Diclepress13@gmail.com
dîrok
15
HEJMAR 21
2021/3/30
SAL 4
KOVAR DICLE
Mêrdîn
ji navdartirîn û kevintirîn bajarê Mezopotamyayê ye A: BARAN DOXAN Mêrdîn(bi tirkî: Mardin) bajarekî Bakurê Kurdistanê ku îro dikeve Komara Tirkiyeyê. Bajarê Mêrdînê ji başûrê xwe ve bi Rojavayê Kurdistanê, ji rojhilatê xwe ve bi Sêrt û Şirnexê, ji bakurê xwe ve bi Amedê û ji rojavayê xwe ve jî bi Rihayê hatiye pêçan. Hejmara niştecihên wê 796.591 kese. Qezayê bi ser ve ev in: Qoser, Artuklu, Nisêbîn, Midyad, Mehsert, Dêrika Çiyayê Mazî, Şemrex, Kerboran, Stewr û Rişmil. Nav Di dema persan de navê bajêr “Marde” bû. Di dema Bîzansiyan de jî “Mardîa” bû. Ereban jî navê herêmê kiriye “Mardîn” . Suryanîiyan(aramîyan) ji bajêr re gotiye “Marde”(kela). Nav bi kurdî Mêrdîn e.
e. Bakurê wê cihê bexçe û bostana ye. Di dîrokê de ji bo bidestxistina bajêr şerên giran çêbûne. Berî çêbûna Mesîh, aramiyan û farisan şerên giran kirine. Demekê Romê li vir mane. Bi hatina îslamiyetê, di dema Omerê kurê Xettap de, hatine bi ser bajêr ve, bajar kontrol kirine. Kurdan di dema Merwaniyan de bajar bi baştirîn şêwe îdare kiriye. Piştre Artukî li vir bi cî bûne. Bajar, bi aqilmendiya Idrîsê Bedlîsî, di dema Selîmxanê kurê Sultan Beyazit de ketiye kontrola Osmanliyan. Kronolojiya bajêr
Berî Zayînê: 2000 - 1243, dema Huriyan û Mîtaniyan. 1243-612, dema Suryanîiyan (aramîyan). 608 - 550, dema Medan. Dîrok 550 - 312, dema Persan. Mêrdînê, Mardon, Mirde an ku 331 - 312, dema Mekodonîyan. Marde yek ji navdartirîn û kevintirîn bajarê Mezopotamyayê ye. Piştî Zayînê: Bajar li ser çiyakî ava bûye. Keleha 197 - 395, dema Romayiyan. wê ya kevn, hemû rêyên bajêr bi 395 - 640, dema Bîzansiyan. xwe ve girê dide. “Mîrê Kelahan” 640, dema Ereban. hatiye gotin ji Keleha Mêrdînê re. 1202, dema Eyûbiyan. Di dîrokê de gelek qralan xwesti- 1515, dema Osmaniyan. ye wê têxe destê xwe, lê Keleha 1847, serhildana Bedirxanan. Mêrdînê rê nedaye wan. Bajar li başûrê kelehê ava bûye. Xanî li Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr du yên din, bi hevûdu ve hatine Bajar di nav parelelên 36° 54´ girêdan. Kevirên wan yê sipî û û 37° 47´ bakûr û merîdyenên zer ji bo avakirinê hatine peyde 39° 55´ û 42° 41´ rojhilat de ye. kirin. Bajar, bi ava xwe ya hênik û Sînorên bajêr li bakûr bi Amedê û xwezaya xwe ya balkêş bi navdar Êlihê ve, li rojava bi Rihayê ve, li
başûr bi Qamişloyê û Amûdê ve û li rojhilat jî bi Culemêrg û Şirnexê ve tê girêdan. Taybetiyên erda bajêr Erda herêmê % 52,6 ji çiyan, % 24,6 ji deştan û % 22,8 jî ji platoyan pêk tê. Erda wê 177.200 metre kare ye. Li herêmê genim, ceh, nîsk, nok, pembo, garis û tirî tên çandin. Avhewa Li başûrê herêmê avhewayeke çolî heye, ji lew re jî havînan pir germ û zuha, zivistanan jî sar û li hinek deveran jî hênik derbas dibe. Dîmenek ji Midyadê. Çiyayên herêmê Çiyayê bilind yê herêmê Cûdî ye(2.114 m). Alam(1.041 m), Ziyaret(1.160 m) û Dibek(1.231 m), Tûrcel û Pozê Bîra. Deşt, zozan û gelî Deştên Tilermen Qoser, Merdîn û Nisêbînê. Her sê deşt bi hevre girêdayî û di geliya çemê Xabûrê de ne. Dirêjbûna deştan 35 km û firehbûna wan jî 20 km ye. Çem û Gol Çemê herî mezin ku di nav sînorên bajêr de diherike Çemê Dîcle ye. Buxur, Zergan,Ava Spî, Reşan, Çaçan û Gumuş jî çemên din yên herêmê ne. Gol li herêmê tune ne. Tenê li ser çemê Buxurê ji ber bendava Buxurê golek sûnî çêbûye. Babetên heywanan
