. Onze tijd samen is nu vooral bankhangen ’s avonds.’

Thriller

Luc vertelt dat hij graag laat naar bed gaat. ‘Mijn vriendin ligt voor 12 uur in bed en dan heb ik nog even me-time. Dan kijk ik een documentaire, goede oorlogsfilm of thriller op tv. Ook maak ik graag muziek met de synthesizer en een koptelefoon op. Dan ben ik herrie aan het maken in de nacht met mezelf’, lacht hij. ‘En kan ik helemaal weg zijn.’ Ook in het weekend zijn de kinderen vroeg wakker. ‘Ze gaan dan alvast naar beneden en smeren sinds een paar maanden zelf hun boterhammen.’ Dat vindt Luc een verademing. ‘Mijn partner en ik dutten dan nog terwijl de jongens beneden ontbijten en Minecraft spelen.’ (NvO)

‘Herrie maken met synthesizer en een koptelefoon op’

‘De weekenden zijn niet meer van mij’

De wet van de kano

gea koren en toos van huijgevoort

Hoe kun je je coachee aanmoedigen

het diepe water in te gaan, als je zelf watervrees hebt? In dit artikel laten

Gea Koren en Toos van Huijgevoort je zien hoe je de coachee kunt

aanmoedigen om het diepe in te gaan

om zo weer in de stroom van het leven

te komen, en gaan ze ook in op wat

dit vraagt van de coach.

Leun naar beneden rivier afwaarts over de steen ja, dat ik zeg ik je – ga waar het water in je gezicht spat in het diepe, tussen draaikolken.

je verliest houvast misschien glij je zelfs op blote knieën de boot in je kippenvel huid gedoopt in ijzig water.

Al je reflexen willen omhoog, terug naar waar je vandaan kwam maar als je dat doet loopt de kano vol je hoop verdrinkend dat je mee kunt met de stroom.

©2009 Reinekke Lengelle (Nederlandse vertaling, 2013)

Dit gedicht verwoordt prachtig het dilemma dat we allemaal wel kennen in ons leven. Wanneer we op onze (kano)tocht door het leven geconfronteerd worden met onverwacht verlies van een dierbare, onze gezondheid of werk reageren we vaak op de automatische piloot. We hebben de neiging naar de steen toe te bewegen, om zo je hoofd boven water te houden. Hoog en droog lijkt veilig en vooral vertrouwd. Er zit echter geen beweging meer in, je zit vast op je vluchtheuvel, het verhaal stokt.

Coachee Ingrid verwoordt haar vluchtheuvel als volgt: ‘Ik wilde zo snel mogelijk na mijn abortus weer terug naar normaal. Ik ging meteen weer aan het werk en startte een nieuw project, met succes. Maar,’ vervolgt zij, ‘iets vreet mij vanbinnen op, ik kan niet echt blij zijn met mijn succes.’ Haar strategie om gebruik te maken van haar kracht, het tot actie overgaan, hielp haar om controle te houden over haar situatie.

De wet van de kano leert ons dat we soms bewust een andere beweging moeten maken dan we gewend zijn. Dat kan nattigheid opleveren, maar zo komen we wel weer in de stroom van het leven. Dat is de wet van de kano ... Door de ervaringen uit de gezamenlijke kanotocht met de coach kan de coachee ervaren hoe hij zo kan sturen dat hij in de kracht van de stroom blijft. Als coach maak je tijdelijk deel uit van deze kanotocht van de coachee. De coach zet daarbij zijn expertise in, die staat of valt met de betekenis en bruikbaarheid van zijn interventies voor de coachee. Dit betekent dat de coach bereid moet zijn om zijn eigen vluchtheuvel, zijn eigen selectieve manier van kijken en luisteren, te onderzoeken. Met andere woorden: de wet van de kano ook toepassen op zijn eigen ontwikkelingsproces als coach.

Reflex coachee Ingrid

Ingrid zocht coaching met de vraag: ‘Ik heb het gevoel dat ik in de woestijn sta en dat er een grote storm raast.’ Ze snapt zelf niet hoe ze aan dat gevoel komt, haar leven loopt immers op rolletjes. In het samen onderzoeken van haar verhaal ontdekt Ingrid dat zij de neiging heeft meteen te gaan redderen als zij geconfronteerd wordt met emoties, positief of negatief. Met name situaties waar zij geen controle over had, zoals haar abortus, roepen bij haar gevoelens van machteloosheid en verdriet op. Ze sprak over de echtscheiding met twee van haar vriendinnen. Die reageerden op een goedbedoelde, maar niet behulpzame wijze. Ze zeiden dingen als: ‘Je krijgt vast een betere vriend met wie je een gezin zult stichten’ en ‘Je besluit was verstandig’. Ingrid weet dat ze alleen maar wilden helpen, maar door deze woorden voelde ze zich eenzaam en onbegrepen en durfde ze al helemaal niet te praten over haar abortus.

‘Misschien ben ik wel te snel weer gaan werken’, concludeert Ingrid, maar het voelde zo goed om niet bij de pakken neer te zitten. De coach stimuleert Ingrid om stil te staan bij de lichamelijke gewaarwording van niet alleen haar negatief ervaren gevoelens van verdriet en machteloosheid, maar ook van positieve gevoelens. Zij komt tot het lichamelijk ervaren door een aantal keren per dag haar ‘innerlijk weerbericht’ op te nemen.

Het stilstaan bij lichamelijke gewaarwording geeft Ingrid de gelegenheid om op een dieper niveau in contact te komen met haar gevoelens. Ook met gevoelens van verdriet en machteloosheid waar ze gewoonlijk omheen loopt. Zij wordt aangemoedigd om de vaardigheid van ‘waarnemer van wat vanbinnen gebeurt’ verder te ontwikkelen. Het brengt haar tot een

Soms moeten we bewust een andere beweging maken dan we gewend zijn

wezenlijker begrijpen van haar gevoelens. Het doet pijn om haar gevoelens van verdriet en machteloosheid toe te laten. Ze ontdekt dat haar kracht om bij moeilijkheden niet bij de pakken neer te zitten in veel gevallen succesvol is, maar dat deze strategie haar gevoelens van verdriet en machteloosheid maskeert. Tegelijkertijd merkt ze dat het toelaten van deze gevoelens niet betekent dat ze kopje ondergaat, maar dat het weer stroomt in haar leven. Zij ervaart haar kracht en energie en leert zo het verschil kennen tussen vechten voor (in haar werk) en vechten tegen (vermijden van gevoelens van verdriet en machteloosheid).

De reflex van de samenleving

Ook onze omgeving kent reflexen in het reageren op verlies. Het zit diep in onze cultuur verankerd dat we, als mensen het moeilijk hebben, denken dat we hen het beste steunen als we een hoopvol advies geven: ‘het komt wel goed’, ‘het leven geeft je nieuwe kansen’. Op social media scrollen we door eindeloze lijsten met positieve citaten, lachende gezichten en optimistische teksten. De druk om gelukkig te zijn en er gelukkig uit te zien is groter dan ooit. Wij noemen dat oneigenlijke positiviteit.

In ons leven komen we verliezen tegen, kleine en grote. Het ene verlies kunnen we bevatten, het andere is zo ondenkbaar dat het een diepe verwonding, een trauma, teweegbrengt. Verlieservaringen zijn ervaringen die ons in het diepst van ons wezen raken en tonen hoe kwetsbaar we zijn.

Met alle goede bedoelingen denken we de ander op te beuren, maar het effect is dat de ander zich in de steek gelaten voelt, zich schaamt, zich zwak gaat voelen, het idee krijgt dat hij anderen belast of dat zijn gevoelens niet kloppen. Met als gevolg dat iemand zich terugtrekt of zichzelf gaat ontkennen of extra stoer/sterk gaat doen. De wortel van dit patroon van reageren ligt in het niet kunnen verdragen of zo snel mogelijk willen oplossen van negatieve gevoelens.

We moeten deze onderwerpen met een ander soort gevoeligheid benaderen, bij onszelf en ook bij anderen. Ingrid had er meer aan gehad als haar vriendinnen iets hadden gezegd als ‘ik ben hier om naar je te luisteren’, ‘ik snap dat dit verlies heel pijnlijk en verdrietig is voor jou’. In een crisis of bij pijn is het belangrijk om eerlijk en waarachtig te zijn. Daarmee stellen we ons open voor elkaar en laten we zien dat we luisteren en het begrijpen.

De reflex van de coach

Wanneer een coachee hulp zoekt bij een coach stappen ze samen in de kano. Ook de coach kan tijdens de tocht geconfronteerd worden met zijn eigen automatische piloot wanneer hij diep geraakt wordt door het verliesverhaal van een coachee. Ook de coach is onderdeel van onze cultuur met oneigenlijke positiviteit. Bovendien komt de coachee bij jou met de vraag: help … hoe verder? Het is ook lastig voor de coach om samen met de coachee het diepe in te gaan en gevoelens van machteloosheid en verdriet te verdragen.

Ze merkt dat het weer stroomt in haar leven

De reflex om snel op het droge te komen is ook bij ons coaches aanwezig. Bijvoorbeeld als we te snel naar mogelijkheden gaan zoeken waarlangs verandering mogelijk is. In feite doen we dan hetzelfde als de coachee, namelijk weg bewegen van negatieve gevoelens. Des te belangrijker dat de coach voorbij zijn eigen ongemak er wel is voor de coachee en echt kan stilstaan bij wat er werkelijk speelt. Er zijn geen volzinnen of vragen nodig, enkel empathisch hummen om je aanwezig zijn en blijven kenbaar te maken is genoeg.

Bijna weer op het droge

Bij mensen met verlieservaringen is het goed om extra aandacht te geven aan het afscheid nemen van elkaar. Als het moment gekomen is om beiden de kano te verlaten, kan dit bij de coachee verlieservaringen reactiveren. Het zorgvuldig voorbereiden van de beëindiging van het traject is dus belangrijk.

Toen haar coach begon over afscheid, gaf Ingrid aan nog door te willen. Ze keken samen naar waar dit ‘door willen’ voor stond. Dit samen kijken leverde haar nieuwe inzichten op. Ingrid ervaart dat ze meer in contact is met haar eigen gevoelens. Ze leest haar emotionele barometer met regelmaat af zonder dat haar innerlijke doe-het-zelver in de actie schiet. Ze heeft geleerd om dan juist stil te staan en weet dat ze van daaruit dan kan kiezen voor een een- of tweepersoonskano.

De kano’s zijn een metafoor voor haar secure bases tot wie of tot wat zij zich kan wenden als ze steun of troost nodig heeft. Ze voegde de coach aan het eerder gemaakte lijstje toe. Samen met de coach concludeerde ze dat een einddatum niet hetzelfde is als een verloopdatum en dat ze nog steeds welkom is.

Ingrid maakte een variant op een tekst van schrijfster Vivian Greene (‘life isn’t about waiting for the storm to pass, it’s about learning to dance in the rain’). Ze zocht er een passende foto bij en zette die in haar mobieltje:

life isn’t about waiting for the storm to pass it’s about learning to dance alone and together with the waves

Dit beeld met haar eigen tekst erop helpt haar om bewuster keuzes te maken om gevoelens meer toe te laten en ze wel of niet te delen. Ze gaf de coach aan het eind van het coachtraject een kaart met deze afbeelding.

Hoe narratieve coaching kan bijdragen

In de werkpraktijk van narratief coachen wordt een ontmoetingsruimte gecreëerd via het verhaal. Door verhalen of poëzie leggen mensen als vanzelf een relatie tussen wat er in hun omgeving is en wat zij innerlijk beleven. De beeldentaal verbindt de taal van het hoofd met de taal van het hart. Binnen het verhaal kunnen coach en coachee elkaar ontmoeten, ieder vanuit zijn eigen perspectief.

Bij pijn is het belangrijk om eerlijk en waarachtig te zijn

Narratief coachen houdt in dat de coach de coachee faciliteert bij het daadwerkelijk ontdekken van het innerlijk levensverhaal in al zijn meerstemmigheid en hier consequenties aan te verbinden voor de toekomst. Een mens is in staat een verhaal te vertellen, omdat hij over zichzelf en wat hij meemaakt kan reflecteren en daaraan betekenis kan geven. Ingrids abortus is – behalve een feitelijke gebeurtenis – een specifieke, bijzondere en persoonsgebonden ervaring. De narratieve benadering neemt de betekenisverlening van de coachee als vertrekpunt.

Dit biedt meer inzicht in het unieke en specifieke van wat de coachee beweegt.

Het is duidelijk dat de gemeenplaats ‘de tijd heelt alle wonden’ voor verlieservaringen niet opgaat. Verlies wordt niet verwerkt, maar verweven in je levensverhaal. Weg gaat het nooit, het blijft een deel van jezelf. Maar je bent niet verloren.

Door de coaching ontdekte Ingrid hoe ze in plaats van onbewust gestuurd te worden door haar verdriet zelf bewuster kan sturen bij opstekende wind. De coachee wordt in narratief coachen gezien als medeonderzoeker van zijn problemen in het verwevingsproces van het leven met verlies. De coach heeft in dit proces de rol van medeonderzoeker. Je stapt samen in de kano. De betekenisverlening van de coachee neemt een centrale plaats in en stuurt het verwerkingsproces. Dit bepaalt de richting van de tocht. De coachee onderzoekt daarbij de functionaliteit van zijn strategie(ën).

Bronnen

• Fiddelaers-Jaspers, R. (2020). Natriltijd. Terugbuigen na de storm. Heeze: Circle Publishing

• Huijgevoort, T. van & Koren, G. (2015). Narratief coachen. De kracht van het zelfverhaal. Amsterdam: Uitgeverij Boom Nelissen.

Toos van Huijgevoort was zelfstandig gz-psycholoog en heeft narratief onderzoek gedaan naar verwerkingsprocessen bij mensen met een visuele beperking.

Gea Koren is narratief coach en supervisor (LVSC). Haar missie is: ‘Van verhalen leerkansen maken.’ www.korenvisie.nl

Verwerken doe je enkel met afval

manon boumans

Als je in Google het woord rouw intypt, krijg je de volgende beschrijving: ‘rouw is het verwerken van een groot verlies’. Het woord verwerken geeft aan dat er sprake is van een proces om het geleden verlies een plek te geven in je leven. Een plek die voor altijd veilig is van emoties, gemis en pijn.

Ik deel deze beschrijving van rouw absoluut niet. Rouw kun je naar mijn mening namelijk niet verwerken. Dat doe je enkel met afval. Afval wordt opgehaald, komt ergens binnen en wordt samengeperst, zodat het op een plek kan worden weggelegd. Voorgoed. Rouw daarentegen krijgt nooit een plek en vraagt daarom om verweven. Verweven betekent volgens Google ‘ermee samenhangen’. Voor mij betekent dit dat je telkens opnieuw in je leven geconfronteerd wordt met het gemis dat gepaard gaat met wie of wat je verloren bent. Telkens opnieuw word je in je leven uitgenodigd om te bewegen door alle emoties van pijn, verdriet, boosheid, gemis en plezier bij de herinnering aan je verlies. In het leven blijven er namelijk altijd momenten waarop dit verlies bewust of onbewust getriggerd wordt. Door muziek, door plekken waar je samen geweest bent, door verjaardagen, door feestdagen, door eten, door bepaalde activiteiten of wat dan ook. De herinneringen aan wie of wat je verloren bent kunnen altijd opgerakeld worden. Juist omdat je ermee samenhangt vanuit een intense verbinding en er dus mee verweven bent. Voor de rest van je leven. Je verlies ‘een plek geven’ doet mijn inziens tekort aan de intense verbinding die je in je leven ermee gehad hebt. Ik spreek dus graag van rouwverweving als het gaat over het rouwproces dat komt kijken bij intens geleden verlies.

