OPZIJ December 2022 - Januari 2023

COPYRIGHT

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever.

ABONNEMENTEN

Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven per post naar OPZIJ B.V., Witte singel 103, 2313 AA Leiden. Of per email naar abonnementen@opzij.nl.

PERSOONSGEGEVENS

We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnement-enadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement.

KLANTENSERVICE

Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 47,50 voor 6 nummers.

Achter de schermen

De nieuwe hoofdredacteuren Marleen en Noémi proosten op de leukste nieuwe klus ooit (1).

OPZIJ was uiteraard aanwezig bij een van de vele demonstraties voor Iran. Hier zie je de dochter van Marleen Hogendoorn, Lena, met haar zelfgemaakte protestbord (2).

Babynieuws! Onze art director Emmely Pardon en haar vriend Tys werden op 1 oktober de ouders van de allerliefste Bowie (3).

Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl

Hoofdredactie Marleen Hogendoorn & Noémi Prent Art director Emmely Pardon Opmaak Koduijn grafisch ontwerpers Eindredacteur Felix Huygen

Medewerkers

Irene Berbee, Corbino, Carin Gaemers, Alies Pegtel, De Reismeiden, Sheila Sitalsing, Gwyneth Sleutel, Fieke Tissink, Etchica Voorn, Renate van der Zee. Coverfoto Shutterstock

Uitgever Hans van Brussel Distributie Betapress Druk HaboDaCosta

We should all be feminists

Maar ik ben geen feminist hoor’, antwoordde een vrouw die ik wilde interviewen voor dit blad. Dat verbaasde me. Een vrouw die zichzelf geen feminist noemt. Wat mij betreft een contradictio in terminis. En laatst nog: een man die me raar aankeek toen ik zei dat mijn man zich feminist noemt. Het lijkt alsof mensen het woord ‘feminist’ een beetje eng, of zelfs een scheldwoord vinden. Hedy d’Ancona riep onlangs nog bij het event Mind the Gap van de campagne #ikverdienmeer dat dit woord een geuzennaam is. Dat is het ook. We zouden tegenwoordig allemaal geboren moeten worden als feminist. We should al be feminists, zo pleitte Chimamanda Ngozi Adichie alweer tien jaar geleden in haar wereldberoemde TedTalk die inmiddels bijna acht miljoen keer bekeken is. We couldn’t agree more. Mannen én vrouwen zijn feministen. Dat is belangrijk, juist nu. In Iran worden er de afgelopen tijd grote protesten gehouden. Het begon allemaal toen de 22-jarige Mahsa Jina Amini werd opgepakt door de zedenpolitie omdat haar hoofddoek haar haren niet goed bedekte. Volgens omstanders werd ze mishandeld, de politie ontkende dat, maar feit is dat ze op het politiebureau neerstortte door hartfalen en twee dagen later overleed. Demonstranten gingen de straten op, vrouwen én mannen, om te protesteren tegen het regime. ‘Jin, Jiyan, Azadi’ oftewel ‘Vrouw, leven, vrijheid’ is de slogan van deze revolutie. Dat de protesten met gevaar voor eigen leven zijn, blijkt wel uit het feit dat er tijdens het ter perse van dit nummer vier demonstranten ter dood zijn veroordeeld en velen tijdens een protest door geweld om het leven zijn gekomen. En desondanks gaan de protesten door. In de hele wereld worden ze zelfs gehouden, ook in ons land. Ik ben erheen gegaan met mijn dochters. Bekende mensen knipten een stuk van hun haar af om solidair te zijn met de vrouwen in Iran. Harry Styles stond met een bord Stand with the women of Iran #MashaAmini tijdens zijn concert. En de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk stelden sancties in tegen Iran.

Renate van der Zee schreef een artikel over de protesten in Iran en interviewde Iraniërs in Nederland. Eén van hen zegt: ‘Het is goed dat we in het Westen ook de straat op gaan en ons haar afknippen maar we gaan nu een nieuwe fase in: diplomatieke actie. Ik mis Nederland hierin. Den Haag blijft opvallend stil en dat doet pijn.’ Dat kan ik me goed voorstellen. In Canada loopt Justin Trudeau mee in demonstraties, in ons land stuurt Mark Rutte een tweet de wereld in. Veel te weinig. Wat doet onze ambassade bijvoorbeeld daar nog? Tijd voor actie Mark!

Alies Pegtel sprak met advocate Gabi van Driem die zich in de tweede feministische golf voor vrouwen inzette, voor bedreigde en mishandelde vrouwen, slachtoffers van seksueel geweld en intimidatie en onderbetaalde of ontslagen werkneemsters. Gabi was haar tijd vooruit, want onlangs spande ook Bureau Clara Wichmann met succes een rechtszaak aan tegen Wehkamp. Daar werd een vrouwelijke werknemer aanzienlijk minder betaald dan een man die precies hetzelfde werk deed. Van Driem: “Ik heb het ook bij mijn zaken gezien die veel media-aandacht kregen; als een vrouw een werkgever aanpakte omdat ze te weinig betaald kreeg, dan sterkte dat andere vrouwen weer om het er ook niet bij te laten zitten.” Spreek je dus uit bij ongelijkheid.

Dit nummer mochten Noémi Prent en ik nog meekijken met het maakproces van OPZIJ. Allebei schrijven we al lange tijd voor dit blad. We waren erg verrast toen uitgever Hans van Brussel ons vroeg na het overlijden van hoofdredacteur Marianne Verhoeven om samen de hoofdredactie te gaan voeren. Hij vroeg trouwens nog wie wij dachten dat de nieuwe hoofdredacteur zou worden en we kwamen allebei met andere namen, we noemden niet onze eigen namen in ieder geval. Lang hoefden we echter niet over zijn aanbod na te denken. Samen staan we sterk en ik kan me niemand anders bedenken waarmee ik dit zou kunnen doen. Voor mij echt een droom die uitkomt. Een grote eer, een rijtje iconische vrouwen ging ons voor. Een mooie, maar ook hele grote verantwoordelijkheid voor ons. OPZIJ moet weer gaan floreren in een best moeilijke markt en moeilijke tijd. Het februarinummer wordt ons echte eerste nummer. We hebben er heel veel zin in en gaan ons stinkende best doen. Voor alle feministen. O

La Shop

VROUW zoekt muur

Klaar met die ene blanco muur in de woonkamer of in je (thuis) kantoor? Verrijk je de boel met de poster Menú del día van kunstenares Marta Levya. De in Stockholm woonachtige artiest ontwierp de poster in het kader van Desenio’s Women’s Week Collection. De poster is verkrijgbaar in diverse formaten. Meer informatie via desenio.com

WAT ZOU Serena Williams doen?

Trek een kaart en vraag advies aan iconische vrouwen zoals Gloria Steinem, Ruth Bader Ginsburg en Serena Williams. Het spel Feminist Oracles bestaat uit vijftig speelkaarten boordevol adviezen van feministische guru’s. Leuk om cadeau te doen als feministisch kleinigheidje. Het spel kost € 19,90 en is te verkrijgen via bispublishers.com

VERMEER in de boom

Het beroemdste schilderij van Vermeer nu in kerstbalformaat. Voor een eigen twist aan de feestboom. Het ornament is gemaakt van geblazen glas. Alle kerstballen van het merk Vondels zijn met de hand geschilderd, ook de Girl with a Pearl Earring Voor € 18,95 hangt de bal straks in jouw boom.

THEEseizoen

Loeistrak modern design van het merk Alessi. De Plissé Waterkoker heeft een inhoud van 1,7 liter. Daar kunnen fl ink wat koppen thee van gezet worden. Extra handig is dat de lengte van het snoer aangepast kan worden, zodat je niet met een onnodig snoerenballet zit op het aanrecht.

ook

SOEP, soeper, soepst

Soep saai? Welnee. Het kookboek Soep, soeper, soepst bewijst de veelzijdigheid van het fenomeen soep. Het boek staat vol met maar liefst 101 smaakvolle soeprecepten. Samensteller Anya van de Wetering vroeg al haar vrienden en familie om hun beste soeprecepten. Alle recepten in het kookboek zijn trouwens vegetarisch. Zo komen we de winter voedzaam (en diervriendelijk) door.

Zien

WAAR GAAT HET OVER WAAROM

Call Jane

uitgelicht CANDY

VanNederlandse bodem, maar wereldberoemd: saxofonist Candy Dulfer. De documentaire Candy geeft een intiem beeld van haar leven als zelfstandig artiest, dochter en bonusmoeder. Ze trad op met supersterren als Prince, David Stewart en Pink Floyd, maar wie schuilt er achter deze showvrouw? Zowel haar vader (en tevens saxofonist) Hans als haar moeder Inge spelen een grote rol in haar carrière. Ondertussen maakt ze zich grote zorgen om hun toenemende kwetsbaarheid en het feit dat ze de naam Dulfer door ongewenste kinderloosheid niet kan doorgeven. Als kers op de taart is daar corona, waardoor ze een poos niet kan optreden. Maar Candy is veerkrachtig en zoekt naar nieuwe mogelijkheden om muziek te maken. Vanaf 15 december in de Nederlandse bioscopen.

