Kjelda, nr. 2 – 2016, årgang 25
Blaksetbygdar, liabygdar og ålfoting Av Kristian Solvang Ein blaksetbygdar, randabygdar, eller kanskje jølstring? Foto: Alexander Mayrhofer. Datering: 2004.(CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia. org/w/index.php?curid=300110)
Eg skal i denne artikkelen kaste eit spesiell sideblikk til uttrykk som indirekte har noko med stadnamn å gjere. I fagspråket snakkar vi om innbyggjarnemningar som blir brukt i overført tyding. La oss gå rett på sak: Ein gong eg møtte stadnamngranskaren Ola Stemshaug, «spurde han radt kvar eg var ifrå». «Eg kjem ifrå Stryn, frå ei lita bygd som heiter Blakset, men der har vel ikkje du vore? «Jau, der er eg kjend», sa han, «du veit vel at folk på Nordfjordeid seier «blaksetbygdar» når dei får ein stygg fisk i sjøen?» «Nei, men eg veit at innvikarane seier det. Men i bygda vår kallar vi dei «randabygdarar.» I Flora kalla dei stygge fiskar «jølstringar» (marulk eller svartekjette). Ola Stemshaug gav i 2002 ut ei bok om denne språkbruken: «Norske innbyggjarnemningar i overført tyding». Her finn vi mykje interessant. Eg har gjort eit lite utdrag av den. Slike «utnamn» er det nesten alltid folk i grannebygda som lagar, og det går helst ut over innbyggjarane i små bygder i utkantane. Dette har nok skjedd til alle tider, og vi treng vel ikkje ta det opp som mobbing eller hets, det er meir som ein godmodig spøk. På Svalbard seier dei «sunnmøring» om ein maskin som grev til seg kol, i min oppvekst var «sunn møring» ein råkøyrar. På Nordmøre
vart eit grådig og sta kvinnfolk kalla ei «sunnmøre». Ein «trondhjemmer» er ein akevittdram, ein «mjøndøling» ein spesiell drink. Ein drink av vodka og moltelikør heiter i Hammerfest ein «finn». Og medan vi held oss til temaet; ei «misværtaus» er namn på ei lommelerke (Misvær i Nordland). I Troms kallar dei ei kvass og kraftig vindbyge for «branddaling». Dei må ha hatt mange møringar der, for i Tromsø kallar dei fuglen teiste «ålesundar». Heime på Møre skrytte dei av seg sjølv i «å gå branddaling» - å gå ned ein båtleider med ryggen vendt mot leideren. Stormåsen vart kalla «vesteråling». Måsefuglen vart i Jostedalen kalla «gopning» (bygda Gaupne ved fjorden) Landkrabbane, som ikkje var van med sjøen, kalla dei «opplending» på Nordmøre og «setesdøl» i Kristiansand. På Nordmøre sa dei «å ro bøverdaling» når dei løfte årane høgt når dei ror. Bergensarane sette namnet «haugesundar» på dei som klappa på feil plass på konsertane. Men fiskarane kalla fisken breiflabb «bergensar». På Utsira kalla dei fisken brosme «tysværjente» (Tysvær i Rogaland).
Her i fylket fekk bl.a. «jølstringar» gjennomgå, i Flora brukte dei dette namnet om ein person som var tungnem, ein molbo. Same namnet brukte dei på ein utgoten, mager laks. Ytst i Førdefjorden brukte dei uttrykket «få ein dalsfjording i halsen» (klump eller spyttklyse). I Trondheim heitte det «å få en sjørdaleng i hæsj’n» (Stjørdal), men i Lærdal fekk dei «ein sunnfjording i halsen». Late og dorske personar vart i Askvoll kalla «døl» og «døle». Ein som ikkje oppfattar alt med det same, ein intellektuell «treg-ost», vart i Telemark kalla «årdøl». På Toten brukar dei ordet «torping» om «eit menneske som har eitt auge, og det sit midt i skallen» (Torpa). Då er det motsett med «grimsting», ein person som er sjøltrygg og ikkje er redd for å stikke seg ut (Grimstad på Sunnmøre). Å «danse brekking» er når mannen legg begge armane rundt kvinna og plasserer hendene litt for langt ned mot baken. Uttrykket kjem frå Røros. Den som gjekk med open buksesmekk, vart i Romsdal kalla ein «fjærli-kar» (Fjærlia), og i Skjåk og Lom kalla dei insektet stankelbein «geirangsmann». Ein «grungedøl» gjekk med korte langbukser som berre gjekk til midt på leggen. Det verste er vel at dei på Hareid brukte ordet «liabygdar» om ein diger mannsskit (det gamle namnet på Hjørungavåg). I Agder brukte dei «rogalending» i tydinga: drittsekk, utriveleg person. Før i tida hadde vi knapper i broka; datt knappane ut, var gode råd dyre. Her i fjorden snakka dei om ein «ålfotar», som er ein spikar som ein i naudstilfelle set inn som knapp i buksa. Sette dei inn ein trepinne, kalla dei det for ein «surnadaling» eller ein «bøverdaling». Ein tverrsnur på ein hesjestreng kalla dei i Nord-Trøndelag for ein «namsosing». Heime hos meg sa vi «ein revelort».
31