Herinneringen aan wie of wat je verloren bent kunnen altijd opgerakeld worden

Verlies en betekenis

Dat geldt voor verlies van een dierbare en net zo goed voor verlies van gezondheid, een baan, een relatie, je thuis, je land en elk ander verlies. Dat waarmee jij zo intens verbonden was. Er was sprake van samenhang en juist die samenhang maakt dat rouwen soms intens moeilijk en complex is. Of het nu een dierbare is die wegvalt of je gezondheid die met chronische

klachten gepaard gaat. Het raakt in wie je bent. Want als dat wat betekenis voor jou heeft gehad in je leven wegvalt, dan lijkt het vaak alsof ook een stuk van wie jij bent wegvalt. Daarom denk ik dat het bij rouwverweving niet enkel gaat om wat/wie je verloren bent (het daadwerkelijke verlies), maar het gaat ook om de betekenis die jij toekent aan dat verlies en hoezeer dat verlies jou raakt in jouw kern: in wie jij op dat moment bent en hoe je in het leven staat. Het verlies dat jij geleden hebt, was namelijk niet enkel verweven met je hart, maar met je hele zijn als mens en raakt daarmee een veel diepere laag dan enkel het gemis en de pijn van dat wat er niet meer is. In tijden van rouw is het juist deze diepere laag die aandacht nodig heeft om rouw te kunnen verweven in je leven.

Je kunt dit proces vergelijken met een stuk touw dat met drie strengen tot een krachtig touw is gevlochten. Elke streng kun je vergelijken met een van de levensgebieden die je in je leven kent, zoals relaties, gezondheid, werk, spiritualiteit, financiën, ervaringen, omgeving en liefde. Deze levensgebieden vormen de basis van wie jij bent (het touw) en vormen daarmee één krachtig geheel. Als er op een bepaald moment een deel van een van de strengen afbreekt, treedt er verlies op in een van je levensgebieden. Er blijven dan nog steeds twee strengen vervlochten, maar de kracht van het touw is aanzienlijk afgenomen, omdat de twee overgebleven strengen niet meer in elkaar gevlochten kunnen worden. De ene streng kan gewoonweg niet zonder de andere twee om een sterk en krachtig touw te zijn. Om de kracht van het touw opnieuw te realiseren, moet het touw in zijn geheel worden ontvlochten om vervolgens drie nieuwe touwen samen te voegen tot één nieuw, krachtig geheel.

Zo is het ook in een rouwproces nodig om naast het stilstaan bij het daadwerkelijke verlies ook terug te gaan naar de kern van wie je bent en om van daaruit je verlies te verweven in je leven. Je dient jezelf volledig te ontvlechten om opnieuw te ontdekken wie je nu bent mét dit verlies. Zodat uiteindelijk een nieuw, krachtig touw ontstaat.

Ruimte

Het bijzondere in de manier waarop ik deze rouwverweving mag begeleiden, is dat deze twee aandachtsgebieden (het geleden verlies en wie jij nu bent) heel goed samen gaan. Sterker nog, ze moeten samengaan. Want het verlies waarmee klanten bij mij binnenkomen is slechts de trigger die hen laat beseffen hoezeer ze in hun leven aan zichzelf voorbij gegaan zijn en hoezeer ze leven vanuit wat er van hen verwacht wordt. Al mijn klanten lopen namelijk vast in hoe zij verwacht worden te rouwen. Namelijk met minimale ruimte voor tranen, niet te lang bij stilstaan en niet te veel je verhaal willen delen. Nee, doorgaan, dat is wat er verwacht wordt in deze maatschappij. In tegenstelling tot wat nodig is en dat is de ruimte om te kunnen voelen en te kunnen zijn met alles wat dit verlies raakt in wie je bent. Daar is tijd voor nodig, maar die hebben we niet. Precies dat is het moment waarop mijn klanten gaan vastlopen in hun rouwproces. Omdat ze enerzijds iets moeten en anderzijds een andere behoefte voelen. Veelal is dit het gevecht tussen denken & voelen en hoofd & lijf.

Precies dat is het moment waarop mijn klanten gaan vastlopen in hun rouwproces

In rouwverweving is mijn doel om balans terug te brengen in denken & voelen en hoofd & lijf. Beide hebben we namelijk nodig in ons leven om gelukkig te kunnen zijn, want zowel het hoofd als het lijf hebben wijze informatie en signalen voor ons, die we beide mogen omarmen. Om deze beweging te kunnen maken heb ik als rouwcoach de methodiek RouwOpstellingen ontwikkeld. Een methodiek waarin kennis van nlp , familieopstellingen, coachingsvaardigheden, creatieve werkvormen en eigen persoonlijke vaardigheden verscholen liggen. Een methodiek die haar kracht haalt uit het zetten van vier essentiële stappen: denken, doen, voelen en verbeelden. In deze vier stappen leer ik mijn klanten om zichzelf waar te nemen in het proces van rouw. In tijden van rouw zit mijn klant in een overlevingsmechanisme om een oplossing voor dit verlies te kunnen vinden. Op zich een perfect mechanisme, maar helaas blijven ze vaak in dit mechanisme hangen vanwege geldende normen en waarden over het uiten en delen van emoties en de snelheid waarmee het leven weer opgepakt moet worden. Daardoor is er geen ruimte om daadwerkelijk te voelen, waar-

door het rouwproces verstoord wordt en mensen vastlopen in hun proces. Voelen is namelijk van wezenlijk belang in rouw en het verweven van verlies in het leven.

Bewegen naar het voelen

RouwOpstellingen biedt in vier stappen de mogelijkheid om wel naar het voelen te bewegen. Allereerst door klanten bewust te laten worden van hoe ze omgaan met hun rouw. Dit is bewust worden van hun (maatschappelijke) normen en waarden, (culturele) overtuigingen, opvoedingswaarden en persoonlijke ervaringen, die zij herkennen in hun proces van rouw. Van kinds af aan worden ons allerlei normen en waarden aangeleerd, die ons in de loop van ons leven vormen tot wie we zijn. Weten welke (onbewuste) gedachten aan de basis staan van hun rouwproces geeft zicht op wie ze nu zijn en dat brengt rust in hun hoofd. Bewustwording is de absolute eerste stap in deze methodiek.

Om vervolgens – stap 2 – te gaan ontdekken wie ze dan werkelijk zijn met hun eigen normen, waarden en persoonlijke overtuigingen is het van belang om in beweging te komen. Bewegen geeft namelijk het hoofd de kans om nieuwe vaardigheden aan te leren om tot nieuwe oplossingen te komen. Oplossingen die in het lichaam verborgen liggen en die middels beweging aangeraakt kunnen worden. Het kan hierbij gaan om letterlijke beweging als wandelen of yoga, maar het kan ook gaan om innerlijke beweging door ademhalingsoefeningen of meditaties.

Voelen is van wezenlijk belang in rouw en het verweven van verlies in het leven

De derde stap vraagt van een coach die rouw begeleidt enorme vaardigheden om het proces in goede banen te leiden. De klant in rouw zal er alles aan doen om in zijn overlevingsmechanisme te blijven en dus weg te blijven van daadwerkelijk voelen wat er in het lijf aanwezig is. Ik heb het dan over de stap naar voelen. Het echt durven zijn bij alles wat er in het lijf gebeurt. Omdat mijn klanten veelal nooit geleerd is dat voelen oké is, zorgt dit ervoor dat voelen gepaard gaat met veel angsten. Zo van: als ik mijn gevoel toelaat, dan ben ik bang dat er een vulkaan aan emoties op me afkomt en ik weet niet

hoe ik daarmee moet omgaan. Absoluut waar en belangrijk om rekening mee te houden in het begeleiden van het proces. En toch is voelen de enige plek waar de ware oplossing in rouw te vinden is. Om de klant houvast te geven in dit voelen, biedt RouwOpstellingen de mogelijkheid om voelen vanuit een context te gaan vormgeven. Context betekent dat de klant zijn gevoel gaat bekijken vanuit kleur, grootte, vorm of beweging. Deze context maakt dat de klant intern gaat ontdekken en onderzoeken hoe dit gevoel voelt en eruitziet. De klant geeft het gevoel een beeld, waardoor voelen niet meer ontastbaar is en letterlijk vorm krijgt. Precies dat is wat nodig is om bij het gevoel te kunnen blijven. Het hoofd vindt het namelijk fijn om dit gevoel om te zetten in voor hem bekende kaders, waarmee je dus een prachtig samenspel hebt tussen hoofd en voelen. Door dus te gaan ontdekken hoe dit gevoel eruitziet, kan de klant met aandacht in zijn lichaam blijven.

Het hoofd vindt het fijn om dit gevoel om te zetten in voor hem bekende kaders

Waar rouw in beeld een nieuw perspectief geeft op geleden verlies

Vervolgens willen we in stap 4 de kracht van dit interne beeld versterken door het extern te maken. Daar is waar de daadwerkelijke opstelling haar vorm krijgt. De klant zet de context van het gevoel extern in een vorm vast die qua kleur, vorm, grootte en beweging overeenkomt met wat hij het in het lijf gevoeld heeft. Zo brengt de klant een ontastbaar en ongemak-

kelijk gevoel in het lijf ineens buiten zichzelf en kan hier vanaf een afstand naar kijken.

Voorbeeld: de klant voelt pijn in zijn keel en geeft aan dat dit gevoel felgeel is, een ronde vorm heeft en brandt. Het bijbehorende beeld kan dan een gele tennisbal zijn.

Het letterlijk kijken naar het symbool dat het gevoel weergeeft, geeft nieuwe inzichten over wat geraakt is en biedt het hoofd nieuwe oplossingen om adequaat om te gaan met intense levenservaringen van verlies. Er is namelijk een nieuwe verbinding tussen denken en voelen tot stand gekomen, die ervoor zorgt dat er nieuwe informatie gevonden is om adequaat te kunnen omgaan met het rouwen om intens geleden verlies. Door deze vier stappen continu te herhalen krijgt de klant steeds meer inzicht in wie hij werkelijk is en wordt de nieuwe identiteit gevormd. De klant krijgt meer zelfvertrouwen en ervaart meer zelfliefde, waardoor uiteindelijk ook het verlies gedragen kan worden en niet langer als last hoeft te dienen. En zo maak je samen met de klant de weg vrij om van zijn wond een wonder te maken.

Manon Boumans is ervaringsdeskundig rouwen verliescoach. In de eerste tien jaar van haar werkzame leven verloor ze zeven keer haar baan, waarbij ze twee keer met een burn-out uitviel. Toen in 2016 haar beste vriendin zelfmoord pleegde en in 2018 haar vader overleed, ontdekte ze de gemene deler in rouw. Het werd haar missie om deze uit te dragen. www.wopicoaching.nl/evenementen

Ellen Dreezens | € 23,50

DE TRAINER DE REIS VAN

Marcel Karreman, De reis van de trainer

299 blz, 1e druk, 2022, Boom Uitgevers Amsterdam, ¤ 28,50

De reis van de trainer is een inspirerend praktijkboek voor trainers en coaches. Het bevat 105 oefeningen, meer dan 300 reflectievragen en 80 voorbeelden uit speelfilms en documentaires. Dit boek ondersteunt trainers en coaches bij het tot bloei brengen van ieders levensverhaal.

Marcel Karreman beschrijft aan de hand van het Double Healix-model het proces van een training of coaching in twaalf fasen. Elke fase vraagt andere interventies. Leer werken met spanningsvelden en zie hoe het methodisch gebruik van filmfragmenten je training kan verdiepen en verlevendigen. Neem ook jezelf op een spannende wijze onder de loep, vanuit de gedachte dat we als trainer en coach ons eigen instrument zijn. De voortdurende ontwikkeling van zelfkennis is cruciaal voor het professioneel uitoefenen van je vak.

Dit boek is een praktisch naslagwerk voor iedereen die zich professioneel bezighoudt met het vormgeven en begeleiden van leeren ontwikkeltrajecten. In mijn narratieve coachpraktijk hoor ik meer en meer de spanning tussen ‘ik’ en ‘wij’ doorklinken in het levensverhaal van coachees. In en door hun woorden heen is een zoeken naar oriëntatie en houvast in hun omgeving te horen. Het is de professionaliteit van de begeleider om dit verlangen in verhalen te horen en te verstaan. Zoals de titel al aangeeft, dien je ook zelf de narratieve reis te maken. De vormgeving van het boek is prachtig én functioneel. Ik kan snel reflectievragen, oefeningen en beschreven filmfragmenten vinden bij de verschillende fasen van het Double Healix-model.

Vaak neem ik waar dat er zich bij de coachee een grotere realiteitszin ontvouwt. Gedurende de reis neemt de coachee steeds meer gefundeerd verantwoordelijkheid voor zijn functioneren in onze samenleving.

Vooraf dacht ik dat dit boek vooral over de ontwikkeling van de trainer zou gaan. Ik kwam er al snel achter dat het vooral veel theorie is over verschillende matrixen. Ik vond het aan het begin echt een beetje taai, maar toen er meer uitleg en voorbeelden bij kwamen, las het makkelijker. Ik kreeg er meer een plaatje bij. Ik werk niet veel met groepen of teams. Voor de coach die dat wel doet, is er waarschijnlijk meer te halen uit het boek dan voor mij. Er stonden zeker leerpunten in en er waren genoeg opfrismomenten. Of het boek vernieuwend is ten opzichte van algemeen geaccepteerde inzichten? Ik denk van wel, het is zeker de moeite waard om te lezen!

7,5

De voor mij zeer tot de verbeelding sprekende titel nodigde mij meteen uit en al lezend ben ik op reis gegaan in mijn eigen wereld als trainer. Het boek heeft mij inzicht gegeven in hoe ik mijn leerervaringen kan toepassen in mijn trainingen.

Het Double Healix-model staat centraal: voor mij een nog onbekend model dat mijn interesse meteen heeft gewekt, waardoor ik als het ware door het boek ‘vloog’. Alle aspecten van dit model worden behandeld en gelardeerd met voorbeelden uit verschillende films. De oefeningen en opdrachten zijn goed bruikbaar en ook de vormgeving werkt uitnodigend.

Het boek is voor iedereen die inzicht wil krijgen in zijn eigen ontwikkelingen en hoe je deze ontwikkelingen kunt aanwenden in trainingen of bij het vormgeven van je loopbaan. De oefeningen kunnen tevens voor een diepere verbinding zorgen tussen de deelnemers.

8.5

Gea Koren Narratief coach bij Koren Visie

Ike Piest-van der Ree Mille-Pattes, praktijk voor HSP-begeleiding & coaching

Suzanne van Leeuwen-Monteiro

Voormalig oprichter SCM communicatie en loopbaanadvies

Hoe los je de obstakels op in het verwerken van een pijnlijk verlies?

marja postema

Na een pijnlijk verlies van bijvoorbeeld een dierbaar persoon, dierbaar werk of verlies van je dierbare, gezonde lichaam laten emoties je weten dat je dit mag verwerken. Maar er zijn obstakels als verdoving, boosheid, schuldgevoel en schaamte.

Hoe je daarmee omgaat, laat Marja Postema zien in haar bijdrage.

Emoties vragen om aandacht. Dat klinkt duidelijk en eenvoudig. Dat is het ook als emoties en gevoelens bij jou een vanzelfsprekend onderdeel zijn van jouw manier van leven. Maar bij veel mensen is dat niet het geval. Zij vermijden, negeren of onderdrukken emoties. Bij een verwerkingsproces word je geconfronteerd met jouw manier van omgaan met emoties. Wanneer je gewend bent om ze te vermijden of te onderdrukken ontstaat er een blokkade in het verwerkingsproces. Zo kun je slecht nieuws, zoals een overlijden van een dierbare persoon, te horen krijgen dat je ongeneeslijk ziek bent, dat je ontslag krijgt of dat je partner onverwachts wil scheiden, horen, maar niet voelen. Misschien probeer je het met je verstand te begrijpen in de hoop dat je gevoelens daarmee verdwijnen. Helaas … Het niet kunnen begrijpen, wat vaak een uitstel van voelen is, kan overgaan in een verbijsterend verzet dat dit niet had mogen gebeuren.

Verdoven

Toegeven dat iets echt is gebeurd, betekent dat je al die pijnlijke gevoelens gaat voelen. Om dat te voorkomen kun je deze gevoelens verdoven door bijvoorbeeld alcohol, pijnstillers, kalmeringsmiddelen of slaapmiddelen. De gevoelens lijken dan weg te zijn, maar dat is een illusie. Je hebt ze alleen maar verdoofd. En als je niet uitkijkt, krijg je er een verslavingsprobleem bij. Door je emoties te verdoven of te onderdrukken voorkom je dat je een verlies verwerkt. Met andere woorden, je hebt jezelf niet toegestaan te huilen en te treuren om dit verlies. Je staat jezelf niet toe te voelen wat dit verlies met jou emotioneel heeft gedaan. Deze gevoelens wachten erop om verwerkt te worden.