WELKE DOCUMENTAIRE TE ZIEN

e Lying Life of Adults Vrouwen op de bok

Een waargebeurd drama over een zwangere huisvrouw die eind jaren zestig strijdt voor haar abortusrecht, maar tegen de muren van de mannelijke medische wereld oploopt. Toch laat ze zich hier niet door weerhouden.

De dertienjarige Giovanna groeit op in een van de beste wijken van Napels. Op zoek naar zichzelf ontdekt ze al snel een andere kant van haar weerbarstige thuisstad.

Nog geen acht procent van de professionele symfonieorkesten wereldwijd wordt door een vrouw geleid. Hoe kan de genderkloof tussen dirigenten gedicht worden? De documentaire volgt drie vrouwelijke chefdirigenten van nu.

WANNEER

Verhalen over abortus moeten verteld blijven worden.

Het is de Net ixadaptie van de gelijknamige bestseller van Elena Ferrante (Het leugenachtige leven van volwassenen ).

Vanaf 8 december 2022 in de Nederlandse bioscopen.

4 januari 2023 online te zien.

Genderongelijkheid in de muziek verdient aandacht. OPZIJ’s Noémi Prent komt kort aan het woord als deskundige.

Nu te zien via NPO Start en NPO Extra.

WELKE FILM TE ZIEN

WELKE TV-SERIE TE ZIEN

MET WIE

Elizabeth Banks en Sigourney Weaver Valeria Golino, Pina Turco, Alessandro Preziosi

Anja Bihlmaier, Pascale van Os, Kristiina Poska

WAAR het licht is

Overal zie je ze: de mushroomlampen. In de jaren zeventig al een grote hit en nu terug van weggeweest. De Lexon is een tafellamp en te verkrijgen in diverse formaten. Het geometrische design komt daarnaast in verschillende kleuren: van goud, groen tot roze en oranje. De lamp is te bedienen met een dimmer. Deze oranje

Large-versie kost €69,99.

ICONISCHE

cocktails van

Het feestseizoen is geopend en of je er nou zin in hebt of niet: een vloeibare verfrissing is vast welkom. Free the tipple: kickass cocktails inspired by iconic women is het boek waarvan je niet wist dat je ‘m nodig had. De makers hebben zich laten inspireren door vrouwen als Zadie Smith, Yoko Ono, Rihanna en Virgina Woolf om te komen tot bijzondere cocktail-recepturen.

Viva FONDUE

Kaas- of vleesfondue, oosterse bouillonfondue of wordt het toch chocoladefondue? De mosgroene fonduepan is van alle markten thuis. Dankzij het gietijzer wordt de hitte gelijkmatig opgenomen en langzaam weer afgegeven. Er zit een dubbele emaillelaag op de bodem zodat aanbakresten voorkomen kunnen worden. De fonduepan komt met een onderstel en kost € 44,95. Verkrijgbaar via Dille & Kamille.

Winter ZUURSTOF

De biologische kamerplant Calathea Orbifolia levert heel veel blad voor je centen. Een ideale winterkameraad, want de plant doet het prima in de schaduw. Oorspronkelijk groeit de Calathea in de jungle en is schaduw gewend. Af en toe water geven is voldoende en de plant is ongevaarlijk voor huisdieren. Optioneel met een gezellige terracotta pot erbij. Verkrijgbaar via sprinklr.co

Rue de WOOL

Niets ergers dan koude voeten. Zie jij jezelf al gaan op deze Sky blue pantoffels van Rue de wool ? Warm, lichtgewicht en gemaakt van hoogwaardige kwaliteit wol. Dan kan de verwarming mooi weer een standje lager. Is blauw niks voor jou, dan zijn ze ook verkrijgbaar in onder meer fl amingo pink, foggy grey en desert brown.

BeZoeken

WAAR?

WELK MUSEUM TE BEZOEKEN

Kunst museum

uitgelicht JUDITH JOY ROSS

DeAmerikaanse fotograaf Judith Joy Ross (1946) heeft haar sporen ruimschoots verdiend. Met haar scherpe oog weet ze mensen uit alle lagen van de samenleving treffend vast te leggen. Van spelende kinderen in het park tot leden van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Grote thema’s zoals racisme, armoede en burgerrechten schuwt ze niet in haar werk. De tentoonstelling Judith Joy Ross is tot en met 26 maart 2023 te zien bij het Fotomuseum Den Haag. Meer informatie via fotomuseumdenhaag.nl.

A Place of Our Own Imagine Beyond

Den Haag

WAT IS ER TE ZIEN?

Van Piet Mondriaan tot stijlkamers vol Delfts Blauw, van Louise Bourgeois tot de schilders van de Haage School. En dat allemaal in dat prachtige art deco gebouw van architect H.P. Berlage.

De Israëlische fotograaf Iris Hassid (1965) fotografeert sinds 2014 vier vrouwelijke studenten in Tel Aviv, allen Palestijns én Israëlisch staatsburger. De foto’s weerspiegelen de complexiteit van het leven van de Palestijnse vrouwen in de Israëlische samenleving.

Twintig lichtkunstwerken in het centrum van de stad. Speciaal gemaakt voor deze plek. Ongetwijfeld wordt het weer betoverend.

WAAROM NU? WANNEER TE ZIEN?

Ga er nu heen omdat er behalve de vaste presentatie twee mooie tentoonstellingen zijn, over het kunstenaarskoppel Anni en Josef Albers, en de tentoonstelling over Balenciaga.

10.00-17.00 uur (ma. gesloten) Balenciaga t/m 5 maart 2023; Albers t/m 15 januari 2023.

In deze tentoonstelling volgen we de levens van de vier jonge vrouwen: Samar, Aya, Saja en Manar. Alle teksten in de tentoonstelling zijn in het Nederlands, Engels, Arabisch en Hebreeuws.

Dit is alweer de 11e editie van het Amsterdam Lightfestival. Wandel langs het licht of stap in een boot en vaar eronder door. Licht in deze duistere winterse dagen.

Tot en met 29 januari 2023

Van 1 december 202222 januari 2023

HOE ZIET IE ERUIT

Joods Historisch Museum in Amsterdam

WELKE TENTOONSTELLING TE ZIEN

Amsterdam

WELK KUNSTEVENEMENT MEE TE MAKEN

uitgelicht

DE WAARHEID ZAL ME BEVRIJDEN

De jonge Alejandra leidt een uitzichtloos bestaan in Mexico. Op haar dertiende verkoopt ze haar lichaam, genoodzaakt door armoede en op zoek naar genegenheid. Ondertussen ontdekt ze zich vrouw voelt, ondanks dat ze als man geboren is. Omwille van haar veiligheid vertrekt ze naar de VS. Zonder papieren komt ze daar echter niet ver. In 2015 arriveert ze uiteindelijk op Schiphol en krijgt een enkeltje naar de vluchtelingenopvang in Ter Apel. Van stroperige procedures, afwijzingen en een depressie: ze maakt het allemaal mee. Toch lukt het haar om positief te blijven, want alles voor een beter leven. Nu is het de missie van Alejandra om de levens van andere trans personen te verbeteren.

Alejandra Ortiz - De waarheid zal me bevrijden (vertaling: Simone Peek) € 22,99 (Lebowski Publishers)

WELKE NON-FICTIE TE LEZEN

LeZen

WAAR GAAT HET OVER

Van de stof ge dorpjes van Uttar Pradesh tot de grootstedelijke buitenwijken van New Delhi. Drie totaal uiteenlopende levens raken onverwachts met elkaar verweven. Biedt hun band de kans om aan de ondergang te ontsnappen of is het aanleiding tot verwoesting?

Een verzameling scherpzinnige essay’s van een van Europa’s meest sprankelende hedendaagse denkers. Haar essays gaan over psychologie, literatuur, cultuur, die inzicht bieden in de wereld waarin we leven. Olga Tokarczuk is een Poolse auteur en onderscheiden met de Nobelprijs voor literatuur.

WELKE BIOGRAFIE TE LEZEN

Een biogra sch boek over vijf vrouwen, wiens naam misschien niet zo bekend is als die van bijvoorbeeld Aletta Jacobs, maar die niettemin ook vrouwelijke pioniers waren op verschillende terreinen, zoals journalistiek, de letteren en lm.

HOE ZIET IE ERUIT

WELKE LITERATUUR TE LEZEN

Het einde der tijden De tedere verteller Alma’s dochters

DOOR WIE GESCHREVEN

WANNEER BESCHIKBAAR

Deepti Kapoor 3 januari 2023 (Prometheus)

Olga Tokarczuk

Januari 2023 (De Geus)

Jutta Chorus 1 december 2022 (Uitgeverij Pluim)

Oversized Down Coat € 259, Arket

Vegan knee high boot in cream € 87,99, Monki

Ama ribgebreide muts van wol camel € 75, SAMSØE SAMSØE

Leather touchscreen gloves toftir biscuit € 35,96, The Little Green Bag

The big bag - Pink € 99,99, Ateljé

Organic Cotton Rib Socks € 19, Organic Basics

Stijlvolle cadeaus om uw geliefde echt te verrassen

Voor onvergetelijke feestdagen samen

Persoonlijke aandacht, vragen zijn welkom

Selectie van beste & veilige producten

Met veel uitleg en onafhankelijke testresultaten Verzending is discreet en anoniem

Wij pakken alles in als stijlvol cadeau

Deskundig advies i.s.m. seksuologen en therapeuten

Veel leuke en praktische (seks)tips

Op zoek naar een origineel cadeau, om uw geliefde mee te verrassen? Een cadeau voor veel plezier samen. Voor liefdevolle, romantische en opwindende wintermaanden. Kijk snel in de webwinkel van De Paarse Keizerin. Natuurlijk pakken we alles voor de feestdagen éxtra mooi in.

Stijlvolle producten

De hit van nu: luchtdruk vibrators! Voor gegarandeerd geweldige sensaties. Wie wil dat nou niet cadeau geven? Of krijgen?

Fantaseer, Lach en Durf voor een Leven Lang Liefhebben

Spannende nachtkleding

De allermooiste nachtkleding en lingerie. Ook als het pikanter en gedurfder mag. Van jne nachtjurkjes tot verleidelijke slipjes.

Verleidelijke cadeaus

Met deze adventskalender vol stijlvolle en sexy cadeautjes wordt het gegarandeerd een opwindende winter.

Vrouw, leven, vrijheid!

Iraanse vrouwen tussen hoop en wanhoop

De vrouwenopstand in Iran raast maar door. Aanleiding was de dood van de 22-jarige Mahsa Jina Amini, nadat de zedenpolitie haar had gearresteerd omdat ze haar hoofddoek te los zou hebben gedragen. Inmiddels overspoelt een golf van massale demonstraties al maanden het land. Vier Iraans-Nederlandse vrouwen delen hun emoties en hun visie. ‘Als schoolmeisjes al hun middelvinger opsteken tegen de ayatollahs, dan is het gedaan.’

DOOR RENATE VAN DER ZEE

‘Als schoolmeisjes al hun middelvinger opsteken naar de ayatollahs dan is het gedaan.’

Filmmaakster Beri Shalmashi (39) herinnert zich nog precies het moment waarop ze hoorde dat in Teheran een jonge vrouw in coma lag nadat de zedenpolitie haar had mishandeld. “Zoals altijd met nieuws uit Iran, keek ik meteen op internet wat er precies aan de hand was. Ik was bang dat ze het niet zou redden en dat gebeurde ook. Ik voelde dat een spanning zich opbouwde. Alles wat zich in Iran ontvouwt, is net een film. De mensen zijn heel gevoelig voor drama en symboliek. Met deze gebeurtenis was het zaadje voor de opstand gezaaid.”

De naam van de jonge vrouw die op 16 september overleed, is nu wereldberoemd: Mahsa Amini, of beter Mahsa Jina Amini, want ze was Koerdisch en Jina was haar Koerdische naam, die ze officieel niet mocht dragen van het Iraanse regime. Ze was gearresteerd omdat ze haar hoofddoek niet correct zou hebben gedragen en ze bezweek onder de harde klappen van de zedenpolitie. Haar begrafenis veranderde in een massademonstratie tegen het regime, waarbij woedende vrouwen hun hoofddoeken verbrandden en hun haar afknipten, toegejuicht door de menigte.

Vervolgens verspreidden zich hevige protesten over het hele land. En ze duren nog steeds voort, ondanks het extreme geweld dat het regime tegen de demonstranten inzet.

“De Iraniërs zijn al vaak in verzet gekomen, maar deze keer is het anders,” zegt Shalmashi, die een dochter is van Koerdisch-Iraanse verzetsstrijders die in de jaren tachtig naar Europa vluchtten.

“Deze protesten worden geleid door jonge vrouwen. Zij eisen tijdens de demonstraties ruimte op en krijgen die ook van mannen. Dat is schitterend om te zien.”

Shalmashi heeft de afgelopen tijd allerlei interviews gegeven en sprak ook tijdens demonstraties in Nederland. “Ik probeer te doen wat ik kan. Mijn moeder verzette zich ook tegen ayatollahs. Ze was zwanger van mij toen ze gevangengezet en gemarteld werd. Ik moet haar werk voortzetten, zo voel ik dat.”

De slogan van de demonstranten is ‘Vrouw, leven, vrijheid’, een Koerdische, feministische slogan die een lange geschiedenis heeft.

“Wat ermee wordt gezegd, is: zonder ruimte voor vrouwen is nergens ruimte voor en kan er geen vrijheid bestaan. De positie van de vrouw is de kern van waar een samenleving staat,” legt Shalmashi uit.

Dat jonge vrouwen een prominente rol spelen tijdens de protesten is niet zo vreemd. Vrouwen zijn in Iran tweederangsburgers. Zij worden niet alleen gedwongen een hoofddoek te dragen maar hebben nauwelijks rechten. Als ze een paspoort willen aanvragen, moeten ze toestemming hebben van hun vader of man. Ze kunnen niet scheiden zonder instemming van hun man en zijn nauwelijks vertegenwoordigd in de politiek. De simpelste dingen zijn voor hen verboden, zoals zingen en dansen in het openbaar, fietsen of naar een voetbalwedstrijd gaan. Gedwongen huwelijken en zelfs steniging van ‘overspelige’ vrouwen komen nog steeds voor, al gebeurt dat laatste in het geheim, zodat er weinig zicht op is. Vrouwen die

tot minderheden behoren, zoals de Koerden, hebben het nog moeilijker in Iran, omdat ze op grond daarvan ook worden gediscrimineerd.

“Jina Amini werd dubbel onderdrukt, omdat ze niet alleen vrouw maar ook Koerdisch was,” vertelt Shalmashi.

“Je voelt als Koerdische vrouw dat dat meespeelt bij een arrestatie. Ik weet het van verhalen uit mijn eigen familie en van die ene keer dat ik zelf in Iran ben geweest. Daarom is de woede van de Koerden nog groter dan die in de rest van Iran. In de Koerdische steden zijn onophoudelijk elke nacht demonstraties. Want hoe meer redenen je hebt om kwaad te zijn, hoe harder je in verzet komt.”

Het Iraanse regime reageert spijkerhard op de protesten. Mensenrechtenorganisaties schatten bij het ter perse gaan van deze OPZIJ dat meer dan vierhonderd mensen, waarvan bijna zestig kinderen, zijn gedood en dat meer dan 17.000 mensen zijn gearresteerd. Die aantallen groeien snel. Verhalen over martelingen en verkrachtingen duiken op in de sociale media, net als portretten van piepjonge slachtoffers. Zoals dat van de zestienjarige Nika Shakarami, die verdween tijdens een demonstratie en werd doodgemarteld, waarna haar familie gedwongen werd te verklaren dat ze zelfmoord had gepleegd. Het regime probeerde haar lichaam stiekem te begraven om te voorkomen dat er tijdens haar begrafenis protesten zouden uitbreken.

Een ander tienermeisje dat de dood vond tijdens de protesten was Sarina Esmailzadeh (16). Zij maakte ontroerende video’s, waarin ze openlijk praatte over vrouwenrechten en het verlangen naar vrijheid.

Ze overleed nadat ze tijdens een demonstratie door ordetroepen op haar hoofd was geslagen. Nika en Sarina werden naast Mahsa Jina iconen van de revolutie.

Iraniërs protesteerden de afgelopen maanden op allerlei manieren tegen het regime. De staatstelevisie werd gehackt, zodat tv-kijkers opeens een brandend portret van de Iraanse hoogste leider Khamenei zagen en de slogan ‘Vrouw, leven, vrijheid’

‘De sociale media maken het grote verschil. De wereld had indertijd geen idee van wat er met ons gebeurde.

Maar nu zien we de gezichten van de slachtoffers op Twitter.’

hoorden. Het werd een trend om op straat de traditionele tulband van de hoofden van islamitische geestelijken te slaan. Mensen zongen protestliederen van de daken. Schoolmeisjes scandeerden ‘Dood aan de dictator’, verwijderden portretten van islamitische leiders uit het klaslokaal en joelden leraren uit. Het voorvaderlijk huis van ayatollah Khomeini, de grondlegger van het islamitische regime, werd in brand gestoken. Vrouwen verschenen zonder hoofddoek en lange jas op straat en lieten zich filmen. Zelfs lagere school-kinderen riepen protestleuzen. Maar vooral waren daar de massale demonstraties die overgingen in gevechten met de oproerpolitie die met scherp schoot. Een afschuwelijk voorbeeld van de repressie was het bloedbad in de stad Zahedan in het straatarme zuidoosten van Iran, waar op 30 september de oproerpolitie het vuur opende op demonstranten.

Naar verluidt kwamen bijna honderd mensen om en raakten er driehonderd gewond. Bij het ter perse gaan van deze OPZIJ zette het regime zwaar geschut in tegen bewoners van de Koerdische stad Mahabad. Hoeveel slachtoffers daarbij zijn gevallen is nog onduidelijk.