Wanneer het verlies in de kindertijd is gebeurd, bijvoorbeeld het verlies van een ouder, dan is het begrijpelijk dat dit verlies voor jou als kind te overweldigend was. Maar het is nooit te laat om hier aandacht aan te besteden:

Sluit je ogen en ga terug in de tijd. Haal de herinneringsbeelden terug en sta stil bij wat deze beelden en herinnering met je doen.

Boosheid in plaats van verdriet

Er zijn verschillende effectieve strategieën die ervoor zorgen dat je een verlies niet hoeft te verwerken. Met andere woorden, dat je de pijn en het verdriet niet hoeft te voelen. Sommige mensen gaan hard aan het werk of zorgen er op een of andere manier voor dat ze bezig blijven. Zo voorkomen ze dat ze stilstaan, waardoor emoties de kop op kunnen steken. Anderen worden boos op alles wat voorbijkomt, alsof iets of iemand de schuld is aan dit verlies. Het is niet verkeerd om je boos te voelen. Hoe raar het ook klinkt, je kunt je boos voelen dat een dierbare persoon er niet meer is. Je kunt je zelfs in de steek gelaten voelen. Boosheid is onderdeel van een verwerkingsproces, maar wordt vaak ontkend.

Maar wanneer je woede gebruikt om te voorkomen dat je de pijn en het verdriet ervaart, kan het tegen je werken. In zekere zin word je bedreigd door pijn en met woede houd je dit op afstand. Omdat je woede op iets wilt richten, ga je op zoek naar een doelwit, naar iets of iemand die waarschijnlijk niets te maken heeft met het verlies. Dat kan van alles zijn: de politieke situatie in het land, een ziekte waar geen medicijn voor is, de laakbaarheid van dokters of andere medici, mensen in je omgeving die je proberen te vermijden, de postbode die niet op tijd de post bezorgt, apparaten die niet doen wat ze zouden moeten doen.

Zolang je je ertegen verzet dat het waar is, hoef je het nog niet te voelen

Woede is nu eenmaal gemakkelijker om te voelen dan pijn en verdriet. Het geeft je een gevoel van kracht en macht. Maar het effect van woede, wanneer je deze op mensen in je omgeving richt, is destructief. Mensen voelen zich bekritiseerd, afgewezen, veroordeeld of ze voelen zich onheus behandeld of gekwetst. Je hebt niet in de gaten dat je woede genadeloos kan zijn. Het is genadeloos omdat de energie voortkomt uit een bron van pijn en wanhoop. Je staat onder druk omdat er pijn is die je wilt onderdrukken. Wanneer je jouw gevecht tegen jouw emoties richt op onschuldige anderen, zorg je ervoor dat mensen van je weggaan in plaats van naar je toekomen. Ze kunnen niet zien en ervaren dat je pijn hebt. Dat kan heel verwarrend zijn voor jezelf (zien ze niet dat ik lijd?) en voor je omgeving.

Boosheid kan ook de vorm aannemen van verongelijktheid

Je bent verongelijkt dat dit jou is overkomen. Het gevaar ligt op de loer dat je je daardoor slachtoffer gaat voelen en dat je boos en jaloers bent op mensen die dit niet hebben meegemaakt. Verongelijktheid gaat dan samen met het idee dat het niet eerlijk is wat er is gebeurd. Dat is het vaak ook niet, maar dat is een kinderlijke houding tegenover het leven. Het leven is nu eenmaal lang niet eerlijk, maar je hebt ermee te dealen. Verongelijktheid staat het verwerkingsproces in de weg omdat je blijft hangen in een gevoel van zielig zijn. Het huilen is het huilen van een slachtoffer, waaronder vaak boosheid ligt verstopt. Dit huilen kan erg lang doorgaan, het lucht niet op, want hiermee verwerk je niet de onderliggende pijn van het gemis.

Woede is nu eenmaal gemakkelijker om te voelen dan pijn en verdriet

Slachtoffergevoel is een ingewikkeld gevoel dat deels bestaat uit een gevoel van hulpeloosheid en deels uit een onduidelijke, niet uitgesproken boosheid, die eisend kan overkomen. Het kan verwarrend zijn voor jezelf en voor diegenen die jou wel willen helpen, omdat ze het idee krijgen dat je niet echt geholpen wilt worden. Je blijft hangen tussen duidelijke boosheid en zuiver verdriet door halfslachtig te jammeren.

Je boosheid kwijtraken

Boosheid kwijtraken is eenvoudig én moeilijk. Eenvoudig omdat wanneer je weet dat je de pijn wilt vermijden van het afscheid, je kunt besluiten om er contact mee te maken en kunt gaan voelen. Naar buiten gerichte boosheid veranderen in een naar binnen gerichte focus, waar andere emoties liggen te wachten om gevoeld te worden. Het zal moeilijk zijn om het verzet tegen de pijn op te geven, omdat je misschien het gevoel hebt dat je dan nooit meer ophoudt met huilen of omdat je bang bent dat je instort en niet meer kunt functioneren. Maar realiseer je: zolang je vasthoudt aan woede raak je mensen die om je geven en er voor je kunnen zijn, kwijt.

Als je zo vastzit aan woede kan het zinvol zijn om hulp te zoeken om de woede er helemaal uit te laten, zodat je eindelijk bij de onderliggende pijn kunt komen. Uitrazen is een manier om bij het verdriet te komen. Doe dit met een therapeut die hierin geschoold is. Het uiteindelijk voelen van de pijn en het verdriet helpt je met de verwerking van een afscheid, een verlies en voorkomt dat je verbittert. Toont iemand in je omgeving veel woede na een verlies, besef dan dat diegene moeite heeft om de pijn van dit verlies toe te staan en dat de woede niet persoonlijk is, maar een vermijdingsstrategie.

Gevangen in schuldgevoel

Schuldgevoel ontstaat door de gedachte dat je iets hebt nagelaten of dat je niet genoeg je best hebt gedaan. Door dit negatieve oordeel over jezelf kan schuldgevoel ervoor zorgen dat je blijft ronddraaien in de gedachte. Doordat je je hierdoor slecht voelt over jezelf, schaam je je om het hierover te hebben. Je neemt afstand omdat je bang bent dat de ander hetzelfde oordeel heeft. Je denkt dat de ander je waardeloos, slecht en egoïstisch vindt. Vervolgens verberg je jezelf voor de ander terwijl je niet beseft dat het je eigen gedachten zijn. Je sluit je af voor de liefde van de ander voor jou.

Boosheid kwijtraken is eenvoudig

Een hardnekkig schuldgevoel is als zelfkastijding. Dat is destructief en helpt je niet bij de verwerking. Je loopt het risico om in een depressie terecht te komen omdat je verzandt in het ontoereikende gevoel dat het te laat is om het goed te maken. Je gaat je de rest van je leven slecht voelen over jezelf en besluit dat je niet de moeite waard bent om van te houden.

Het enige antwoord hierop is jezelf vergeven. Daarnaast is het goed om je te realiseren dat je jezelf te veel macht toekent door te denken dat het door jouw handelen anders was gelopen. Het is belangrijk om te besluiten dat je je best hebt gedaan en dat je destijds niet meer kon doen dan je deed, omdat je gewoonweg niet beter wist of kon. Het lag toen niet in je vermogen om het anders te doen. Daarnaast is het goed om te beseffen dat je niet de enige bent die verantwoordelijk is voor een goede relatie. It takes two to tango. Als de ander niet duidelijk heeft aangegeven wat hij nodig had, verlangde of vervelend vond, dan kon je dat niet ruiken. Jezelf hierover achteraf schuldig voelen, is voorbijgaan aan de verantwoordelijkheid van de ander. Met deze gedachtegang kun je jezelf vergeven en ontlasten. Ook door te benoemen waar je spijt van hebt, kun je jezelf ontlasten. Spijt hebben van iets wat je had willen doen en niet hebt gedaan is heel verdrietig. Door hier verdrietig over te zijn kun je dit gevoel van spijt loslaten.

Je verdriet niet kunnen of willen delen

De meeste mensen huilen liever alleen dan in aanwezigheid van een ander. Deels is dit een gewoonte die je uit je opvoeding hebt overgenomen: je schaamt je als iemand je ziet huilen. In mijn praktijk bieden de meeste mensen automatisch hun excuses aan als ze gaan huilen. Dat zit blijkbaar diep in hen verankerd: je moet je schamen als je jezelf zo laat gaan.

Een hardnekkig schuldgevoel is als zelfkastijding

In aanwezigheid van een ander huilen kan ook heel kwetsbaar voelen. Je weet niet hoe de ander hierop gaat reageren. Ook dit heeft vaak te maken met imprints uit de kindertijd, vooral de herinneringen aan hoe je ouders op verdriet reageerden. Daarnaast leven we in een cultuur waarin emoties veelal

worden verborgen. Dat heeft tot gevolg dat veel mensen niet geleerd hebben hoe ze moeten omgaan met iemand die huilt. Deze onhandige houding zorgt er vervolgens weer voor dat je je huilen inhoudt, want je wilt de ander niet belasten en in een opgelaten situatie brengen.

Het is erg jammer dat we niet gemakkelijker kunnen omgaan met huilen. Want wanneer je door een ander wordt gezien en erkend in je verdriet en je dit meeleven kunt aannemen, komt je verwerking in een stroomversnelling. Niemand kan je verdriet wegnemen of de pijn voor je verwerken. Liefde lijdt door verlies en liefde heelt door het ontvangen van liefdevolle steun. Door je verdriet te delen krijg je de erkenning dat het er helemaal mag zijn. Je gezien en gesteund voelen maakt je zacht. Je hoeft je niet meer sterk te houden. Je mag er zijn met al je verdriet. De ander zegt zonder woorden: ‘Ik leef met je mee.’ Je bent niet meer alleen met jouw diepe verdriet.

Overgave

Wanneer je je verzet eindelijk opgeeft en je aanvaardt dat je een intens verlies hebt geleden, kan het verdriet naar buiten komen. Je geeft je over en je huilt. Het verdriet komt in golven, als weeën bij een bevalling. Je hoeft niets te doen, het lichaam weet wat het moet doen. Je geeft je over aan de kracht van deze emotie. Het huilen bevrijdt je van de last van het verzet. Je wordt weer zacht. Het diepgaand ervaren en aanvaarden van het verlies geeft rust en ruimte. Verwacht alleen niet dat alle pijn na een keer goed huilen voorbij is. Dat is niet aan jou om te beslissen. Afhankelijk van de zwaarte van een verlies zijn verwerkingsprocessen voor ieder mens anders.

Marja Postema is de oprichter van de Emotionele Intelligentie Academie. Zij heeft meer dan vijfentwintig jaar ervaring in het coachen en trainen van particulieren en professionals. Zij is auteur van twee boeken: Emoties wat moet ikermee? en ABCvan15emoties. Ze geeft een geaccrediteerde opleiding Emotioneel Meesterschap aan professionals: www.omgaanmetemoties.nl

11 gouden tips bij rouw- en verliesbegeleiding

palmyra bakker

Na lang wikken en wegen heb je eindelijk een besluit genomen. Je hebt hulp nodig na het overlijden van een dierbare en daarom heb je je aangemeld bij een rouwtherapeut. De website spreekt je aan, naar deze persoon wil je toe met jouw verdriet. Als de afspraak voor de kennismaking dichterbij komt, begin je toch te twijfelen. Is dit de juiste beslissing? Kan deze persoon mij helpen? Je besluit toch om te gaan.

De meeste mensen zoeken hulp omdat ze iemand verloren hebben door overlijden, maar verlies is natuurlijk veel breder, denk aan verlies van werk, fysieke of mentale gezondheid of echtscheiding. Met het ene verlies kunnen we omgaan en komen we er zelf bovenop, maar soms is het zo overweldigend dat we daarbij ondersteuning zoeken.

Wat kun je verwachten van een rouwtherapeut? Het eerste gesprek zie ik als een kennismaking van de coach en de coachee. Voor mij als coach is het een moment om een helder beeld te krijgen van de hulpvraag. Ik stel bijvoorbeeld vragen over hoe het verlies ontstaan is en welke gevoelens een rol spelen. Hebben ze afscheid kunnen nemen of was het overlijden onverwachts, misschien was er sprake van zelfdoding, een lang ziekbed of misschien ging het gepaard met jarenlange mantelzorg? Zijn er gevoelens van spijt, schuld of boosheid, speelt er onenigheid over nalatenschap of boosheid over vermeende onzorgvuldigheid bij de zorgverlening?

Verlies is universeel, maar iedereen ervaart de gevoelens die ermee gepaard gaan anders. Daarom is het voor mij belangrijk om te weten uit welke culturele achtergrond mijn coachee komt. Ook is de vraag hoe er in het gezin van herkomst werd omgegaan met verlies en of er een relatie is met hoe er nu mee wordt omgegaan. Kan de coachee bij zijn gevoel of praat hij er overheen, spelen er boosheid of depressieve gevoelens?

Naar aanleiding van het gesprek kijken we samen naar hoe we de hulpvraag vorm kunnen geven. Verlies en rouw is niet iets waar je vrijwillig voor kiest. Het is een zoeken naar een goede balans tussen rouwen en afleidende activiteiten om met het verdriet en gemis om te gaan.

Wat helpt iemand die in de rouw is?

Om mensen die in de rouw zijn een leidraad te geven, heb ik een boekje met elf gouden tips gemaakt. Dit geeft een goede weergave van wat zich afspeelt bij verlies en rouw. Naast deze thema’s gebruik ik in mijn praktijk verschillende technieken, oefeningen en opdrachten. We werken aan een balans tussen verlies en herstel, waarvoor we aan de slag gaan met verschillende rouwmodellen, zoals dat van William Worden en het Duale Procesmodel van Stroebe en Schut.

Hieronder vind je mijn elf gouden tips in het kort.

Vertel je verhaal. Een luisterend oor is heel belangrijk, zelfs als je het gevoel hebt dat je je verhaal al heel vaak verteld hebt. Ik moedig mensen toch aan het te blijven vertellen, omdat er een helende werking van uitgaat.

Herbeleving van het gebeurde. Er is misschien een gevoel van onwerkelijkheid, dus gaan we terugkijken naar wat er gebeurd is en maken we samen een rouwreis.

Laat gevoelens toe. Om het verlies langzaam te kunnen integreren in het leven en toe te werken naar een nieuwe balans, is het belangrijk om gevoelens toe te laten. Een opdracht die ik regelmatig inzet is het kleuren van een doosje, waarbij het gaat om de gevoelens. Aan de binnenkant kleur je het doosje hoe je je voelt en aan de buitenkant kleur je wat je van deze gevoelens laat zien. Naar aanleiding van de gebruikte kleuren bespreken we de gevoelens en emoties.

Soms is het verlies zo overweldigend dat we daarbij ondersteuning zoeken

Omgaan met heftige emoties. Emoties kunnen onverwachts opkomen. We werken met verschillende ademhalingsoefeningen bij heftige emoties, zodat ze hanteerbaar worden in verschillende situaties.

Geef schuldgevoel de ruimte. ‘Had ik maar …’, is iets wat ik coachees regelmatig hoor zeggen. We onderzoeken of er gevoelens van boosheid, schaamte, spijt of schuld zijn. We bekijken hoe reëel deze zijn en of ze met zichzelf in het reine kunnen komen.

Stel belangrijke beslissingen uit. ‘Mijn neef, die zijn vriendin had verloren, gaf mij het advies, na het overlijden van mijn partner, om de eerste zes maanden geen levensveranderende beslissingen te nemen. Je kunt het namelijk niet overzien. Dit was voor mij een heel goed advies.’ Dit advies geef ik nu ook regelmatig.

Eén stap tegelijk. Om het leven langzaam weer op te pakken, ben je continu in beweging tussen verlies en herstel. We kijken waar de coachee zich bevindt in dit proces en welke stappen hij op dit moment kan zetten.