“Tijdens eerdere protesten waren het steeds weer andere groepen die demonstreerden, maar nu wordt de opstand breed gedragen. Er zijn niet alleen protesten in de grote steden, maar overal. En de demonstranten komen uit alle lagen van de samenleving,” zegt Shalmashi. “Ondanks dat het regime internet blokkeert, leggen mensen toch contact met elkaar via sociale media. Ze beseffen nu meer dan vroeger: we hebben elkaar allemaal nodig. En ze hebben niets meer te verliezen. Bevriende activisten sturen mij foto’s van de bloederige wonden die ze hebben opgelopen tijdens demonstraties. Ik zeg dan: moet je niet een paar dagen dimmen? Maar zij antwoorden: er is nu geen weg terug meer, het is óf vrijheid óf de dood.”

“Ik voel me zo betrokken met wat er nu in Iran gebeurt, dat het net is alsof ik daar ben,” zegt maatschappelijk werkster Akram Yalda Beiramvand (61). Zij was een tiener toen ze demonstreerde tegen de sjah tijdens de revolutie van 1979. Sjah Mohammed Reza Pahlavi (1919-1980) was een autocraat die met harde hand en een meedogenloze geheime dienst regeerde. Maar nadat hij was afgezet, verergerde de situatie alleen maar. De islamisten, onder leiding van ayatollah Khomeini (1902-1989), kwamen aan de macht. Dat was het begin van een schrikbewind dat nu al 43 jaar duurt. “Ik was actief tegen de sjah én tegen de islamisten,” vertelt Beiramvand. “Ik was lid van een linkse organisatie die streed voor vrijheid, gelijkheid en socialisme. Ik verzette me tegen de gedwongen hoofdoek. Het regime arresteerde mij drie keer.”

Ze werd uiteindelijk veroordeeld tot acht jaar cel in de beruchte Evingevangenis in Teheran, waar nu ook veel demonstranten vastzitten. Ze werd gemarteld, zat een tijdlang in een isoleercel en moest toekijken bij executies. “We werden zo hard geslagen en vernederd,” vertelt ze. “Ik heb ook een tijdje vastgezeten op een geheime plek. Een huis waar allemaal jonge gevangenen zaten, tieners nog. Dat is wat nu ook gebeurt. Er zijn zo veel mensen gearresteerd, dat ze hen niet allemaal kwijt kunnen in de gevangenissen. Dus brengen ze hen naar geheime huizen om hen te martelen en te verkrachten.”

Voor Beiramvand, die in de jaren tachtig naar Nederland vluchtte, zijn de protesten een déjà-vu. Maar niet helemaal. “De sociale media maken het grote verschil. De wereld had indertijd geen idee van wat er met ons gebeurde. Maar nu zien we de gezichten van de slachtoffers op Twitter. We zien hoe ze mishandeld en doodgeschoten worden. De generatie vóór deze demonstranten had weinig contact met de buitenwereld. Maar de nieuwe generatie weet heel goed wat er buiten Iran te koop is, dankzij sociale media. Een groot verschil zijn ook de eisen die de demonstranten stellen.

Tijdens de Groene Revolutie van 2009 hadden mensen het nog over hervormingen. Maar nu roepen jonge vrouwen ‘Dood aan de dictator’. Zij zijn de kleindochters van de oude revolutionairen die de tranen van hun oma hebben gezien. En helemaal nieuw is dat vrouwen nu de hoofdrol spelen. Dat was in mijn tijd niet zo. Als wij het over vrouwenrechten hadden, dan werd er gezegd: dat is niet onze prioriteit. Nu is dat wel een prioriteit en dat moet het ook zijn. Voor mij persoonlijk is het altijd een prioriteit geweest.”

Beiramvand is intensief met de protesten in Iran bezig. Ze ging naar demonstraties, gaf interviews en liet zich fotograferen terwijl ze een hoofddoek in brand stak. “Ik vind het vreselijk als ik hoor dat Nederlanders het geen probleem vinden als moslimmeisjes van hun ouders een

Akram Yalda Beiramvand

hoofddoek moeten dragen. Sommige moslimvrouwen zeggen tegen mij: ik kies er zelf voor. Dan zeg ik: prima, gefeliciteerd. Maar voor mij is de hoofddoek een gevangenis en de chador een isoleercel. Maar goed, het gaat nu in Iran natuurlijk niet alleen maar om die gedwongen hoofddoek. Die hoofddoek is alleen maar een symbool.”

Een meerderheid in het Iraanse parlement heeft inmiddels aangedrongen op het zo snel mogelijk uitspreken van de doodstraf over demonstranten. De eerste doodsvonnissen zijn al geveld voor ‘misdaden’ die wij niet kennen met bizarre omschrijvingen, zoals ‘oorlogvoering tegen god’ en ‘corruptie op aarde’.

“Maar zelfs het brute geweld van dit ijzeren regime schrikt mensen niet meer af,” zegt het Utrechtse GroenLinks-raadslid Melody Deldjou Fard (32).

“Mensen zijn de onderdrukking zat. Dit land is 43 jaar lang kapotgemaakt. Armoede, werkloosheid, mensenrechtenschendingen, corruptie. Iraniërs eisen heel gewone dingen: ze willen een normaal leven leiden. Maar daarvoor worden ze vermoord.”

Ze vertelt dat de beelden uit Iran allerlei herinneringen aan haar jeugd in Teheran naar boven brengen. “De angst die ik als 15-jarig meisje voelde voor de zedenpolitie voel ik nu, na al die jaren, nog. Ik hoor weer de stemmen van de mensen die elkaar destijds op straat waarschuwden voor de komst van de zedenpolitie. In Iran moet iedereen zich aan strenge, door het regime opgelegde, regels houden, en voor vrouwen geldt dat extra. Daarmee ben ik opgegroeid, met die continue angst. De nieuwe generatie heeft op Instagram gezien dat het anders kan. Zij zijn activistischer dan voorgaande generaties. Voor mij is dit geen opstand meer. Dit duurt nu aan één stuk door al langer dan twee maanden. Dit is een revolutie. Het besluit van de mensen is glashelder. Ze willen een regime change. Deze strijd gaat niet over de vraag je wel of geen hoofddoek draagt, maar over de vrijheid om zelf te bepalen wat je doet. Dit is een strijd tegen mensenrechtenschendingen en onderdrukking.”

Ook Sepideh Azizpour (29), adviseur gegevensbescherming bij de overheid, koestert hoop. “Dat is niet omdat ik optimistisch ben. Maar ik zie gewoon de beelden. Het regime heeft alles geprobeerd, trekt alles uit de kast, maar het is olie op het

vuur. Een van de leuzen van de demonstranten is: ‘Waar één persoon sterft, staan duizend mensen op’. En dat is letterlijk wat er gebeurt. Zelfs de meest pessimistische mensen in mijn omgeving hebben hoop. De gedwongen hoofddoek is voor het regime net als de Berlijnse muur. Toen die omviel, viel de hele dictatuur om.”

Azizpour is geboren in de Iraanse stad Karaj, vlak bij Teheran, en kwam op haar zevende met haar moeder naar Nederland. Ze voelt zich zo bij de protesten betrokken, dat ze in oktober naar Berlijn reisde voor de gigantische demonstratie die daar werd gehouden tegen het Iraanse regime.

“Die demonstratie gaf mij het gevoel dat ik eindelijk echt iets kon doen. Het was geweldig. De energie! De mensen waren zo positief. Ze waren echt één. Maar het was ook heel emotioneel. Er liepen daar mensen rond die in Iran in de gevangenis hebben gezeten of wier familie en vrienden in de gevangenis zitten.”

Ook zij ziet de huidige protesten als radicaal anders dan vorige demonstraties. “De laatste demonstraties, in 2019, waren vooral economische protesten. Er was toen één vrouw die op een brug haar hoofddoek afdeed en ‘Dood aan de dictator’ riep. Dat was het hoogtepunt van die protesten. Nu zijn de grenzen zo verlegd! De Iraanse vrouwen gaan niet meer zwijgen. Ik ben voor het eerst in mijn leven trots dat ik een Iraanse vrouw ben. Dit is de grootste vrouwenrevolutie van onze tijd en hij voltrekt zich in Iran. En eigenlijk hebben we al gewonnen.”

Ze vertelt over vriendinnen van haar moeder die recentelijk in Iran zijn geweest en zagen dat de houding van mannen tegenover vrouwen

‘Verhalen over martelingen en verkrachtingen duiken op in de sociale media, net als portretten van piepjonge slachtoffers.’

veranderd is. “Ze zeggen: je moet zien met hoeveel respect vrouwen nu door mannen worden behandeld.”

Als het gaat om de houding van mannen tegenover vrouwen, was de toespraak van de Koerdische vader van een door het regime vermoorde jonge man een iconisch moment. Hij zei: “Als we vroeger wilden zeggen dat iemand erg dapper was, zeiden we: hij is mannelijk. Maar vanaf nu af aan moeten we over een dappere man zeggen: hij is vrouwelijk. Want de vrouwen zijn moediger dan de mannen.”