Wat geeft je kracht? Als iets je steunt, put je daar kracht uit. Meestal vraag ik de coachee om iets mee te nemen of iets te vertellen over wat hem steunt. Iemand nam fotootjes van haar hond mee. Ze kreeg de hond van haar vader, een paar weken voordat hij overleed. Omdat de hond naar buiten moest, hielp het haar om uit bed te komen en dat was een enorme ondersteuning, want dit maakte dat ze in beweging kwam. Op de foto zie ik een grappig lief hondje dat zo je hart kan veroveren.

Zorg goed voor jezelf. Om de dag gemakkelijker door te komen, is het handig een structuur aan te brengen. Regelmatig eten, in de natuur zijn en wandelen hebben een stabiliserende en helende werking. We onderzoeken wat werkt voor deze rouwende.

Koester herinneringen. Het kan helpen om bewust met herinneringen bezig te zijn, bijvoorbeeld door erover te praten, te schrijven of er creatief mee bezig te zijn. Oefeningen en opdrachten stem ik af op de voorkeuren van de coachee.

Aanpassen aan een andere werkelijkheid. In het begin is het moeilijk voor te stellen, maar in de loop van de tijd gaat het verlies en het gemis een andere plek innemen. Samen kijken we hoe de coachee het leven langzaam weer kan oppakken.

Het leven is een opeenstapeling van ervaringen en elke verlieservaring vraagt om herkenning, erkenning en liefdevolle aandacht.

Palmyra Bakker is gecertificeerd rouw- en verliesbegeleider te Amsterdam. Door haar eigen ervaring met verlies deed ze in 2017 de postHBO-opleiding Land van Rouw, zodat ze andere mensen kan begeleiden met hun veranderende levenssituatie. Het boekje de 11 gouden tips bij verlies en rouw is te downloaden via www.palmyrabakker.nl

Annemarie Bleeker

Annemarie Bleeker is zelfstandig teamcoach en executive coach en mede-oprichter van het platform ‘Conversationworkouts’, waar iedereen kan leren teamdynamiek te verbeteren. Ze werkt graag met Structural Dynamics, een model voor effectieve gespreksvoering.

‘Structural Dynamics is een van mijn favoriete werkvormen. Het is een intuïtieve en makkelijke manier om overleggen effectiever te maken.’ Annemarie legt de methode uit. ‘Dit model leert deelnemers kijken naar de structuur van gesprekken en vergaderingen. Er zijn vier rollen voor gedrag: move, oppose, follow en reframe. ‘Met move komt iemand met iets wat het gesprek in beweging zet, bijvoorbeeld een idee. Met oppose biedt iemand correctie om tot een beter resultaat te komen. Degene die follow inbrengt, ondersteunt het idee en zorgt voor uitwerking en voltooiing. De rol van reframe biedt perspectief door uit te zoomen als de bestaande denklijn vastloopt.’ Daarnaast onderscheidt Structural Dynamics ook drie talen: action, meaning en care. Annemarie herkent zich vaak in action, doen, maar voor een goed besluit zijn ook de zin én de impact voor de betrokkenen van belang. Ten slotte zijn er nog drie denkkaders over hoe je vindt dat beslissingen gemaakt ‘moeten’ worden.

Het mooie vindt Annemarie dat de werkvorm taal geeft over de gespreksstructuur. Teamleden zien scherper wat er (niet) plaatsvindt en kunnen daar hun eigen gedrag op afstemmen door te kijken naar: ‘wat heeft deze situatie nu nodig?’ in plaats van ‘wat wil ik nu doen?’ Ze vertelt over een leidinggevende die eigenlijk wilde volgen. ‘Hij voelde zich in de rol van move gezet om tot acties te komen, terwijl follow veel productiever bleek in deze groep. In de coaching bleek dat hij de rol van follow een beetje ruggengraatloos vond. Toen hij van dat idee afscheid kon nemen, hebben we geoefend: ‘Hoe zou ”volgen” klinken in deze groep?’

Patronen herkennen

De methode is ook goed bruikbaar bij teams die uit elkaar gaan en vaak weer deel zijn van een nieuw team. ‘Teamleden bespreken vaak als eerste: “Wat gaan we met elkaar doen?” Dat gaat voorbij aan de taal van meaning en care, die ook ruimte nodig hebben.’

Voor het vinden van herkenning in de rollen, talen en bouwstenen gebruikt Annemarie vloerankers bij live coaching en Google jamboard bij online sessies. ‘Na de eerste coachingsessie laat ik mensen vaak twee weken coderen wat ze zichzelf zien doen. Dan gaan ze patronen herkennen, zoals “de tenniswedstrijd”. In de tweede sessie kijken we wat ze in een gesprek of vergadering willen veranderen.’ Bij het oefenen van ander gedrag gebruikt Annemarie ook weer de vloerankers. ‘Vaak oefenen we met concrete zinnen.’

Toevallig coacht ze op dit moment vijf leidinggevenden die in hun nieuwe functie weinig inhoudelijke expertise hebben. ‘Structural Dynamics geeft hen vertrouwen en interventiekracht.’ Uiteraard komt Structural Dynamics ook aan bod in het boek Ik team, wij teamen dat ze met collega Saskia Tjepkema schreef. ‘De interactiestructuur is het eerste wat je ziet als je een team aan het werk ziet: hoe gaan mensen met elkaar om, hoe praten ze onderling?’ (NvO)

‘Structural Dynamics geeft vertrouwen en interventiekracht’

‘Structural Dynamics laat zien wat een gesprek nodig heeft.’

Wat kan rouw je opleveren?

annette koevermans

Rouw is een terugkerend onderwerp bij de coachees van Annette Koevermans. In haar werk als coach en hr-adviseur voor bedrijven komt het vooral langs in de vorm van langdurig verzuim, stroeve samenwerkingen binnen teams en conflicten. Soms dreigt er zelfs ontslag. Toch kunnen veel mensen prima omgaan met rouw, maar soms komt de hulp van een coach als geroepen.

Overvallen door de fatale aardschokken in Turkije en Syrië begin februari 2023, werden de inwoners geconfronteerd met diep verlies. Familieleden zijn vermist, dierbaren zijn omgekomen en velen zijn hun thuis kwijt. Mensen in diepe rouw. Rouw is onlosmakelijk verbonden met het verlies van iets of iemand waarvan we houden. De gevolgen van een natuurramp, het overlijden van een dierbare, verlies van een huwelijk door scheiding, het verlies van een baan, een team dat door reorganisatie uiteenvalt, een thuis waar je niet meer terechtkunt of het uit elkaar spatten van een droom door faillissement. Je voelt je beroofd van wat van jou was, waarmee je je soms tot in het diepst van je ziel had verbonden. Rouw is een weerspiegeling van die verloren verbinding en uit zich in gevoelens van ontreddering, spijt, angst, verdriet of boosheid.

Het ergste verlies

‘Als ik had geweten dat dat de laatste keer was dat ik mijn vader zou zien, dan had ik …’, zijn woorden die ik in mijn coachpraktijk hoor. ‘We konden als team met elkaar lezen en schrijven, waarom moet het ineens anders?’, van een teamlid dat zich ontredderd voelt na een reorganisatie. ‘Zijn vader, dát was pas een directeur, die kwam elke dag persoonlijk goedemorgen zeggen’, van een oudgediende die zich vastklampt aan tradities.

Geen verlies en geen verdriet is hetzelfde

Vaak wordt gedacht dat ander verlies dan de dood minder zwaar weegt, dat dat niet telt. Maar nee, elk verliest telt, jouw verlies telt. En jouw rouw is altijd uniek. Zo uniek als je vingerafdruk. Niemand anders zal jouw verdriet ervaren. Iedereen rouwt op zijn eigen manier. Geen verlies en geen verdriet is

hetzelfde. Je kunt ook niet denken in termen als ‘mijn verlies is erger dan het jouwe’. Als mensen mij zouden vragen wat het ergste verlies is, dan zou ik antwoorden: ‘Jouw verlies is altijd het ergste verlies.’

Masker afzetten

Als rouw in de privésituatie speelt, dan lukt het ons vaak om onze situatie slim te verstoppen achter ons professionele masker. Herkenbaar. Je kunt je verschuilen achter een uniform, cultuur, humor of de titel op je visitekaartje. Desondanks neem je je verhaal onherroepelijk mee naar je werk. Je kunt rouw niet thuislaten. Je bent kwetsbaar, vermoeid en hebt soms een kort lontje. Je kunt je voorstellen dat verhoudingen dan op scherp komen te staan.

Teams met een coachvraag laat ik nadenken over wat de ongeschreven gedragsregels zijn binnen hun team. Wat is de cultuur? Ik vraag ze vervolgens hoe die regels hen helpen in een constructieve samenwerking. Hoe zij in de toekomst graag met elkaar zouden willen omgaan. Wat weten ze van elkaar? Soms hebben teamleden het gevoel dat ze met elkaar een veilige omgeving scheppen. Ze denken dat ze lief en leed met elkaar delen, terwijl getoonde kwetsbaarheid toch bestempeld wordt als een zwaktebod.

Hoe mooi is het om jezelf als mens achter de collega te laten zien. Om onze kwetsbaarheid te durven tonen en onze eigenheid de ruimte durven geven, waarbij we ons masker afzetten. Zo ontstaat er ruimte voor emoties en voor echt contact met elkaar. Ik laat een team door werkvormen ervaren dat jezelf zijn op je werkplek ervoor zorgt dat je brein ontspant en de kramp in je lijf doorbreekt. Daar ontstaat ruimte voor echt menselijk contact en het ontwikkelen van nieuwe ideeën of samenwerkingen.

Gemeende aandacht

Zelf ben ik op 35-jarige leeftijd mijn man verloren, de vader van mijn toen nog jonge kinderen. Ik werkte als HR-manager op een accountantskantoor. Het was fijn dat er begrip was van leidinggevenden en collega’s op het werk. Niemand is erbij gebaat om een probleem aangepraat te krijgen van anderen, maar even vragen hoe het met je is, is een kleine moeite. Gemeende aandacht helpt echt. Samen comfortabel zijn met onze kwetsbare kanten.

‘Laat hem maar met rust, hij heeft net zijn vrouw verloren’ of ‘Hij mag thuisblijven, zolang hij daar behoefte aan heeft’ zijn uitspraken van werkgevers die zich geen raad weten met rouw en verlies op de werkvloer. Maar je wilt helemaal niet met rust gelaten worden. Je wilt heel graag dat er iemand, zonder oordeel en zonder veel vragen te stellen, naar je luistert. Dolgraag wil je in contact blijven met je leidinggevende en collega’s.

Zelfhelend vermogen

Inmiddels heb ik mijn eigen coachpraktijk met de naam ‘Met Verlies Niet Verloren’ en help ik mensen op hun weg van rouw. Voor werkgevers begeleid ik onder andere mensen die een groot verlies hebben geleden terug naar werk. Terug in contact met hun collega’s. Natuurlijk komt het voor dat, door gebrek aan aandacht of verlies van respect of vertrouwen, terugkeer voor beiden niks meer brengt. In die gevallen ga ik, in mijn rol als hr -adviseur, samen met de werkgever en de werknemer op zoek naar andere mogelijkheden. De weg naar het afscheid, het afscheid zelf en het ‘resetten’ van je leven erna zijn tenslotte voor niemand hetzelfde. Dat heeft met veel factoren te maken, niet in de laatste plaats met karakter en de situatie waarin je verkeert.

Hoe mooi is het om jezelf als mens

achter de collega te laten zien

Maar één ding is voor iedereen gelijk: rouwen hoort na een groot verlies voortaan bij jouw leven. Een groot verlies doorleven is geen kwestie van het een plek geven. Het is geen reis met een eindbestemming. Het ebt weg met de loop der jaren, maar kan je soms als een vloedgolf in alle heftigheid weer overvallen. En dat is niet erg. Waarom zouden we niet mogen treu-

ren om iets wat verloren is gegaan? Als coach hecht ik grote waarde aan de eigen kracht van mensen om met rouw om te gaan. Noem het zelfhelend vermogen. Het grootste gedeelte van de mensen kan prima omgaan met rouw.

Grenzen voor de coach

Pas als iemand vast dreigt te lopen ben je er als coach voor iemand die daar behoefte aan heeft. Je geeft vertrouwen, luistert actief en stelt vragen. Vragen die ertoe bijdragen dat mensen hun emoties niet wegdrukken, zich uiten en de signalen herkennen als het lijf verder wil. Je bent als coach nooit onderweg om iemand te ‘fixen’, want er valt niks te fixen. Het is bewonderenswaardig wat veel mensen in staat zijn te overwinnen met hun eigen tactiek, ervaringen en hulp. Waar de een zoekt naar praktische oplossingen, zoekt de ander het in het geloof of in spiritualiteit. Waar de een zijn cirkeltje kleiner maakt, stapt de ander juist uit zijn comfortzone. Er is geen tijd, methode of volgorde te geven voor rouw. Het is een transformatie die je doormaakt.

Toch loop ik soms tegen lastige zaken aan en twijfel ik of iemand psychologische hulp nodig heeft. Een gesprek tussen de coachee en de huisarts kan dan al heel veel doen. Als erkend coach moet je weten waar je grenzen liggen. Hoe goed mijn bedoelingen ook zijn, ik ben geen psycholoog. Als problemen dieper liggen dan mijn expertise, dan handel ik in het belang van de coachee en raad ik een doorverwijzing aan.

Held in je eigen verhaal

Gelukkig ben ik vaker getuige van de kleine stappen die mensen zelf weten te maken. Soms twee naar voren en één achteruit. Zolang er maar beweging is en er vooral voorwaarts geleefd wordt. Belangrijk is dat het verhaal dat verteld wordt, verandert. De feiten kun je niet veranderen, wel hebben we regie over hoe we het verhaal vertellen. ‘Wees de held in je eigen verhaal.’ Zo nodig ik mijn coachees uit om ook de lichtpuntjes te zien. Ik moedig mensen aan om de stappen die ze maken echt te benoemen. Dat is belangrijk omdat je niet jaar in jaar uit hetzelfde verhaal kunt vertellen. Jouw rouw verandert met de tijd en je behaalt kleine successen. Zo leren ze om rouw te integreren in hun leven.

Kortgeleden vertelde een coachee dat ze zo trots is op het feit dat ze heel concreet hulp heeft durven vragen voor iets praktisch. Iets wat niet in haar aard zit, want het liefst lost ze haar

problemen zelf op. Zo’n belangrijke levensles vergeet iemand meestal weer snel. Maar juist door het te vertellen of door op te schrijven wat er goed ging, zie ik een glimp van trots.

Naar een andere toekomst

Iedereen vindt in het leven zijn eigen antwoorden en daar krijgt rouw soms ineens een functie. Je kunt jezelf naar een andere energie helpen. Een energie waarin je accepteert wat je overkomen is en je de regie op je leven herpakt. De mogelijkheden op een rijtje zet en scherpe keuzes maakt. Rouw gaat over moed en over kennismaken met je nieuwe ‘ik’. Een veelal lang, eenzaam en soms uitputtend proces van jezelf ontrafelen. Daarbij het verdriet recht in de ogen kijken en doorléven om jezelf te helen en jezelf weer in een nieuw spoor te helpen.

Dit is een proces dat je naar een andere toekomst brengt. Durf te kiezen voor het leven mét het verlies. Hoe hard het ook klinkt, rouw trekt bij je in en is niet van plan om weer te vertrekken. Rouw maakt deel uit van je nieuwe identiteit, je nieuwe ‘ik’. Gek genoeg kan rouw je ook iets opleveren. Emoties nodigen ons uit om ons leven opnieuw vorm te geven. Het brengt ons naar een gevoel van urgentie, dat ons doet besluiten de feiten op een rijtje te zetten. Om mogelijkheden te zien, om prioriteiten te stellen en om uit te vogelen wat en wie er nou eigenlijk écht belangrijk is in ons leven.

Een groot verlies doorleven is geen kwestie van het een plek geven

Rouw leert ons ook om te accepteren dat het leven loopt zoals het loopt en dat we een keuze hebben hoe we daarmee omgaan. En dat maakt dat we weliswaar veerkracht tonen, en tegelijkertijd de realiteit onderkennen, dat we nooit meer kunnen terugkeren naar de positie waar we vandaan komen. Dat zorgt voor een mentale groeispurt.