Azizpour: “De Koerdische vrouwen zijn zo sterk! Ik hoop dat uiteindelijk een Koerdische vrouw ons land gaat leiden.”

“Als schoolmeisjes al hun middelvinger opsteken naar de ayatollahs, dan is het gedaan. Dan is een point of no return bereikt,” zegt Beri Shalmashi. “Vrouwen hebben zulke grote stappen gezet. Dat talloze vrouwen nu zonder hoofddoek over straat lopen, betekent zo veel. Ze werpen de angst af. Dat is een mentale verandering. Want altijd zwart moeten dragen doet iets met je gemoed. Opeens zie je op straat een diversiteit aan types. Je ziet opeens wat voor kleuren een vrouw leuk vindt, wat voor kapsel ze heeft, of

ze een punker is, of modebewust. Je ziet ook dat vrouwen meer rechtop lopen.”

“Het is nu wel hoog tijd dat de internationale gemeenschap in actie komt,” zegt Deldjou Fard. “Het is goed dat we in het Westen ook de straat op gaan en ons haar afknippen, maar we gaan nu een nieuwe fase in: diplomatieke actie. Ik mis Nederland hierin. Den Haag blijft opvallend stil en dat doet pijn. In Canada loopt Justin Trudeau mee in demonstraties. Maar hier gebeurt weinig. Wat doet de Nederlandse ambassade nog daar? In een land waar kinderen bruut worden vermoord!”

“In Canada is de Revolutionaire Garde (het militaire elitekorps van Iran, red.) tot terroristische organisatie verklaard en zijn tienduizend leden op een sanctielijst geplaatst. Zij mogen Canada niet meer in. Zij mogen geen zaken meer in Canada doen en hun tegoeden op Canadese banken zijn bevroren. Zo wil Canada een einde maken aan de witwaspraktijken van het Iraanse regime. Als de hele wereld dit nou ook eens deed,” zegt Beri Shalmashi.

“Wij moeten blijven praten en schrijven over Iran om machthebbers wakker te maken. Onze politici zijn lapzwansen. Tijdens de demonstratie

tegen het Iraanse regime op het Malieveld kwamen allerlei Kamerleden spreken. Daarna heb ik ze nooit meer gezien.”

“Waarom knipt Dilan Yesilgöz alleen maar een klein plukje van haar haar af, terwijl zij als minister van Justitie zo veel invloed heeft?” roept Azizpour verontwaardigd uit. “Er zijn mensen ter dood veroordeeld omdat zij hun recht om te demonstreren uitoefenden. Iran staat al jarenlang in de top drie van landen die meeste mensen executeren. Er is nu een hoog risico op massa-executies. En met de enorme aantallen demonstranten die nu gevangenzitten, kun je vrezen voor een genocide.”

Shalmashi: “Mijn grote angst is dat het publiek revolutie-moe wordt. De vorige revolutie heeft een jaar geduurd. That is what it takes. Zal het Iraanse volk het zo lang volhouden? Er zijn ook veel mensen die het regime in stand willen houden; daar ben ik me van bewust. Ik durf soms gewoon niet te hopen.”

“Ik word heen en weer geslingerd tussen hoop en wanhoop,” zegt Melody Deldjou Fard. “Dat er een overwinning komt, is onvermijdelijk, maar de grote vraag is: wanneer?”

Akram Beiramvand heft haar glas wijn en zegt met een grijns: “Volgend jaar in Teheran.” O

‘Mensen zijn de onderdrukking zat. Dit land is 43 jaar lang kapotgemaakt.’

Melody Deldjou

Fard

KOPSTOOT

Een gevalletje van Hoogmoed komt voor de val?

Column Sheila Sitalsing

Ontwikkeld, vooruit geholpen, ellende bezorgd, bezet, bevrijd?

Ze zijn meer dan een jaar oud alweer, de beelden van de Afghanen die zich op de luchthaven van Kabul vastklampten aan de allerlaatste vertrekkende vliegtuigen van de regimes die het land twintig jaar land hadden, tja wat eigenlijk? Ontwikkeld, vooruit geholpen, ellende bezorgd, bezet, bevrijd? Sindsdien is de nieuwsstroom uit het gebied opgedroogd. Omdat de internationale pers heeft moeten vertrekken, en omdat de aandacht van de wereld is verlegd naar andere strijdperken: de door Russen verkrachte vrouwen in Oekraïne, de geknechte vrouwen van Qatar, er ís ook zo veel.

Nu komt de informatie druppelsgewijs tot ons, over hoe het staat met de meisjes en vrouwen voor wie we het allemaal deden bijvoorbeeld (of nou ja, dat we het voor die meisjes en vrouwen deden is er later van gemaakt; we deden het primair natuurlijk voor onszelf, om de akkers waarop het anti-westerse terrorisme groeide te vernietigen).

Met die meisjes en vouwen staat het niet best, zoveel valt op te maken uit de sporadische verslaglegging. Het ministerie voor Vrouwenzaken heet sinds de val van Kabul het ministerie voor de Promotie van Eerbaarheid en het Voorkomen van Ondeugd, en omdat de last voor het ‘voorkomen van ondeugd’ en het bewaken van de ‘eerbaarheid’ al sinds Eva en de appel en vermoedelijk ver daarvóór bij de vrouwen is gelegd, zou je het ook het ministerie van Vrouwenonderdrukking kunnen noemen.

Die ziet er, afgaande op rapporten van ngo’s ongeveer zo uit: vrouwen mogen niet reizen zonder mannelijke begeleider, vrouwen zijn uitgesloten van veel functies in overheidsdienst, de kledingvoorschriften zijn weer aangescherpt en van de 1,1 miljoen meisjes die in het voorjaar van 2001 nog in de schoolbanken zaten, zit

meer dan 80 procent thuis, omdat de gang naar school ze belet wordt.

Ook Nederland ziet de met Nederlands geld gedane inspanningen voor meisjesonderwijs in rook opgaan. Zoals in de landbouwschool, die een tijdlang goed heeft gefunctioneerd en die Nederland ook na de wederkeer van de Taliban is blijven financieren om nog een lichting meisjes te laten afstuderen. Ze zijn dit jaar niet afgestudeerd. Mocht niet, kon niet. Dat was het dan.

Terwijl het Westen zich schielijk aan het terugtrekken was, sprak toenmalig minister van Defensie Ank Bijleveld de woorden die daarna nog vaak honend zijn geciteerd: we zijn er niet voor niets geweest, want ‘we hebben Afghanen laten zien dat het ook anders kan’. En ook hoe snel ze weer vergeten zijn als we er weg zijn. O

Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

‘De door Russen verkrachte vrouwen in Oekraïne, de geknechte vrouwen van Qatar, er ís ook zo veel.’

Vakvrouw

Op haar achttiende kwam Coraline Evertsz (39) vanuit Curaçao naar Nederland voor een studie. Een lichte cultuurshock was het gevolg. Logisch ook wel. Desondanks vestigde ze zich in ons koude kikkerlandje en ging na haar studie aan de slag als allround fiscalist.

DOOR MARLEEN HOGENDOORN

Als klein kind hield Coraline van cijfers en ze blonk uit in rekenen. Een studie in de richting van economie lag daarom voor de hand. Ze koos voor fiscale economie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en volgde vervolgens een master fiscale economie. Met een groep studenten uit Curaçao reisde ze naar Nederland.

Moest je erg wennen hier?

“Het was een grote verandering. Echt een cultuurshock. Ik moest erg wennen en had veel heimwee. Ik kon natuurlijk ook niet even langsgaan bij mijn familie zoals andere studenten in het weekend deden. Het voordeel was dat ik er snel zelfstandig van werd. Je leert er veel van als je in je eentje bent.”

Wat miste, of zelfs mis je nog, het meest van Curaçao?

“De cultuur is daar zo anders en het leven is er heel relaxt. Je gaat na je werk nog wat drinken bij de zonsondergang. The island life is heel fijn. In Nederland is het altijd haasten, altijd in a rush. Op Curaçao is alles lekker dichtbij. De eerste winter in Nederland was geweldig om mee te maken, maar ik mis de warmte en het strand ook wel erg. Daarnaast mis ik mijn familie enorm. En het eten natuurlijk, sorry maar ik ben niet van de stamppotten, haha.”

CORALINE IN 100 WOORDEN

Naam Coraline Evertsz Beroep Fiscalist met specialisatie Tax compliance en Estate Planning. Een beroep dat ze andere vrouwen zeker aanraadt: “Zeker, het is een mooi beroep. Het werk is altijd gevarieerd en uitdagend. Je moet wel goed met deadlines kunnen werken, want het kan soms wel hectisch worden.” Woont met haar partner en dochter in Hoofddorp, maar is geboren op Curaçao. Werkt bij een accountantskantoor in Leiderdorp.

Hoe was de verhouding man-vrouw tijdens je studie?

“Tijdens mijn studie was de verhouding fifty-fifty. Ik merk dat steeds meer vrouwen kiezen voor een carrière in de fiscaliteit. Ik kom dan ook veel vrouwen tegen. Ik ben aspirant-lid van de NOB, de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs. Wat mij opviel is dat ze een vrouwennetwerk hebben opgericht in 2019, dus eigenlijk pas recentelijk, net voor de coronacrisis. Ik heb daar zelf geen behoefte aan. Waarom een verdeling? Hier op ons kantoor is ook geen verdeling tussen mannen en vrouwen, we zijn een team en doen het werk samen.”

rechtsgebieden, zoals estateplannings-advies, aangiften vennootschaps- en erfbelasting, het beoordelen van fiscale posities of het behandelen van bezwaarschriften. Ik ben ook verantwoordelijk voor de aangiften vennootschapsbelasting. Daarnaast heb ik een controlerende taak, dus met de review van fiscale aangiften.”

Wat vind je leuk aan je werk? “Het is heel afwisselend. Dat komt omdat de fiscale wet- en regelgeving zo regelmatig verandert. Dat vind ik interessant.”

Tijdens corona waren er bijvoorbeeld nieuwe regels voor bedrijven om steunmaatregelingen te krijgen. Hoe houd je je kennis bij? “Het vergt heel veel tijd om je kennis op peil te houden. Een keer in de maand hebben we op kantoor een fiscaal overleg en dan brengen we verschillende punten ter discussie. Verder sparren we dagelijks met elkaar. Je blijft leren. Met elkaar weten we heel veel.”

Er wordt nog weleens gedacht dat de fiscale branche een mannenwereld is, klopt dat dan niet?

“De exacte cijfers heb ik niet, maar ik denk dat het in deze branche redelijk eerlijk is verdeeld. Ik denk wel dat mannen gemiddeld vaker partner worden bij een kantoor en dat daardoor dat beeld ontstaat.”

Hoe word je eigenlijk partner?

“Dat is afhankelijk van het kantoor. Bij ons is het zo dat als je goed bent in je vak en je vindt het leuk om te ondernemen, dat je dan de kans kan krijgen om partner te worden. Ik zie dat onze partners veel met hun werk bezig zijn, dus ook buiten kantooruren. Ik heb die ambitie niet, ik vind mijn privéleven ook belangrijk. Op ons kantoor hebben we vier partners: twee mannen en twee vrouwen. Mooi verdeeld.”

Hoe ziet een werkdag voor jou eruit?

“Als fiscalist op dit kantoor is geen dag hetzelfde. Wij hebben een heel divers klantenbestand. Ik ben als fiscalist een echte allrounder. Dit betekent dat ik mij dagelijks bezighoud met verschillende

Wanneer is de drukste periode? “Dat is rond oktober en december, nu dus. Dit is de tijd dat we de voorlopige aanslagen moeten doorlopen en de jaarrekeningen definitief moeten maken. Eigenlijk is het vervolgens heel januari tot en met april ook nog heel druk met de laatste aangiften die voor de deadline ingediend moeten worden. Daarnaast blijft de fiscale advisering ook lopen. Dus dan komt er een hoop tegelijk binnen.”

Je bent gespecialiseerd in Estate Planning. Wat is dat precies?

“Dat is de nalatenschapsplanning, ook wel vermogensplanning genoemd; de kunst van het overdragen van jouw vermogen naar een volgende generatie. Dat vermogen kan bijvoorbeeld spaartegoed zijn, een woning, een onderneming of beleggingsportefeuille. Daarmee regel je zaken op het gebied van vermogen en kapitaal, zodat uiteindelijk de nalatenschapsbelasting technisch gezien zo voordelig mogelijk overgedragen kan worden aan erfgenamen. De basis van Estate Planning ligt in het civiele recht, in het bijzonder in het huwelijksvermogensrecht, het erfrecht en het schenkingsrecht. Die drie rechtsgebieden

‘Het geeft mij voldoening als ik kan bijdragen aan belastingbesparing voor cliënten.’

bepalen wat in een individueel geval de omvang en de samenstelling van een nalatenschap is. Daar komt dan nog het fiscale recht bij: de inkomstenbelasting, de schenk- en erfbelasting en de overdrachtsbelasting. Nog eens drie rechtsgebieden die van invloed zijn. Dat vind ik heel interessant.”

Het lijkt me dat je tijdens gesprekken met cliënten een band opbouwt.

“Klopt, je weet heel veel van een persoon. Je gaat toch meeleven en meedenken. Iemand kan veel meemaken in zijn leven: trouwen, scheiden, een partner die overlijdt, een huis kopen of verkopen, ontbindingen; dan heb je fiscaal al met al met heel wat zaken te maken. Het geeft mij voldoeding als ik kan bijdragen aan belastingbesparing voor cliënten.”

Je spart veel met je cliënten?

“Ja, laatst bijvoorbeeld met een cliënte of het een idee is om haar eenmanszaak over te brengen naar een BV. Wanneer wordt dat interessant? Dan ben ik bezig met de wet- en regelgeving, maar ook met het economische aspect, de echte cijfers. Dat is een leuke combinatie.”

Hoe was dat tijdens corona, veel ondernemers hadden het zwaar.

“Zeker. De telefoon stond roodgloeiend. Veel ondernemers wisten niet wat ze moesten doen.

Ondernemers in de evenementenbranche hadden geen events meer. Hoe ga je dan verder? Zoiets hebben we natuurlijk nooit eerder meegemaakt. Het kabinet

kwam met een aantal fiscale maatregelen, waarbij je als fiscalist direct betrokken bent en dus een belangrijke rol speelt. Zo hebben wij onze cliënten geattendeerd op de mogelijkheden en de nodige ondersteuning daarbij gegeven. Zoals uitstel van betaling van belastingen, de NOW-regeling en andere tegemoetkomingen voor ondernemers. Door onze cliënten is veelvuldig beroep gedaan op deze maatregelen. Als fiscalisten hebben wij veel kunnen betekenen in deze donkere tijden.”

Heb je tot slot een tip voor je geldzaken?

“Plannen, verantwoordelijkheid nemen en naar een doel streven! Je kunt tegenwoordig je geldzaken digitaal goed bijhouden. Als je iets wilt kopen of doen, een vakantie bijvoorbeeld, zet je maandelijkse inkomsten en uitgaven op een rij en zorg altijd voor een buffer. Daarnaast nagaan waar je op kunt bezuinigen en waar je recht op hebt. Dat scheelt veel stress en gedoe. En je kunt het altijd uitbesteden. Een goede fiscalist betaalt zichzelf terug.”

‘Tijdens corona stond de telefoon hier roodgloeiend; veel ondernemers wisten niet wat ze moesten doen.’

We worden ermee doodgegooid

Toen premier Rutte de voorgenomen excuses over het slavernij verleden aankondigde, kwam er in de media een stortvloed aan reacties op gang van voor - en tegenstanders. Van onbegrip tot uitgesproken racistische uitspraken. Niets nieuws. Ik ben me ervan bewust dat dit soort reacties voorkomen. Op een augustusmiddag was ik in het Joods Historisch museum voor een informatiebijeenkomst met vijfentwintig Amsterdamse geschiedenis- en burgerschapdocenten. Een maand later zouden we een studiereis gaan maken naar Krakau-Auschwitz. Het doel van de reis was educatie, hoe kunnen we de lessen van de Holocaust de klassen inbrengen? En, hoe kun je omgaan met Holocaust-ontkenners? Een docent van ongeveer vijfentwintig, vertelde dat hij Holocaust-ontkenning in zijn klas had meegemaakt en eindigde met: ‘En je wordt tegenwoordig óók nog eens dóódgegooid met het kolonialisme’. Zijn opmerking raakte me en bezorgd vroeg ik me af met wie ik eigenlijk op reis ging.

De vierdaagse trip werd gefinancierd door de Gemeente Amsterdam, georganiseerd door CIDI (Centrum Informatie en Documentatie Israël) en begeleid door Yad Vashem. “Vóór Israël vóór vrede, tegen antisemitisme” staat op de website van CIDI. Uiteraard ben ik tegen antisemitisme, maar vóór Israël? ‘Veel plezier’, werd mij gewenst. Eén vriend appte duidelijke taal: ‘Dat is het oord van de duivel waar je heengaat. Je zult er behoorlijk wat indrukken op doen. Sterkte!’

Vrijdagochtend 30 september begon het programma met een rondleiding in de oude stad Krakau, een Poolse gids vertelde dat Polen een machteloze onschuldige rol had in de opmars naar de grootste Jodenvervolging ooit. ‘Wij waren óók slachtoffers. De Joodse gemeenschap segregeerde zichzelf, ze hadden geen zin om te integreren want op een dag gingen ze toch terug naar Israël.’

Het viel even stil in de groep. We reisden door naar Auschwitz en kregen een workshop onder leiding van een medewerker van Yad Vashem. Hij opende met: ‘Wat is dat eigenlijk, Jood, Joods zijn, niet Joods. Hoe ga je met deze duiding om? Woorden doen ertoe.’