Vertragen is het toverwoord

Rouw vormt je, maar verloren ben je zeker niet. Maak kennis met je nieuwe ‘ik’ en onderzoek hoe je toch met een goed gevoel kunt terugkijken op dat deel van je leven. Je partner, ouder of een andere dierbare, je vertrouwde team of een traditie. Hoe kun je er zelf betekenis aan geven? Het helpt ook om de tijdlijn

wat op te rekken, om niet alleen te focussen op de verdrietige gebeurtenis, maar ook te kijken naar de tijd daarvoor en daarna. Was er, voordat de dood, de scheiding, de reorganisatie of het faillissement zich aandiende, een periode waarin je heel gelukkig was, waarin je met heel veel plezier mooie dingen bereikte of in de flow zat? En heeft de tegenslag die in je leven kwam je misschien een besluit doen nemen, dat je anders nooit had durven nemen? Nadenken over dit soort vragen versterkt het zelfvertrouwen en het gevoel van eigen regie.

Vertrouw op jezelf en vertraag

Vertrouw op jezelf en vertraag. Vertragen is het toverwoord. Neem je tijd om je verdriet, je woede, je angst aan te kijken. Denk niet aan wat je allemaal moet doen, denk vooral na over wat je allemaal mag laten. Rouw leert ons dieper in de emotie te gaan en milder te zijn. Niet in de laatste plaats voor onszelf. Neem je rust als je lichaam daar om vraagt. Heb je het gevoel vooral in de overlevingsstand gestaan te hebben, probeer dat dan te parkeren. Het is nuttig voor je geweest, maar je hebt het niet meer nodig. Laat dat oude gedrag los. Gedrag dat je niet meer dient. Voel dat je lijf en brein sterk zijn en in staat om nieuwe paden te ontdekken. Ga op zoek naar nieuwe patronen in je leven.

En dan, met de rust en ruimte die na zo’n soms lastig, maar vrijwel altijd ook bevredigend proces ontstaat in het hoofd van coachees, krijgen ze weer plaats voor nieuwe mensen en nieuwe ervaringen. Ze hebben weer het lef om het leven te leven.

Annette Koevermans begeleidde als hr-adviseur en coach de afgelopen decennia de nodige mensen op hun pad van verlies en rouw. Naast haar expertise op het gebied van management, personeel & organisatie is zij opgeleid als ‘certified grief educator’ door rouwexpert David Kessler. Haar eigen rouwervaring deelt ze in haar boek: www.metverliesnietverloren.nl/boek

Rouw na verlies van werk

sacha loeffen

Rouw heeft te maken met het verwerken van een verlies. En verlies is er in vele soorten en maten. Dit artikel gaat over rouw door het verlies van werk. Want hoewel dit zeker niet voor iedereen geldt, kan het verlies van werk ook leiden tot gevoelens van rouw.

Bij verlies van werk kun je denken aan ontslag, demotie, failissement, arbeidsongeschiktheid of het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. Lang niet iedereen is zich bewust van het feit dat dergelijke gebeurtenissen gepaard kunnen gaan met gevoelens van verlies. En dat degene die dit meemaakt hierdoor mogelijk door een rouwproces gaat. Jammer, want als hier meer over bekend zou zijn, kan dit leiden tot meer begrip. Begrip voor jezelf als je dit meemaakt en begrip voor de ander als die dit meemaakt.

In mijn loopbaan als arbeidsrechtjurist en coach heb ik heel veel mensen gesproken die te maken hadden met ontslag. Sommige mensen hadden daar behoorlijk onder te lijden. Zij hadden hevige emoties, zoals boosheid, angst, verdriet of somberheid. Soms hadden ze ook fysieke en/of mentale klachten. Het viel me op dat zij zelf vaak niet goed begrepen waar hun klachten vandaan kwamen. Ook hun omgeving had lang niet altijd begrip, zeker niet als de klachten lang aanhielden. Als ik met ze in gesprek ging over wat ze hadden meegemaakt en hun uitlegde dat hun verlies mogelijk tot gevoelens van rouw leidde, vielen er vaak veel puzzelstukjes op hun plaats. Ze begrepen zichzelf daardoor beter en konden met hun omgeving in gesprek gaan over het verwerkingsproces waar zij in zaten.

Modellen van rouwverwerking

Verschillende therapeuten en rouwdeskundigen hebben het proces van hoe mensen rouwen, proberen te vatten in modellen van rouwverwerking. Elisabeth Kübler-Ross is een bekende Zwitserse psychiater die zich bezighield met het bestuderen van rouw. Zij verichtte als een van de eersten baanbrekend werk met haar Fasenmodel. Ze onderscheidde vijf fasen bij rouw: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding (beschreven in haar boek On death and dying, 1969).

Deze fasen heeft zij verwerkt in de Kübler-Ross rouwcurve. Een belangrijk punt van kritiek op dit model is dat de fasen elkaar in werkelijkheid zelden mooi opvolgen. Ze lopen in het echte leven meestal kriskras door elkaar.

Margaret Stroebe en Henk Schut staan bekend om hun recentere Duale Procesmodel. Volgens dit model bewegen rouwenden heen en weer tussen een verliesgerichte en een herstelgerichte kant. Het ene moment zijn ze bezig met het verlies, het andere moment worden ze getrokken naar de realiteit van het leven en de toekomst. (Dit model is beschreven in Het Duale Procesmodel van omgaan met verlies, 1999.)

Puzzelstukjes vielen op hun plaats

Een model is natuurlijk een vereenvoudigde weergave van een ingewikkeld proces dat niet overeenkomt met de complexe werkelijkheid. Een mens is immers niet in een model te vangen en zijn rouwverwerking evenmin. Toch hebben ze zeker betekenis, omdat ze een wetenschappelijke basis hebben en een handig visueel hulpmiddel zijn om met mensen in gesprek te gaan over het proces waar zij doorheen gaan. Deze modellen worden er ook vaak bijgepakt als iemand het moeilijk heeft met het verlies van werk. Graag neem ik je hierin mee.

Vijf fasen bij verlies van werk

Als we de fasen van rouw volgens Kübler-Ross eens bekijken bij het verlies van werk, dan geeft dat het volgende beeld.

In de ontkenningsfase zie je dat mensen vooral in shock zijn en het ontslag niet echt onder ogen zien. Ze snappen verstandelijk wel dat ze hun baan kwijt zijn, maar wat dit betekent dringt nog niet helemaal tot ze door. De hele waarheid is te overweldigend en komt daarom druppelsgewijs binnen. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot gedachten als: ‘Dat had ik niet zien aankomen. Dat kan niet waar zijn. Dit overkomt mij niet. Het komt wel weer goed.’

In de fase van boosheid zijn mensen vaak boos op hun werkgever. Deze is immers de oorzaak van het kwaad. De boosheid op anderen wisselt men vaak af met boosheid op zichzelf. Dit kan

bijvoorbeeld leiden tot gedachten als: ‘Waarom ik? Zijn ze nou helemaal gek geworden? Ik meld me ziek! Ik ga bij de concurrent werken! Het is mijn eigen schuld.’

Tijdens de fase van onderhandelen proberen mensen het verlies van hun werk te verwerken door allerlei ‘als … dan’-scenario’s te bedenken: ‘Als ik nu mijn excuses aanbied, dan nemen ze me vast wel weer terug. Als ik in gesprek ga met de directeur, dan mag ik vast alsnog blijven.’ Ook kan onderhandelen bestaan uit een stap naar de rechter om het ontslag aan te vechten of het vragen van een ontslagvergoeding.

In de fase van depressie kunnen mensen die hun werk verloren hebben zich verslagen en verloren voelen. Ze zien in dat ze hun werk echt zijn verloren en dat ze niet meer terug kunnen. Hierbij horen gevoelens van verdriet, angst en somberheid. Tijdens deze fase zitten mensen op het dieptepunt van de rouwcurve.

In de laatste fase, die van acceptatie, klimmen mensen weer omhoog in de rouwcurve. Er komen geleidelijk gevoelens van berusting en de emoties vliegen minder heen en weer. Mensen richten hun blik weer op de toekomst en pakken langzaamaan de draad weer op.

Een mens is niet in een model te vangen en zijn rouwverwerking evenmin

Je kunt je wellicht voorstellen dat hun rouwproces in de praktijk niet zo netjes deze fasen doorloopt. Hoe iemand zich voelt kan echt alle kanten opgaan. Hij kan bijvoorbeeld van depressie weer in boosheid geraken en van acceptatie weer in verdriet of boosheid.

Slingeren tussen verlies en herstel

Als je naar het model van Stroebe en Schut kijkt, dan zie je dat dit meer uitgaat van deze grilligheid. Het model maakt het heen en weer slingeren tussen verlies en herstel inzichtelijk. Het ene moment zijn rouwenden bezig met het verlies. Het andere moment worden ze getrokken naar de realiteit van de toekomst. Ik merk dit vaak bij mensen die ik begeleid nadat ze hun werk zijn verloren. Het ene moment zijn ze vol goede moed bezig met hun toekomst en het andere moment zitten ze weer vol in hun gevoelens van ongeloof, boosheid, angst, somberheid of verdriet.

Hoewel mensen niet te vangen zijn in een model – en modellen vaak ter discussie staan – merk ik dat coachees het vaak wel behulpzaam vinden om op basis van een model in gesprek te gaan over hun gevoelens rondom het verlies van hun werk. Ze zijn dan opgelucht dat het helemaal niet raar is dat ze zich zo voelen en vinden het opmerkelijk dat er zelfs onderzoek naar is gedaan en dat er modellen over zijn gemaakt. Het geeft ze een gevoel van erkenning en de hoop dat het wel weer goed zal komen. Ze snappen zichzelf beter en hebben meer inzicht in hoe het werkt bij de verwerking van verlies. Ook geeft het ze handvatten om in gesprek te gaan met hun dierbaren om zo steun en begrip te krijgen vanuit hun omgeving.

Ik sluit graag af met een quote van een coachee: ‘Mijn proces heeft tijd nodig en laat zich niet versnellen, maar dat ik me bewust ben geworden van het feit dat ik rouw, is voor mij een eyeopener die goud waard is omdat het veel verklaart en mij hoopvol stemt.’

Sacha Loeffen is getrouwd en moeder van vier kinderen. Na een juridische carrière is zij het coachvak ingestapt, omdat zij mensen graag op het persoonlijke vlak verder wil helpen. Zij heeft een passie voor coaching rondom de thema’s werk en relaties. Sacha is Noloc Register Loopbaanprofessional en NOBCO EIA Senior Practitioner. Bij NOBCO is zij tevens actief als vrijwilligster.

IEDER ZIJN ROUW

Ellen Dreezens, Ieder zijn rouw

191 blz, 1e druk, 2023, Boom Uitgevers Amsterdam, ¤ 23,50

Een toegankelijk boek dat het ongemakkelijke onderwerp van rouw behapbaar maakt voor coaches. Rouw en verlies kunnen een groot effect hebben op hoe iemand in het leven staat en naar zijn toekomst kijkt. Een coach kan houvast, rust en moed bieden op weg naar heling.

Coaching gaat op een bepaalde manier altijd over verlies en verdriet: ook in ‘normale’ coaching kom je elementen van rouw tegen. Met de gereedschappen die je als coach tot je beschikking hebt, ben je al goed toegerust om ook mensen die rouwen te begeleiden. Ieder zijn rouw laat zien welke tools je kunt inzetten wanneer je rouwende cliënten begeleidt.

Ellen Dreezens geeft inzicht in welke soorten rouw er zijn, hoe verschillend rouwprocessen kunnen verlopen en hoe je je cliënten ondersteunt in het doormaken hiervan. Met de diverse oefeningen in het boek help je je cliënten hun toekomst op een positieve manier tegemoet te treden.

Germien Brouwer

Labyrinthoss, gespecialiseerd in rouw/verlies en angst/trauma

Ik werk in de palliatieve zorg en krijg regelmatig te horen: ‘dat is zwaar’. Integendeel: het is vooral mooi, het gaat over wat er werkelijk toe doet. Ik was betrokken bij de hernieuwde richtlijn ‘Rouw in de palliatieve fase’. Dit boek is evenzo van deze tijd: rouw is niet eindig, modellen liggen niet vast. Wat mij bekoort, is de aandacht voor individu en sociale omgeving, voor diversiteit. Kinderen en jongeren komen nadrukkelijk in beeld. Zingeving en spiritualiteit spelen een rol als integraal onderdeel van iemands sociale omgeving en cultuur.

Rituelen helpen bij rouw, er zijn talrijke praktijkvoorbeelden voor elke leeftijd, belangrijk! De korte verhalen, de vele oefenvormen voor coaching of individu zijn herkenbaar en strekken zeer tot aanbeveling. Kortom: dit boek maakt het mogelijk om kundig en liefdevol mensen bij rouw en verlies bij te staan.

Hoewel rouw onderdeel van het leven is, blijkt er nog veel onhandigheid en onwetendheid. Het is daarom van wezenlijk belang dat coaches kennis hebben van rouwprocessen en weten hoe een coachee in rouw te begeleiden. Ellen Dreezens biedt een praktisch naslagwerk met verschillende theorieën over rouw, oefeningen en leestips. Ze neemt je mee in een coachingstraject.

Drie dingen vallen op: ook rouw bij kinderen en jeugd wordt beschreven. Er is veel aandacht voor het verschil tussen gezonde en gecompliceerde rouw; wanneer verwijs je door? De thema’s ‘verscheidenheid’ en ‘ruimte voor groei’ zijn van wezenlijk belang voor het begeleiden van een rouwproces. Daarnaast waren de oefeningen voor mij een verrassing; ik ga ze gebruiken tijdens de rouwretraites op Kreta. Een aanrader voor iedere hulpverlener die meer wil weten over rouw. Maar ook de ‘ervaren’ rouwbegeleider kan dit boek nieuwe inzichten bieden.

Ik werk zelf het meeste met kinderen en jongeren. Ellen beschrijft dat er niet altijd gepraat hoeft te worden met kinderen. Het is fijn om je te realiseren dat veel kinderen beter loskomen door op een speelse manier met het onderwerp rouw aan de slag te gaan. Ellen benadrukt bijvoorbeeld bij het kwaliteitenspel hoe de jongere zijn ontdekkingen daaruit kan gebruiken ten aanzien van exploreren en verbinden, onder andere bij problemen rondom identiteit, en hoe hij zich verhoudt tot de wereld om hem heen. In het hoofdstuk over complexe rouw geeft ze voorbeelden van normale en gecompliceerde rouw. Ook biedt ze een hoofdstuk over veerkracht en geluk. Cliënten ervaren meer zingeving door bewust aan hun eigen geluk en veerkracht te werken. Ieder zijn rouw geeft heel veel inzichten en mogelijkheden voor coaches om te werken met verlies en rouw in hun eigen praktijk.

8,5

Guido Schürmann Beleidsadviseur bij Agora

Carmen Caspersz Kinder- en jongerencoach bij Indeluwte.org

Als rouwen niet past

Ruimte voor rouw

bij burn-out

natasja van loenen

Natasja van Loenen zag eenzelfde patroon in rouwen om een verlies en bij burn-out. In haar artikel bespreekt ze het ontstaan van rouw bij burn-out, de signalen en de valkuilen. Ook geeft ze handvatten om de rouw bespreekbaar te maken en gecompliceerde rouw te voorkomen.

Ga maar lieverd, het is goed.’ De tranen glinsteren in haar ogen wanneer ze de hand van haar man stevig vastpakt. Ze is net op tijd. De laatste adem strijkt over zijn lippen. Dan is er stilte, even helemaal niets. Vertwijfeld kijkt ze mijn kant op: ‘Is hij… weg?’

Officieel mag ik mensen niet overleden verklaren. Dat weet ze ook, daar hebben we het over gehad. Toch voel ik voor de vorm aan zijn pols, ik kijk naar zijn borst en geef een bevestigend knikje: ‘Dat denk ik wel.’ Meer heeft ze niet nodig om haar tranen de vrije loop te laten. Ze legt haar hoofd op zijn borst en blijft daar een paar minuten snikkend liggen. Dan heft ze zich op, sneller dan verwacht. Haar bewegingen zijn vlot en doelbewust, resoluut bijna. Ze veegt haar tranen weg en vraagt: ‘Zo, wat doen we nu?’