Verder filosoferend over woordgebruik vertelde een docent dat haar dochters in de Flevopolder geconfronteerd waren met het n-woord. Hardop vroeg ze zich af in hoeverre ons slavernijverleden hiermee te maken had. Ik zei: ‘Als in ons publieke bestel ruimte is voor omroep Ongehoord Nederland die het n- woord gebruikt op nationale tv, dan schep je een klimaat waarin dit genormaliseerd wordt.’

Toen begon het gelazer.

Een groepsgenoot legde uit dat zijn vader, een linkse hippie en leraar, het nwoord altíjd gebruikte. ‘En daar bedoelt hij he-le-maal niets mee!’

Herhaaldelijk zei hij het n- woord. Ondanks dat ik hem vroeg hiermee te stoppen, deed hij dat niet.

‘Weet iemand wat het n- woord betekent?’ vroeg ik. Stilte.

‘Het n-woord komt voor het eerst voor in de 17e eeuw, vertelde ik, ‘het begin van de slavernij, en is bedacht door de kolonisten om zwarte mensen te classificeren als “ander ras”. Ik zie een parallel met de Holocaust. We zijn hier toch om te leren waar racisme toe kan leiden? Woorden doen er toe.’

De workshopleider reageerde: ‘Ik begrijp dat je dit punt wilt maken, maar we zijn hier om het over de Holocaust te hebben en niet over de koloniale geschiedenis.’ Hij knikte me vriendelijk toe en lastte een koffiepauze in. Roerend in mijn kopje koffie, dringen de parallellen tussen de Holocaust en de slavernijgeschiedenis zich aan me op. Het gaat tenslotte om mechanismen van ontmenselijking, uitsluiting en onderdrukking. Het gaat mij niet om de vergelijking maar om herkenning van deze mechanismen!

De bezoeken aan vernietigingskampen Auschwitz en Birkenau gingen vanzelfsprekend mijn verbeelding te boven. De totale ontmenselijking die eraan vooraf ging, was aangrijpend verbeeld. De n-woord zegger zag ik op de derde dag in een hoekje huilen. Opnieuw realiseerde ik me hoe verschillend werelden zijn. Tranen over de vernietiging van Joden bieden nog geen garantie voor verdriet over het leed van de slavernij. Wat de een ervaart als “doodgegooid worden met kolonialisme” ervaart de ander als slechts een begin. Voorlopig zijn we nog niet uitgegooid. Te beginnen met de excuses van de Nederlandse Staat aan alle nazaten van ons slavernijverleden. O

Etchica Voorn (1963) is talentcoach, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiografie Dubbelbloed. Ze woont in Amsterdam.

van Theodor Holman

LUIK

Frans gevoel, net over de grens

Luik, is dat niet die ooit mooie stad waar al het met de steenkolenmijnen en staalindustrie in de Borinage verdiende geld samenkwam, in de handen een aantal families en de kringen eromheen? Geld dat vervolgens neersloeg in prachtige cultuuruitingen, architectuur, de lokale middenstand.

Maar is Luik nu niet die stad waar dat inderdaad ooit zo was maar nu niet meer, nu steenkolen en staal zaken uit het verre verleden zijn, de sporen in de omgeving nog terug te zien in desolate fabrieksterreinen, in staat van zwaar verval. Een verval dat je ook in de stad zelf tegemoet ademt. Quelle colère…

Luik anno 2022

Het is allemaal waar, die rijkdom, dat verval. Maar het is ook waar dat Luik zich inmiddels alweer jaren herstelt, er is heel veel stadsvernieuwing. Heel veel Europese subsidies ook die projecten mogelijk maken die de gemeenschap zelf niet kon opbrengen. Zo’n 395 miljoen euro, ongeveer één derde van alle overheidsinbreng in de Luikse infrastructuur, ontving de stad en regio vanuit Europa tussen 1990 en 2011.

DOOR DE REISMEIDEN

De motivatie, destijds:

‘Men kan niet over Luik spreken zonder het rijke industriële verleden te vermelden, maar ook de opeenvolgende crisissen en de onvermijdelijke economische reconversie, waaraan Europa ook heeft bijgedragen. Luik is gelegen op een kruispunt van wegen, tussen drie landen, drie talen, drie regio’s. Luik is daardoor een draaischijf geworden voor het Europees transport’

Na 2011 volgden er nog veel aanvullende subsidies en de resultaten zijn niet te missen, hoewel het ook zichtbaar is dat er letterlijk en figuurlijk veel work in progress is.

Op naar Luik

We hoorden veel goede berichten over Luik en besloten er ons bezoek aan te wagen. We kozen voor een reis per auto, in de stad zelf deden we alles te voet en dat kan heel goed. Wie de Maas als uitgangspunt heeft loopt aan beide kanten op brede boulevards en door parken en kan vandaaruit de heel veel delen van de binnenstad betreden.

De eerste verrassing was het dat we belandden in een heus Van der Valk-hotel, het Sélys Liège. Niet gelijk de neus voor ophalen, Van der Valk in Luik is gevestigd in twee gerestaureerde oude herenhuizen

Maaskade

Rothschild’s vrouwelijke verzamelaars

De familie Rothschild geldt al sinds de negentiende eeuw als synoniem voor succes in de financiële wereld, maar ook voor intellectuele en artistieke rijkdom. Achter deze familienaam schuilen ook onbekende personen en een onverwacht erfgoed. De expositie richt zich op een aantal vrouwelijke leden van de Franse tak van de familie.

Deze vrouwen, die in de kunstgeschiedenis tot nu toe werden genegeerd, waren verzamelaars, collectiebouwers, mecenassen en erfgenamen en hebben bijgedragen aan de verrijking van het historisch erfgoed en de collecties van de Franse musea door hun zeer forse donaties en legaties. De tentoonstelling, die meer dan 2000 m² beslaat, toont de smaak en de persoonlijkheid van deze negen uitzonderlijke vrouwen, een aantal zeer onafhankelijk maar anderen meer in de schaduw van hun echtgenoot. Ze hebben een belangrijke rol gespeeld in de kunstgeschiedenis maar ook in het leven van de kunstenaars uit hun tijd.

Er werden meer dan 350 kunstwerken  geslecteerd, afkomstig van maar liefst veertig instellingen en uit Franse privécollecties, kunst uit alle perioden. We zien werken van Fragonard, Chardin, Delacroix, Cézanne, Claudel, Rodin en Monet, Egon Schiele, maar ook schilderijen uit de Italiaanse Renaissance, juwelenverzamelingen, serviescollecties en kunstvoorwerpen uit Afrika en het Verre Oosten.

Een mooi overzicht van de geschiedenis van de smaak en de collectievorming in de negentiende en twintigste eeuw.

Deze tentoonstelling is nog te bezoeken tot en met 26 februari 2023 te bezoeken.

Le Grand Curtius

(Sélys Longchamps en Les Comtes de Méan) die ook de status van ‘Uitzonderlijk erfgoed van Wallonië’ hebben. Het is redelijk betaalbaar, in een prachtige ambiance en je loopt zó de binnenstad in.

Dus daar begonnen we dan ook aan, het verkennen van de binnenstad. De stad is hier en daar flink op de schop genomen, qua wegwerkzaamheden zou je je zomaar in Amsterdam kunnen wanen. Maar daar houdt de vergelijking ook op, want is wonderbaarlijk hoe je je, nauwelijks 40 kilometer van Maastricht, in Frankrijk waant. Verbindende factor: de Maas. Maar ook: ‘de bisschoppen van Maastricht’, daarover later.

Het park en museum La Boverie een omweg waard Een van de redenen om naar Luik te gaan was de huidige tijdelijke expositie Rothschild’s vrouwelijke verzamelaars. Het is een expositie waarvan het maar zeer de vraag is of we die ooit in eigen land gaan zien, in een chique gebouw in een dito park. In 1853 werd dit, destijds bestaande uit weilanden, hopvelden en eilanden

(in de Maas), opnieuw aangelegd door de omlegging van de Maas en werd het Parc de La Boverie genoemd. In het park werd in 1905, ter gelegenheid van de wereldtentoonstelling, in een in neoklassieke stijl opgetrokken gebouw, het Paleis der Schone Kunsten.

In 2016 werd het gerenoveerd door architect Rudy Ricciotti. Een volledig beglaasde uitbreiding werd toegevoegd, waardoor het gebouw in zijn omgeving is verankerd. En een nieuwe naam kreeg: La Boverie. Een werkelijk fantastisch museum in een prachtig park, aan de Maas, met een aantal permanente collecties maar ook een indrukwekkende ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen, zoals nu de speciale expositie Rothschild’s vrouwelijke verzamelaars We waren zomaar een paar uur ‘zoet’ in deze inspirerende mgeving en wandelden vervolgens langs de kades van de Maas verder, naar heel veel leuke plekken, maar belandden in de namiddag op een van de (verwarmde) terrassen aan de Place du Marché, waar het een feestje is om naar de mensen te kijken.