Later zal ze zich verbazen over haar gedrag, haar kracht. Mij verbaast het niet. Het is een reactie die ik eerder heb gezien. Het verdriet is zó intens, de rouw zó sterk, dat het voelen even stopt. Het doen neemt het over. Wat zitten onze hersenen toch bijzonder in elkaar. Elizabeth Kübler-Ross zou het de fase van ontkenning noemen. Dat doet dit oergevoel in mijn perceptie tekort. Het is overleven; het is kracht op zijn breekbaarst.

Ruim voordat ik coach was, was ik zorgverlener. Vanaf mijn zestiende heb ik een hoop mensen en hun dierbaren ondersteund bij het naderende levenseinde, dus ik heb al jong veel rouw van dichtbij meegemaakt. Dichtbij genoeg om het te zien en te beleven. Daarnaast ook met genoeg afstand om te kunnen observeren zonder mezelf in het verdriet te verliezen. Toen ik me later in mijn carrière ben gaan richten op het coachen van mensen die kampen met een burn-out, herkende ik tot mijn verbazing met regelmaat hetzelfde patroon van rouwen. Toch heeft rouw bij burn-out zijn eigen kenmerken en risico’s.

Rouw bij burn-out; hoe ontstaat het?

Bij een burn-out stapelen de effecten van langdurige stress zich zodanig op dat het dagelijks functioneren voor langere termijn ernstig wordt beperkt. Burn-out is niet op te lossen met een vakantie of tijdelijk rustiger aan doen. Bij een burn-out is

iemand lichamelijk en geestelijk uitgeput. Dit gaat gepaard met een hoop onrust, onzekerheid en negatieve emoties. Iedereen ervaart de burn-out op zijn eigen manier, maar er zijn zeker gemene delers te vinden. Er is bij burn-out vrijwel altijd sprake van onrust en onmacht die elkaar versterken. Er is vaak een sterke drive om te werken aan het herstel, terwijl er gelijktijdig geen energie is om ook maar iets aan te pakken. Rust nemen voelt vaak als opgeven of toegeven aan zwakte, waardoor gevoelens van falen en schaamte kunnen ontstaan. Daarbij komt de eigen identiteit in relatie tot de (werk)omgeving vaak onder druk te staan.

Rust nemen voelt vaak als opgeven

Mensen die kampen met een burn-out ervaren vaak gevoelens van verlies. Dit kan een werkelijk verlies zijn, zoals het verlies van een baan of relatie. Het kan ook gaan om een verlies van een deel van zichzelf; een stuk identiteit dat opnieuw gedefinieerd moet worden. De kijk op het eigen zijn kan drastisch veranderen door een burn-out. Zoals bij elk verlies kan ook dit verlies leiden tot rouw. Rouw gaat immers over het ervaren en verwerken van een wezenlijk en groot verlies.

De emoties rond rouw zijn zo groot, dat ze niet genegeerd kunnen worden en dat ze het dagelijks functioneren belemmeren. Zowel rouw als burn-out hebben dus een nadelig effect op de energie, het functioneren en het algemeen welbevinden. De symptomen van rouw en burn-out lijken zo veel op elkaar, dat het lastig is om ze uit elkaar te houden. Waar stopt de burnout en begint de rouw? Waarom is het onderscheid belangrijk?

Geef rouw de ruimte

Het onderscheid maken tussen burn-out en rouw is belangrijk omdat rouw van een wezenlijk andere aard is dan burnout. Rouw is een natuurlijke en gezonde reactie op een groot

verlies, waar burn-out een onwenselijk gevolg is van langdurige stress. Burn-out is dan ook iets waarvan men wil en kan herstellen en wat zo veel mogelijk voorkomen moet worden. Rouw is wenselijk en moet niet voorkomen, maar juist doorleefd worden. Door het rouwproces te aanvaarden kan het verlies gedragen worden. Dit wil niet zeggen dat het verlies zelf wenselijk is of (direct) geaccepteerd moet worden. Rouw wordt problematisch wanneer het gezonde rouwproces wordt verstoord, waardoor gecompliceerde rouw ontstaat. Dit kan leiden tot een tal van klachten, waaronder depressie, angst en verslaving (Boelen & Smid, 2017). Door het niet herkennen van rouw kan onderdrukte rouw ontstaan, wat uiteindelijk weer kan leiden tot die gecompliceerde rouw.

Kortom: als coach wil je mensen met een burn-out helpen te herstellen van de gevolgen van stress en gelijktijdig de rouw te omarmen. Zo kunnen zij zich richten op hun herstel zonder extra risico’s op complicaties.

Om dit te kunnen doen zal de rouw eerst herkend én erkend moeten worden. De coachee in deze situatie zal rouw zelden tot nooit zelf herkennen. Hier ligt dus een belangrijke taak voor de coach. Naast het herkennen kan ook het erkennen van de rouw, juist bij coachees die kampen met burn-out, moeizaam verlopen. Mensen die van nature moeite hebben met loslaten en het verliezen van controle lopen een hoger risico op burn-out. Ook hebben coachees met deze karaktereigenschappen vaak meer moeite met het erkennen van gevoelens van rouw; rouw gaat immers gepaard met het ervaren van minder controle. Daarbij is er nog een (misschien wel de belangrijkste) reden voor het onderdrukken van rouw bij burn-out. Die reden is dat de coachee de rouw er niet bij kan hebben. De onmacht en de verstoorde energiehuishouding maken dat de coachee zo overweldigd is, dat de burn-out zelf nauwelijks te bevatten valt. Rouwen past er simpelweg niet meer bij in het hoofd van de coachee. Het copingmechanisme dat de eerste rouwfase omvat (ontkenning) is hierbij zó krachtig, dat het hele rouwproces wordt ontkend en begraven.

De coachee in deze situatie zal rouw zelden tot nooit zelf herkennen

De insteek van de coach in de begeleiding van dit proces moet dan ook gericht zijn op acceptatie van het rouwproces náást het herstel van de burn-out. De neiging bij zowel coach als coachee kan zomaar zijn om zich te richten op het herstel van de burn-out, wat het meest aan de oppervlakte ligt. Maar het is van wezenlijk belang om het rouwproces ook de ruimte te geven die het nodig heeft. Want wanneer onderdrukte rouw leidt tot gecompliceerde rouw kunnen de gevolgen behoorlijk ernstig zijn.

Signaleren

Symptomen van burn-out en rouw lijken dus heel erg op elkaar. Toch is het mogelijk om (onderdrukte) rouw bij burnout te herkennen als je er alert op bent.

Verlies – het klinkt misschien een beetje als een open deur, maar rouwen begint bij een verlies. Burn-outcoaching richt zich in de eerste plaats op rust (leren) vinden en nemen, waardoor de nadruk in het begin niet ligt op het dieper graven. Toch is het goed om in de intake al wel wat aandacht te geven aan gevoelens van verlies. Vraag in ieder geval of iemand iets verloren heeft door de burn-out. Dat kan een baan zijn, maar ook een vriendschap, liefdesrelatie of iets in zichzelf, de eigen identiteit. Wanneer je merkt dat de coachee worstelt met deze verlieservaring, is het goed om hier gedurende het traject alert op te zijn.

Piekeren – Piekeren komt veel voor bij burn-out. Vraag hier goed op door. Piekert de coachee veel over iets wat hij verloren is? Gaan de gedachten vooral uit naar de verlieservaring? Dan is de kans groter dat er sprake is van rouw.

Taal – Taalgebruik kan veel onthullen over onbewuste thema’s die mensen bezighouden. Let op zinnen als: ‘Zo ben ik niet’ en ‘Ik herken mezelf niet meer!’ als het gaat over rouw om identiteit. Als het gaat om rouw om verlies buiten zichzelf (baan, vriendschap, relatie) is het vaak opvallend dat mensen zichzelf tegenspreken. Het ene moment balen ze enorm van het kwijtraken van de baan en het volgende moment is het ‘voor hen tien anderen’. Het gaat hierbij niet om een normaal proces van acceptatie, maar echt opvallende bewegingen van het ene naar het andere uiterste en weer terug.

Focus – Als mensen worstelen met verlies merk je vaak dat ze het in het begin vooral hebben over de dingen die ze missen. Wanneer je verder in het proces komt, merk je vaak dat de focus ligt op het opvullen van dat gemis. Dit is een duidelijk signaal dat er sprake kan zijn van onderdrukte rouw.

Bespreekbaar maken

Om de overgang van signaleren naar bespreken makkelijker te maken, kan het helpen om het onderwerp vanaf het eerste moment al op de agenda te hebben staan. Door in algemene zin bij de eerste sessie de mogelijkheid van rouw bij burn-out te benoemen, zal acceptatie wanneer dit aan de orde is gemakkelijker zijn voor de coachee. Ook voor de coach is het gemakkelijker om eventuele observaties op dit punt in te brengen.

Ga hierbij niet overtuigen,

maar onderzoek de weerstand eerst

Belangrijk is vooral dat de coach het bespreken van de signalen van rouw niet uitstelt. Je kunt geneigd zijn om eerst door te vragen of een volgende sessie af te wachten, maar dat is vaak contraproductief. Signalen van rouw, vooral wanneer deze onderdrukt worden, zijn vaak subtiel en gemakkelijk te missen. Wanneer je ze ziet, is het beter om de observaties meteen te toetsen bij de coachee. Dit kan op heel neutrale wijze door de observatie onder woorden te brengen en de coachee te vragen om een reactie.

De suggestie dat een coachee met rouw te maken heeft kan op weerstand stuiten. Ga hierbij niet overtuigen, maar onderzoek de weerstand eerst. Geef pas meer uitleg over rouw bij burnout als de coachee aangeeft dit te willen horen.

De kracht van rouw

Uiteindelijk is het belangrijk dat je er als coach van doordrongen bent dat rouw helpend is. Het is niet iets om voor te vluchten. Hoewel de coachee het als eng kan ervaren, is een gezond rouwproces een helende ervaring, ook bij burn-out. Het ondersteunt het herstel door op een gezonde manier tot acceptatie van het verlies te komen. Dit kan een mooi nieuw vertrekpunt zijn. Het erkennen van het gemis kan helpen bij het duiden van de waarden van de coachee en hiermee een anker zijn voor de identiteit. Door de verlieservaring te onderzoeken en te achterhalen wat het precies is dat de coachee mist, kan er gewerkt worden aan nieuwe invulling van de onderliggende behoeften. De acceptatie kan helpen om de nieuwe situatie een eigen plek te geven en gezonde veranderingen te omarmen. Door dit als coach uit te dragen en de coachee uit te nodigen het proces te doorvoelen, maak je optimaal gebruik van de breekbare kracht van de rouw.

Bronnen

• Boelen, P.A., & Smid, G.E. (2017). Disturbed grief: prolonged grief disorder and persistent complex bereavement disorder. BMJ (Clinical research ed.), 357, j2016. https://doi.org/10.1136/bmj.j2016

• Kübler-Ross, E. (1969). On Death and Dying. New York: Simon & Schuster.

Natasja van Loenen is als coach gefascineerd door menselijk gedrag. Gedrag dat uitdaagt, creëert, maar soms ook destructief kan zijn. Samen met haar klanten danst, speelt en vecht zij met dit gedrag. Zij adviseert organisaties en ondersteunt mensen door coaching en training op gebied van persoonlijke ontwikkeling, burn-out en stress.

Hakken, raspen en polijsten

jolanda van den hengel

Als rouw- en stevensbegeleider zoekt Jolanda van den Hengel naar manieren om positiviteit te brengen in rouw- en stervensperiode. Creatief bezig zijn is een van die manieren.

Daar zit ze dan, tegenover mij, zwanger van haar eerste kindje. De tranen komen en zij vraagt zich hardop af waar dit gesprek heen gaat. Ik zeg meteen: ‘Laat het maar gebeuren, bij mij mag het gebeuren.’ Ze is mijn happy officemanager en we zouden een gesprek hebben over mijn werk als receptioniste – helemaal niet over haar en over haar rouw. Haar moeder, ruim een jaar geleden plots overleden, zal dit kleinkind nooit meemaken en zal haar dochter nooit zelf moeder zien worden. Rauwe rouw … en even helemaal niet happy. Ik ben rouwbegeleider en ik weet dat ik het kan laten gebeuren. We praten over mijn nevenactiviteiten, ik raak een gevoelige snaar en dan ineens gebeurt het. Kom maar op met die tranen, iedere traan is er één en weet je … het moet gebeuren, dus laat maar komen … Je bent bij mij in goede handen.

We zullen er allemaal aan moeten geloven en gaan het allemaal een keer meemaken, maar waarom doen we er zo moeilijk over? Waarom hangt er zo’n taboesfeer om rouw? Ja, rouw gaat over verlies, meestal over de dood van een ander en hoeveel je de ander mist, hoe de ander jouw leven glans gaf, aanvulde of zelfs praktisch gezien vorm gaf. Hoe moeilijk is het en kun je de draad weer oppakken zonder die ander? Hoeveel tijd mag je nemen om aan de nieuwe situatie te wennen en zichtbaar verdrietig zijn en wanneer mag je zichtbaar weer genieten van je leven?

Een leven voor en na

Misschien moet je het zelf van heel dichtbij meemaken om te kunnen voelen en ervaren wat rauwe rouw is. En niet slechts één keer, maar misschien, zoals ikzelf, wel vier keer om te voelen en te ervaren hoe verschillend die rauwe rouw kan zijn. Er is geen standaard formule voor hoe je rouw ervaart of gaat ervaren. Je kunt het zien aankomen, maar je kunt ook totaal overvallen worden door de situatie of door je eigen reactie. En hoelang duurt dan die rouw? Wanneer ben je er overheen?

Heel simpel gezegd: rouw gaat niet weg, gaat niet over … Rouw zal er altijd zijn én mag er altijd zijn.

Je kunt er wel voor zorgen dat rouw je niet belemmert om verder te gaan met het ‘nieuwe’ leven. Er is een leven voor en na het verlies. Het leven verandert en het is goed om dat in te zien en te accepteren. En soms heb je daar hulp bij nodig. Die hulp is dichterbij dan je vermoedelijk denkt. Je bent niet gek, je hebt gewoon even een luisterend oor nodig en misschien wat hints en tips.

Geen ruis

Als beeldend kunstenaar heb ik mijn verliezen ‘verwerkt’ door beeldhouwen en zo uit mijn malende hoofd te komen. Alleen maar met de steen bezig zijn. Hakken, raspen en polijsten. Gevoelens, herinneringen en gedachten de revue laten passeren en daar rust door te vinden. Cliché? Nee integendeel! Creatief bezig zijn is een heel goede manier om even helemaal nergens anders aan te hoeven denken. Het geeft je totale rust, even geen ruis.

Je bent niet gek, je hebt gewoon even een luisterend oor nodig

De privécursus Rouwend Beeldhouwen die ik aanbied is een vorm van creatieve therapie bij rouw & verlies. Zelf een beeld maken ter herinnering aan iemand of een periode in je leven en daar hoef je helemaal niet creatief voor te zijn. Tijdens het proces ga ik samen met mijn cliënten in gesprek over wat ze nodig hebben om weer te genieten van hun eigen leven. Er is tijd en ruimte om te praten en te huilen. Want het doel is natuurlijk ook om verder te komen in het verlies. Het resultaat, het beeld, kun je dan zien als de nieuwe vorm van het verlies die dan tastbaar en aanwezig mag zijn: uit het hoofd, in de steen! Maar je kunt natuurlijk ook begeleiden zonder creatief bezig te zijn. Denk aan gesprekken aan de keukentafel of tijdens een mooie wandeling.

Zachter

Naast rouwbegeleider ben ik ook stervensbegeleider. Na het afronden van de opleiding rouwbegeleiding én mijn eigen ervaringen met afscheid nemen en de verliezen accepteren, kwam ik tot de conclusie dat als je goed afscheid kunt nemen, met en van elkaar, het verlies makkelijker te accepteren is en het hopelijk zachter wordt. Als stervensbegeleider ben ik er graag in de laatste levensfase om een waardevolle tijd te creëren voor cliënt en nabestaanden. Mijn streven naar kwaliteit bestaat uit aan de voorkant van het sterven zorgen dat men ‘leven toevoegt aan de dagen’. Zie het als ‘preventie op een moeizame rouwperiode’.

Uit het hoofd, in de steen!

Niet iedereen krijgt die kans. Maar als je de kans krijgt om wel kwalitatief goed afscheid van het leven van een dierbare te kunnen nemen, waarom zou je die niet aanpakken? Kijken naar wat je nog samen uit de laatste levensfase met elkaar

kunt halen. Afscheid nemen van een jonge ouder of een kindje is hartverscheurend en voelt heel onnatuurlijk, maar helaas weten we één ding zeker als we geboren worden: we gaan allemaal een keer … Een cliché? Zeker weten!

Als stervensbegeleider kun je erbij helpen het afscheid natuurlijker te laten verlopen. Samen voorbereiden op het leven dat komt na het afscheid nemen. Misschien samen al een uitvaartplan maken en daarbij proberen het zo persoonlijk mogelijk vorm te geven en het budget te respecteren. Voor degene die sterft is het afscheid nemen heel zwaar en een eenzaam proces. Hoe fijn kan het zijn wanneer de dagen met liefde en aandacht gevuld worden alles gezegd is wat nog belangrijk is, en niet alleen maar met wachten op de naderende dood. Ieder rouwend hart dat ik mag helpen is voor mij een succes.

De missie van Jolanda van den Hengel-Versloot is positiviteit te brengen in rouw- en stervensperiode. Kijken naar wat er nog is, wat er was en wat er nagelaten wordt. www.versloot.eu

Als je niks doet, gebeurt er niks!

Net zoals in het dagelijks leven mag je óók bij een rouwproces zelf in actie komen. Alleen jij bent verantwoordelijk voor het verloop van jouw rouwproces, hoe je ermee omgaat en hoe jij het verlies in je leven gaat verweven. Alleen jij kunt er richting aan geven, met of zonder hulp. Die keus maak jij helemaal zelf.

Voel jij meteen … dit varkentje ga ik zelf wassen? Doe dat dan vooral, ga er helemaal voor, maar doe iets. Lukt het toch niet, wat echt helemaal oké is, blijf dan in actie en zoek hulp. Wat ik je dan meteen wil meegeven: hulp zoeken (en accepteren) is geen zwakte, maar juist heel sterk. Jij voelt dat je een duwtje nodig hebt in de goede richting, weet je hoe dapper dat is?! Weg met dat taboe, weg met de schaamte rondom het thema rouw.

Ik als rouwcoach merk nog maar al te vaak dat mensen in rouw denken dat ze het allemaal zelf maar moeten kunnen. De buur-

vrouw, hun tante en hun zus deden het ook allemaal zelf (althans, daar gaan ze van uit), dus waarom zouden zij er hulp bij nodig hebben … Toch? Maar waarom? Waarom zou je, als je iets voor de eerste keer doet, het helemaal zelf moeten kunnen? Je hebt, zeker bij de eerste keer, geen idee hoe je moet rouwen en dat is logisch. Er is ook helemaal geen standaard voor, dus er is geen goed of fout. Maar stel je eens voor hoe fijn het zou zijn als je hulp krijgt van iemand die het al eens meegemaakt heeft. Die begrijpt wat jij voelt, die niet oordeelt, maar écht naar je luistert en vragen stelt.

Maar goed, om even terug te komen op mijn stelling … kom in actie! Als jij daar maar in die stoel blijft zitten gaan die gees-

telijke en lichamelijke klachten die bij rouw horen niet vanzelf weg. Nee, daar mag jij helemaal zelf keihard aan werken … mét of zonder hulp.

Zoals je leest/voelt, ben ik een provocatieve coach. Ik zeg dingen die een ander niet zo snel zegt in een rouwbegeleidingstraject, ik daag mijn coachees uit en houd ze een spiegel voor. Dit alles met een no-nonsense mentaliteit, máár vooral met alle respect en geheel gericht op hun toekomst na het afscheid. Heb jij hulp nodig? Laat het me weten … ik ben er voor je!

José van Breugel (1979) woont samen met haar partner in haar ouderlijk huis in Sint Michielsgestel. Ze is bewust kindervrij, heeft geen huisdieren en leeft 24/7 op blote voeten … 365 dagen per jaar. Ze is een provocatieve, creatieve rouwcoach die vrouwen helpt met het ontwikkelen van een positieve mindset.

josé van breugel

Weg met dat taboe, weg met de schaamte

Inspirerend in het zakelijke proces

annechien broekmeijer

Rouw is een belangrijk thema in het leven, onvermijdelijk zelfs. Het is ook een lastig onderwerp, maar wel erg belangrijk om heel bewust aandacht aan te geven. In haar bijdrage geeft

Annechien Broekmeijer aandacht aan hoe rouw zich begeeft in het zakelijke proces en hoe om te gaan met rouw in het werk.

We kunnen vele vormen van rouw tegenkomen en ook de plek die rouw inneemt kan variëren. Meestal zien we rouw als een logisch gevolg van iets wat men verloren heeft, bijvoorbeeld een dierbaar familielid of vriend(in). Maar er is ook een andere oorzaak waarbij rouw iets heel logisch is: de rouw om wat nooit gekomen is. Hierbij kun je denken aan het niet behalen van een bepaald succes, een liefde die niet gekomen is, of bijvoorbeeld rouw om iets wat je in je jeugd gemist hebt. Deze tweede vorm van rouw is vaak veel minder zichtbaar. Vaak weet de omgeving niet dat iemand in deze rouw zit. Het zal zich waarschijnlijk ook minder rauw (!) uiten, maar veel subtieler en is waarschijnlijk ook minder makkelijk te herleiden. Mensen die rouwen om ‘wat niet gekomen is’, zullen vermoedelijk zelfs zelf niet eens altijd weten dat dit zo is. Ze weten niet dat ze in rouw zijn. Voor een coach des te belangrijker om dit te herkennen en samen met de cliënt te erkennen.

Privérouw en zakelijke rouw

We kunnen verschillende situaties onderscheiden waarin we rouw kunnen tegenkomen. Allereerst een paar situaties waarin je met persoonlijke rouw (misschien ook wel privérouw) geconfronteerd wordt:

• Privérouw en werken

• Privérouw en daardoor uitvallen op het werk

• Privérouw en weer aan het werk gaan

• Collega in rouw, dus rouw in je directe omgeving

Vaak weet de omgeving niet

dat iemand in deze rouw zit

Ook zijn er verschillende vormen van zakelijke rouw. Denk bijvoorbeeld aan:

• Rouw om het verlies van klant of om het niet binnenhalen van een opdracht

• Rouw om het mislukken van een bedrijf, bijvoorbeeld een faillissement of opheffing

• Rouw om stappen in werk of ondernemen die nooit gezet zijn

• Rouw niet alleen van de ondernemer, maar van ook zijn omgeving (misschien wel een vorm van mee-rouwen)

Ook bij jouw cliënten in jouw coachpraktijk komt rouw voor. Al de hierboven genoemde vormen van rouw kun je tegenkomen, terug te leiden tot veel verschillende oorzaken.

Rouw in jouw coachpraktijk

Het is belangrijk je bewust te zijn van een aantal algemeenheden rond rouw en verlies, zodat je je rouwbegeleiding hierop kunt aanpassen. Vanuit overleving gebeurt het vaak dat mensen hun rouw ontkennen. Bijvoorbeeld wanneer zij vanuit hun jeugd, omgeving of maatschappij geleerd hebben dat ze sterk moeten zijn en vooral moeten doorgaan. Sterk zijn betekent dan vaak geen emoties of kwetsbaarheid laten zien. Daarnaast herhaal ik graag dat mensen bij bepaalde vormen van rouw zelf niet eens beseffen dat ze aan het rouwen zijn of dat ze hiertegen vechten.

Vrouwen en mannen rouwen vaak verschillend van elkaar –iederéén rouwt overigens op zijn eigen manier. Rouwspecialisten kennen alle fasen en kunnen je helpen deze te herkennen. Rouw komt vaak in golven en heeft tijd nodig. Dat betekent dus dat de rouwende hier daadwerkelijk ruimte en tijd voor moet nemen. Als je als coach mensen begeleidt, betekent dit dus niet alleen dat je je cliënt hiervan bewust moet maken, maar het betekent ook dat jij hiervoor ruimte moet bieden.

Belangrijk is om de rouw er echt te laten zijn. Rouw komt (als je het toelaat) in golven, rimpelingen en soms als het ware een tsunami.

Er zijn veel verschillende manieren van rouwen, die we in de volgende verschijningsvormen kunnen samenvatten: voor de een is het stilte of zich afschermen van anderen, de eenzaamheid opzoeken. Naar binnen keren is heel mooi, maar anderen niet toelaten je te steunen kan extra schadelijk zijn. Je afzetten tegen anderen is ook een vorm. Hierbij uit de rouw zich meer als boosheid. Huilen, licht of vol overgave, is herkenbaar en algemeen geaccepteerd. Voor weer een ander helpt het om heel veel praten, over diegene die men verloren heeft, of over het gevoel zelf.

Rouw en zaken

Zeker bij rouw in het zakelijke proces zie ik vaak dat men het met het verstand benadert. Verdriet om zakelijk verlies is of lijkt minder geaccepteerd. Het rationaliseren van het verlies of gemis is heel gangbaar en vaak betekent dit zelfs ook ‘wegrationaliseren’. Dit betekent met gedachten het probleem kleiner maken of er een andere gedachte voor in de plaats zetten. Doen alsof het je niets doet of zelfs sterker maakt. Dit kan natuurlijk prima werken, zeker op korte termijn. Helaas is dit vaak echter ontkenning van de pijn of het verdriet. Daarmee is het niet weg en wordt het slechts naar de achtergrond verplaatst.

Anderen niet toelaten je te steunen kan extra schadelijk zijn

De pijn aan de kant zetten, de schouders onder het nieuwe zetten en focus op iets hoopvols of positiefs leggen. Over de rouw heen stappen heeft een gevaar in zich, namelijk dat het op een later moment weer opdoemt. Dan kan het je zomaar overvallen. Vaak is het dan ook lastiger om zelf te weten waar het over gaat en voor de omgeving ook.

Jij als coach moet dit zien en aanvoelen. Het vraagt moed om dit te benoemen en je cliënt bewust te maken dat hij dit doet en dus om er wél naar te kijken, zelfs te voelen hoe dat voelt. Door het verdriet aan te kijken (dit kun je ook systemisch zien) geef

je het erkenning en toestemming er te zijn. Als coach is het belangrijk dat je een veilige bedding biedt, ook wel secure base genoemd. Een meer interne rol of een basishouding die voor jezelf en anderen heel erg helpend kan zijn, is te verwoorden in de term holding space.

Onderliggende patronen

In mijn praktijk had ik recent een cliënt die mede-eigenaar is van een sterk groeiend bedrijf (fase scale-up). Hij kwam in paniek bij me, want zijn relatie was kort ervoor beëindigd en hij kon daar in eerste instantie niet mee uit de voeten. Hij voelde zich verloren en twijfelde enorm aan zichzelf. Wie was hij zonder zijn partner?

Hij wilde in eerste instantie vooral een aantal handvatten aangereikt krijgen om zijn verloren gevoel onder controle te krijgen en snel weer door te kunnen. Hij merkte namelijk dat hij in zijn werk minder goed functioneerde. Maar we hebben ook gekeken naar de achtergrond van zijn gevoel van paniek en verloren zijn. Wat waren de onderliggende patronen van dit verdriet? Het was duidelijk dat er een bestaand patroon geraakt was door zijn verlies.

Omgaan met rouw in organisaties

Mag rouw er zijn als je aan het werk bent? Mag het even minder gaan? Deze vragen moeten volgens mij centraal staan wanneer dit onderwerp ter sprake komt. Wat vind jij hiervan? Het doel hiervan is allereerst om bewustwording te creëren bij degenen die hierover spreken. De omgeving vindt het namelijk vaak erg lastig als mensen in rouw zijn. Wellicht heb je zelf weleens meegemaakt hoe mensen letterlijk of figuurlijk met een boog om je heen lopen. Mogelijk heb jij die neiging zelf ook wel. Het is ook niet gemakkelijk om met iemand in rouw om te gaan. Wat kun je zeggen, wat kun je doen om het voor diegene beter te maken? En wat als het langer duurt, dan vangen anderen steeds maar het werk op dat blijft liggen. Allemaal heel plausibel.

Maar verplaats je eens in degene die rouwt. Wil hij ontweken worden? Wil ze gezien worden als lastig? Heeft hij het nodig dat je precies het goede zegt? Ik geloof het niet. Mensen in rouw hebben het nodig dat er begrip is, dat er ruimte voor hen is én voor de rouw die ze bij zich dragen. Als je echt niet weet wat je moet zeggen of hoe diegene zich voelt: zeg precies dat!

Bron van inspiratie

Rouw kan ook dienen als bron van inspiratie. De rouwende keert vaak als het ware naar binnen. Dit betekent meestal dat iemand het verdriet, verlies en gemis werkelijk ervaart door het aan te kijken, maar ook het teruggaat in verbinding met zichzelf. Immers, vaak zijn mensen bang voor het verdriet of iemand verliest zich erin en dan gaat men vaak uit verbinding. Terug in verbinding gaan met zichzelf geeft een extra verdiepende dynamiek in de persoonlijke ontwikkeling.

Wat waren de onderliggende patronen van dit verdriet?

Graag geef ik je een voorbeeld van mezelf. Enige tijd geleden overleed mijn moeder plotseling, op een nogal akelige manier. Ik was daar behoorlijk van ondersteboven. Toen ik na de eerste regelweken mijn laptop weer openklapte om weer te gaan werken, vroeg ik me af waar ik eigenlijk mee bezig was. Ik kon niet ‘gewoon weer aan het werk’. Op dat moment was ik al ondernemer, ik had een marketingbureau. Het was tijd voor introspectie. Ik heb me ziekgemeld bij mijn verzekeraar en begon tijd voor mezelf te nemen. In eerste instantie was er veel rouw. Ik had geen ouders meer, ik vroeg me af waar het leven eigenlijk over

ging en wat ik kon doen om meer zin in het leven te brengen. Deze periode heeft me op het pad van mijn huidige bedrijf gebracht, heeft me doen beslissen dat ik dit pad te ontwikkelen had. Door mijn proces had ik mijn eigen missie ontdekt: anderen helpen om hun eigen geluk te vinden en ontwikkelen. Door het overlijden van mijn ouders bestaat mijn bedrijf en ben ik enorm gegroeid in wat ik doe.

Mijn rouwperiode heeft me doen beseffen dat het leven de moeite waard is om je eigen missie te leven en er werkelijk toe te doen. Een bijdrage te leveren aan het mooier maken. Eerlijk gezegd: anders had ik mijn huidige werk misschien helemaal niet gedaan, had dit bedrijf niet bestaan. De keerzijde van rouw kan heel mooi en inspirerend zijn, introspectie brengt ideeën en verbinding.

Annechien Broekmeijer werkt al jaren als bedrijfskundig levenscoach voor leiders en ondernemers. Ze begeleidt hen individueel in bedrijfskundig- en ondernemersvlak en vooral in persoonlijke ontwikkeling. Ook begeleidt ze executive teams en rvc’s/rvt’s in teamdynamieken en introduceert ze een programma: Diep Leiderschap. Ze schrijft blogs, opiniestukken en e-books (bookboon). www.EssentieelOndernemen.nl

‘Iedereen rouwt anders’

interview met ellen dreezens

We bevinden ons aan een knusse keukentafel in hartje Den Bosch. Het huis van psycholoog, docent en auteur Ellen Dreezens is niet gemakkelijk te vinden, maar vanaf het eerste contact leidt ze je er al naartoe. Eigenlijk precies zoals ze dat in haar boek Ieder zijn rouw doet: het fenomeen rouw op een toegankelijke, maar evengoed wetenschappelijke manier uitpluizen, zodat de lezer er vat op krijgt en het beter leert begrijpen – of dat nu als ervaringsdeskundige is, als professional of allebei.

Tekst: Hedda Treffers

Illustratie: Esther Sepers, esthersepersillustraties

Het klinkt misschien een beetje als een suffe vraag, maar wat is rouw eigenlijk?

‘Een goede vraag hoor, het is zelfs slide 1 van mijn lezing over dit onderwerp. Rouw is de keerzijde van liefde. Alles wat jij liefhebt en verliest, kan rouw opleveren. Rouw wordt vaak geassocieerd met de dood, maar het kan dus evengoed gaan om het verlies van je land, je gezondheid, een relatie die afloopt of een gedroomde carrière die mislukt. Rouw is veel breder dan hoe het vaak gezien wordt: als iets met betrekking tot een overlijden.’

Maar hoe zit het dan met die hiërarchie, wat jou betreft?

‘Door die leedhiërarchie aan te brengen, ontneem je eigenlijk heel veel mensen het recht op rouw. Terwijl: iedereen heeft recht op rouw! Een voorbeeld: ik merk het zelf ook vaak in gesprekken. Als ik vertel dat allebei mijn ouders jong zijn overleden, kunnen mensen direct in een kramp schieten van: “Oh sorry en dan zit ik hier zielig te doen over mijn overleden vader van 89”. Maar nee: iedereen heeft recht om te rouwen en – ook belangrijk – iedereen rouwt anders.’

Nu je er zelf over begint, durf ik toch nieuwsgierig te zijn. Hoe jong was je toen je ouders overleden?

‘Mijn moeder overleed toen ik vier was, dus aan haar heb ik heel weinig herinneringen. En mijn vader overleed toen ik 21 was.’

Een ervaringsdeskundige pur sang dus?

Je schrijft in je boek heel herkenbaar over de ‘hïerarchie van leed’, om het maar even zo te noemen. Dit gaat ook gepaard met een mooie oefening, getiteld ‘De Leedladder’. Kun je hier iets over vertellen?

‘Zeker. Het ene verlies wordt “algemeen beschouwd” als “erger” of “zwaarder” dan het andere. Waarbij het overlijden van een kind vaak wordt gezien als het grootste leed en het overlijden van bijvoorbeeld een ouder op zeer hoge leeftijd, als iets dat minder “zwaar” zou zijn. Die oefening met de Leedladder, een woord dat is gemunt door rouwdeskundige Daan Westerink, maakt dat je het vergelijken van die verschillende typen van verlies voor jezelf inzichtelijk maakt. Dus; op welke sporten van de ladder zet jij welke verliezen en waarom. Het helpt je inzichtelijk te krijgen hoe jij (en anderen) tegen verlies aankijken en in hoeverre je verliezen kunt vergelijken.’

‘Dat zeker. Het is misschien ook niet helemaal toevallig dat ik dit beroep heb gekozen.’

Wat gebeurt er met je als je zo jong te maken krijgt met rouw?

‘Ik gebruik zelf deze metafoor als ik het probeer uit te leggen aan anderen: ik heb heel lang in een huis gewoond boven een soort ijsrivier. Als je alleen naar dat huis kijkt denk je: alles leuk aangekleed, fijn huis, loopt prima. En mijn leven liep ook prima. Maar die ijsrivier was er wel altijd, waardoor ik nooit echt warme voeten kreeg, wat ik ook deed. Een constante aanwezigheid: zo voelde rouw voor mij. Je bent je gevoel van veiligheid kwijt. Het is een heel basale eenzaamheid: waar zijn die mensen die vol trots om mij heen zouden moeten staan als iets gelukt is?’

‘Rouw kan ook betrekking hebben op verlies van je baan of je gezondheid’

Heeft het je destijds ontwricht?

‘Ik heb niet het gevoel dat het mijn leven verpest heeft, maar het zit wel heel basaal in je systeem. Natuurlijk heb je er last van, maar het feit dat je je door zoiets heen moet worstelen maakt ook wel dat je veerkracht ontwikkelt en dat je goed leert relativeren; ik zou niet snel door iets kleins uit het lood raken.’

Er wordt altijd beweerd dat rouw in fasen gaat en dat de tijd alle wonden heelt. Hoe kijk jij daar tegenaan?

‘Ik geloof niet in die theorie van de rouwstadia. Rouw is niet iets dat verwerkt wordt; het is er, blijft je hele leven bij je en verandert iedere keer weer van vorm. Het kan zich ook lang koest houden en dan plotseling weer opduiken: bij een huwelijk, afstuderen of de geboorte van een kind. Ik heb zelf ook wel momenten gehad dat ik dat voelde: ik wilde dat mijn ouders er nu bij hadden kunnen zijn.’

En heeft rouw dan een einde, een afronding?

‘Nee, ook dat zeker niet. Daarom kun je het beste met de pijn van rouw leren omgaan, al dan niet met behulp van een coach of andere hulpverlener. Want rouw kan altijd weer de kop opsteken.’

Wat maakt rouw zo gecompliceerd?

‘Verschillende zaken. Punt 1 is: bij rouw kun je niet echt toewerken naar een oplossing, want: je kunt het probleem zelf niet oplossen: wat je verloren hebt komt niet meer terug. Je kunt iemand echter wel helpen om er beter mee om te gaan.

Punt 2: veel mensen hebben een soort vastgeroest idee over hoe rouw zou moeten plaatsvinden, maar rouw is zó individueel dat je daar niks over kunt zeggen. Als coach moet je openstaan voor al die verschillende vormen van rouw. Dat houdt het vak overigens ook wel heel spannend.

Punt 3: niet iedereen die een verlies lijdt, rouwt. Ook daar hebben we verwachtingen over. Soms kunnen mensen heel verdrietig zijn na een verlies en toch prima blijven functioneren. De omgeving kan dan streng oordelen en roepen: “Jouw rouw komt nog wel!” Puur omdat ze je niet dramatisch met het snot over de wangen hebben zien huilen. Maar het punt is: niet iedereen rouwt zo actief, dat betekent nog niet dat het fout is.’

Dus niet iedereen rouwt actief…

‘Dat hoeft niet, nee. Heel veel mensen verwachten bij bepaalde gebeurtenissen dat iemand actief rouwt, maar dat is dus zeker niet altijd het geval. Er zijn zelfs mensen die naar rouwcoaches gestuurd worden, omdat ze er niet actief genoeg mee bezig zouden zijn. Als rouwcoach vraag ik me af of je deze persoon dan zou moeten aannemen. Toch even wat cijfers: 85% van de rouwende mensen komt er zelf doorheen met de steun van hun omgeving en van die 85% rouwt 50% niet heel actief. De 10-15% die overblijft is de groep bij wie het rouwen niet zonder professionele hulp lukt.’

Ook een heel boeiend hoofdstuk in je boek vond ik dat over cultuur en rouw. Misschien omdat ik dat zelf bij de dood van mijn vader een beetje gemist heb: een plek om naartoe te gaan, een geloof of ritueel dat wat houvast biedt… Wat vind je van de Nederlandse cultuur als het om rouw gaat?

‘Wat we voor een groot deel verloren zijn – onze gebruiken rondom rouw – is soms best onhandig. We staan bijna met lege handen in dat opzicht. Dat biedt ook wel weer meer ruimte om je rouw zelf vorm te geven, maar dat legt soms best wat druk op mensen. Toen mijn vader overleed was ik 21. Het was best praktisch geweest als mensen dat destijds aan mij hadden kunnen zien, bijvoorbeeld als ik een rouwband om had gehad. Aan de andere kant kan ik me óók weer voorstellen dat mensen simpel worden van het langdurig dragen van rouwkleding.

Laat ik het zo zeggen: ik vind de Nederlandse cultuur best hard: je moet het zelf regelen. Je baas verwacht dat je weer komt werken, je omgeving gaat het onderwerp uit de weg, want vindt het thema ongemakkelijk… je moet het maar een beetje uitzoeken.’

Maar het onderwerp rouw staat nu wel meer op de agenda toch?

‘Zeker! In de tijd dat mijn moeder overleed, begin jaren tachtig, mochten mijn broertje en ik bijvoorbeeld niet eens bij de crematie zijn. Dat werd gewoon achter onze rug om geregeld. Nu is er veel meer aandacht voor dat kinderen ook actief betrokken worden bij een afscheid.’

Je beschrijft in je boek ook het fenomeen ‘Belief in a just world’. Ik schaamde me een beetje, omdat ik het zo herkende. ‘Helemaal niet gek hoor, want veel mensen denken onbewust zo. Het gaat er eigenlijk over dat je een gevoel van controle denkt te hebben door uit te gaan van het idee: mensen die goed doen, hen overkomt alleen maar goeds en mensen die slecht doen maken nare dingen mee. De wereld van iemand die doorgaans goed probeert te doen komt aardig op zijn kop te staan als ze dan te maken krijgen met rouw. Die afscheiding die je altijd in je hoofd maakte, gaat dan plotseling niet meer op: narigheid kan iedereen overkomen. Daarom vinden mensen daklozen ook vaak lastig om mee om te gaan. Dan kijken ze weg, want die kwetsbare dakloze brengt dit gevoel van “belief in a just world” uit balans. Overigens is uit onderzoek gebleken dat mensen met een sterker gevoel van “belief in a just world” ook meer last hebben bij rouw.’

Heb je een advies aan coaches voor wie rouw gevoelsmatig een nieuw onderwerp is?

‘Coaches kunnen soms bij rouw een gevoel hebben van “ik waag me hier niet aan”, maar ze realiseren zich niet dat ze al heel veel met rouw werken. Thema’s als baanverlies, vastlopen op ambities die niet waargemaakt worden et cetera, hebben allemaal ook met rouw te maken. Onbewust hebben ze er dus al heel veel ervaring in.’

Nog één compliment over je boek en dan houd ik ermee op hoor, maar: voor een rouwboek leest het zo – ik durf het bijna niet te zeggen – heerlijk lichtvoetig. Boeken over rouw kunnen zo zwaar zijn…

‘Dat vind ik fijn om te horen, want dat was ook precies de bedoeling. Boeken over rouw kunnen soms wat melodramatisch zijn aangezet, vind ik. Over hoe zwaar het is en hoe je jezelf moet “herpakken”. Nu zijn er natuurlijk verschillende stromingen, maar ik zeg: houd op met die heel zware toon. Ook als coach help je iemand zeker niet door mee te gaan zwelgen in het verdriet.’

Nu ik er zo over nadenk het, al dat rouwen over verlies van ambities, wensen, dromen en echte mensen: is het leven niet een lange aaneenschakeling van rouw eigenlijk?

‘Ja, dan plaats ik een tegenvraag: is het leven niet ook een lange aaneenschakeling van veerkracht? Want rouw en veerkracht, die gaan hand in hand.’

Ieder zijn rouw Gids voor coachen bij verlies

ISBN 9789024448975

180 pagina’s

¤ 23,50

Ook verkrijgbaar als e-book

ISBN: 9789024448982

¤ 18,95

Ellen Dreezens heeft zich als (vroege) ervaringsdeskundige op het gebied van rouw en verlies, ook in haar opleidingen en werk gericht op het begrijpen en helpen van mensen. Ze is gepromoveerd als psycholoog, en werkt als docent aan de Universiteit van Tilburg. Daarnaast heeft ze een coachingsopleiding gedaan, waarbij ze zich heeft gespecialiseerd op het gebied van rouw en verlies.

Eerder al schreef ze het Doorleefboek, een boek voor kinderen op de basisschool die te maken krijgen met verlies. Ook ontwikkelde ze het ScheurblokRouw. Een scheurblok voor volwassenen, als houvast in hun rouw. Er zijn 100 blaadjes om af te scheuren. 100 keer een zachte impuls om een klein stukje van rouw toe te laten. 100 keer een eenvoudige handreiking die helpt om met verlies om te gaan.

www.livelovelose.nl

‘Rouw en veerkracht gaan hand in hand’

Maarten Gulickx

‘Een ruimte met een enorme ziel’

‘Het gaat om de coachee, maar je mag als coach laten zien wie je bent.’ Toen Maarten Gulickx zo’n zes jaar geleden zijn intrek nam in een klaslokaal van een oude LTS, wilde hij het een huiskamergevoel geven.

‘De witte muur heb ik zachtroze gemaakt en ik heb overal planten opgehangen op verschillende hoogtes. Het is een soort jungle,’ lacht hij, ‘maar wel op een esthetische manier.’ Veel natuur doet iets met een plek,

verklaart hij. Over hoe hij de plek meer persoonlijk wilde maken, hoefde hij niet lang na te denken. ‘Ik heb een enorme collectie vinylplaten; van mijn ouders, zelf gekochte platen en van mijn vriendin. Er zit van alles bij: klassiek, jazz, hiphop, Nederlandstalig. Een kennismakingsgesprek begint dus bijvoorbeeld met Solange of David Bowie.’

Maarten was artistiek en zakelijk leider in de creatieve sector. Nu werkt hij als coach

bij Nonons en leidt hij (loopbaan)coaches op. De lp’s gebruikt hij niet echt in zijn coaching. ‘De hele ruimte staat vol met mooie dingen, soms gebruik ik daar iets van. Laatst heeft een coachee een opstelling gemaakt met de vintage pinguïnpoppetjes. Een voor zijn leidinggevende, voor teamgenoten en betrokkenen. Er waren niet genoeg pinguïns, dus een cactus kreeg ook een rol. Door voorwerpen te betrekken, ontstaat er speelsheid bij zware onderwerpen.’

Bijna alles is vintage, vertelt Maarten. ‘Het kastje, de oude koffer, de Japanse trapkast hebben allemaal butsen, er zijn stukjes afgebrokkeld. Dat geeft een rauw randje. Tegelijk is het esthetisch, mooi en schoon. Het is een ruimte met een enorme ziel en dat werkt supergoed in coaching.’ Maarten vertelt trots: ‘Coachees vinden het heerlijk om even anderhalf uur in een andere wereld te zijn.’ Hier kon Maarten het beste werken aan No-nonsense loopbaancoaching, dat hij samen met André Lollinga schrijft voor iedere coach die loopbaantrajecten doet. Hun boek verschijnt in het najaar. ‘Ik zit hier graag de hele dag’, lacht hij. ‘Ik, de planten, platen en het boek.’

Met je coachruimte mag je laten zien wie je bent, vindt Maarten. ‘Het gaat bij coaching immers om de connectie.’ Hij vindt het belangrijk dat de website, coachruimte en wat mensen over je vertellen congruent is.

Maartens lievelingsplaat is Wake Up Everybody van Harold Melvin & The Blue Notes. ‘Het is aan jou en mij om de wereld beter te maken. Dit is waarom ik coach, om mensen regie te geven en zo de wereld beter te maken.’ (NvO)

Foto’s: Nanne van Hout en Valerie Granberg

‘Met je coachruimte mag je laten zien wie je bent’

Een leeg bed is een spiegel met daarin verjaardagen zonder jaarringen

nieuwe foto’s met missende pixels en nieuwe lentes zonder jou

achter een verdwenen horizon

Leeftijd herinnert aan leef tijd aan deuren niet dichtgeslagen

ruzies niet uitgepraat

traptreden die ’s nachts zwijgen

als een weg zonder richtingaanwijzer

Verdriet is een fantoompijn

van niet meer compleet

van een ijsmassa die zich verplaatst

smelt en steeds weer aanvriest

Toen ik laatst de zin las

waarom is genieten een werkwoord en verdrieten niet begon mijn gletsjer weer te smelten

Stadsdichter

marianne van velzen

Bij Boom Coaching draait alles om jouw ontwikkeling als coach. We bieden je relevante kennis, expertise en tools om je te ondersteunen bij de best mogelijke begeleiding van je coachees.

Of je nu net begint als coach of een doorgewinterde professional bent, bij Boom Coaching lees je over alles wat je nodig hebt om te blijven leren en je vaardigheden te verbeteren.

Leren. Groeien. Coachen.

Meld je aan op: boomcoaching.nl/nieuwsbrief

Meld je vandaag nog aan voor de nieuwsbrief en krijg elke week rechtstreeks in je inbox:

 Handige artikelen over coachingtools en methoden;

 Inzichten van experts en auteurs over diverse coachingsgebieden, zoals coaching bij stress en burn-out, teamcoaching en loopbaanbegeleiding;

 Waardevolle tips over nieuwe boeken, kennisevents en kortingsacties.