La Boverie

Gare des Guillemins

Geschiedenis

Luik zou zijn gesticht door ‘de bisschoppen van Maastricht', hoewel de opgegraven resten van een Romeinse villa een eerder ontstaan doen vermoeden. Hoe het ook zij, het staat wel vast dat Luik heel lang een religieus epicentrum was met, eind tiende eeuw, een kathedraal en maar liefst zeven zogenaamde kapittelkerken. De bisschoppen hadden het voor het zeggen, ze droegen de titel van prins-bisschop en zo was Luik dus ook een prinsdom. De bisschoppen wisten letterlijk en figuurlijk slagvaardig helse ontwikkelingen als de reformatie buiten de deur te houden; ook van een

beeldenstorm is nooit sprake geweest. Pas na de Franse Revolutie (1789) werd de prins-bisschop verdreven. In de negentiende en het begin van de twintigste eeuw bevond Luik zich qua welvaart op de top van de wereld, als centrum van mijnbouw en de staalindustrie. Het centrum van Luik ademt dat nog altijd getuige de rijen statige herenhuizen, al dan niet in verval. Maar toen: In de eerste helft van de twintigste eeuw werden in de stad maar liefst drie wereldtentoonstellingen georganiseerd: in 1905  en 1930 en de Exposition internationale de la technique de l’eau de 1939. Dat was de tijd van extreme welvaart, maar

wel over de ruggen van een arbeidersklasse die zich uitputte in mijnen en staalfabrieken. Dat ging allemaal nog net ‘goed’ tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar daarna sloeg het verval toe, resulterend ook in een algemene staking in de winter van 1960-61. Die staking waarbij tussen de 600.000 en 1.000.000 arbeiders in heel België het werk neerlegden liet vooral ook in Luik diepe sporen na en wordt wel de Grote Staking of Staking van de eeuw genoemd. Inmiddels telt Luik zo’n 120.000 inwoners; tellen we de randgemeenten mee dan komt het getal rond de 200.000.

Palais des Princes Éveques

Montagne de Bueren

Wat we ook deden: tips

Montagne de Bueren

Doet u deze maar zoveel mogelijk aan het begin van de dag, want na een dag wandelen en slenteren zou het weleens een treetje te veel kunnen blijken. Het zijn er namelijk maar liefst 374, een trap vanaf min of meer het dal van de Maas naar het hoogste punt van Luik, met als beloning een prachtig uitzicht, over de stad en de omgeving.

Le Grand Curtius

Op maar liefst 5000 vierkante meter is een aantal musea samengevoegd: Musées d’Armes, d’Archéologie, d’Arts décoratifs en nog veel meer.

Gare des Guillemins

Mede mogelijk gemaakt door het genoemde Europese pakket van subsidies werd dit ultramoderne treinstation in 2009 geopend. Santiago Calatrava was de architect. Loop je erdoorheen, dan bevind je je in een zich voortdurend ontwikkelend kleurenspektakel, waar mogelijk er zijn maar liefst 39 enorme bogen (doorsnee 40 meter elk) is glas gebruikt, in alle kleuren van de regenboog.

Les Coteaux de la citadelle

Voor de wandelaars. Met deze wandeling(en) komt u langs prachtige punten in Luik, van gezellige straatjes en steegjes tot de uitkijkpunten. De al genoemde Montagne de Bueren maakt deel uit van deze route die u in vijven kunt delen. Met het kleinste deel bent u circa drie kwartier onderweg; de langste kost u drie uur.

Marché de la Batte

Bent u op zondag in Luik? Dan is dit bijna een verplicht nummer. De Marché de la Batte is de grootste markt van België. Ruim drie kilometer aan kraampjes, van de Quai Roosevelt naar de Quai de Maastricht. Iedere zondagochtend staan er 500 kramen van 350 handelaren langs de Maas. Je kunt het zo gek niet bedenken of het is er te koop: kleding, antiek, rommel, dieren maar uiteraard ook groente en fruit, bloemen en planten en specialiteiten uit verschillende landen. O

Les Coteaux de la citadelle

Vakvrouw

Ben jij de machinist? Dat krijgt Annelies van Boeijen (30 jaar) geregeld te horen. Er werken desondanks best veel jonge vrouwen bij de NS. Het leuke is dat haar moeder haar inspireerde om dit pad te kiezen.

DOOR MARLEEN HOGENDOORN

Had je vroeger, net als zoveel kinderen, al wat met treinen?

“Nee, eigenlijk niet. Ik vond het toen ik wat ouder werd wel fijn om met de trein te reizen. Ik heb dierverzorging gestudeerd. Ik wist totaal niet wat ik wilde worden en bedacht me na een tijdje dat ik met cheeta’s wilde werken in Afrika. Ik ben zelfs nog in Thailand geweest om met olifanten te werken. Na mijn studie werkte ik een poos in de horeca. Ik ging met mijn moeder sparren over wat ik nou echt leuk zou kunnen vinden. Zij werkte als machinist. Ze zei dat het goed bij me zou passen en het verdient ook nog eens goed. Ik besloot te solliciteren bij de NS en werd aangenomen.”

Hoe is je moeder machinist geworden? “Ze was eerst buschauffeur bij Connexxion. Dat vervoersbedrijf heeft ook een treinlijn, daar werd ze machinist op. Een tijdje later maakte ze de overstap naar NS. Ze is mijn rolmodel, ze doet wat ze leuk vindt. Ik vond het heel gaaf dat ze die stap maakte op haar 47ste. Ze was vroeger gek van treinen en met haar baan als machinist werd haar droom werkelijkheid.”

Je wilde eerst conducteur worden. “Klopt. Ik volgde de opleiding en daar leer je veel over wetten en regels. Je doet veel rollenspellen om te leren omgaan met mensen. Als conducteur ben je echt het visitekaartje van de NS, gastvrijheid is belangrijk.”

Je was toen 24 jaar, best jong. “Best wel hè. En er komen steeds meer jonge mensen bij. Het was een leuke baan, je reist door heel het land. Je hoort leuke verhalen van mensen. Je kunt hen helpen, hun dag echt maken. Meestal zijn ze dan ook blij met je. Voor sommige mensen kan het spoor ingewikkeld zijn. Ik weet precies waar ze moeten overstappen en op welk spoor. Ik heb in die vijf jaar als conducteur gelukkig nooit iets vervelends meegemaakt.”

Toen koos je ervoor om machinist te worden, net als je moeder.

“Ik vond het leuk werk op de trein, we zeggen zelf: ‘op de bok’, de cabine dus. Ik wilde wat meer verantwoordelijkheid. En daarom maakte ik de stap naar

machinist. Daarvoor moet je ook weer een opleiding volgen en diverse examens afleggen.”

Wat doet een machinist allemaal?

“De hele dienst is op de bok. Je bent altijd bezig: met de snelheid, remmen, de seinen. Er is geen automatische piloot. Je reist door heel het land, je maakt een paar overstappen op andere treinen, op zowel sprinters als intercity’s. Je moet wegbekendheid hebben. Voor elk traject waar je rijdt, moet je een examen doen. Je leert wat je moet doen bij bijvoorbeeld noodgevallen of waar je over onbeveiligde overwegen rijdt. Het is daar van belang dat je extra alert bent.

“Een trein rijdt 140 kilometer per uur op z’n hardst. Harder kan ook, maar dat mag niet. We hebben geen flitspalen zoals op snelwegen, maar een treinbeveiliging. Dit heet de Automatische Treinbeveiliging, de ATB. Als ik te hard rijd, grijpt hij in en zet hij de trein stil. De bok bestaat verder uit veel hendels. De rijweg is automatisch. Als er een omleiding is, dan wordt dat vanzelf geregeld. Je krijgt dan een nieuwe dienstkaart van Bijsturing Personeel. Wat dat betreft zijn treinen tegenwoordig halve computers geworden. Er is een scherm waarop een eventuele storing op wordt aangegeven. Je kunt dan gericht zoeken, in plaats van een lampje dat gaat branden in de auto.”

‘Mijn favoriete traject is een lang stuk tussen Zwolle, Deventer richting Nijmegen. Mooi tussen de weilanden.’

Reageren reizigers verbaasd als ze jou uit de cabine zien stappen?

“Ik hoor vaak: ben jij de machinist? Maar niet op een vervelende manier. Er zijn meerdere vrouwen machinist, dat maakt het makkelijker.”

Is het een mannenwereld op de trein?

“Sinds 2020 hebben steeds meer vrouwen interesse hebben in het vak van hoofdconducteur of machinist. Inmiddels is een derde van de conducteurs vrouw. Bij machinisten is dat nu nog 7,5 procent. Het overgrote deel van de machinisten is dus man. Daar valt nog wat te winnen.”

Wat vind je het leukst aan je beroep?

“Geen dag is hetzelfde. Ik houd ervan om de verantwoordelijke te zijn. Je bent helemaal op jezelf aangewezen. Ik heb er wel minder contact met mensen natuurlijk, want ik ben daar in mijn eentje. Tijdens de pauze spreek ik wel mijn collega’s.

“Er gebeuren ook weleens hele nare dingen. Ik heb zelf gelukkig nog nooit een aanrijding meegemaakt. Wel een keer dat een meisje op een gekke plek op een perron stond. Ik sprak haar aan en vroeg of het met haar ging. Ze schudde haar hoofd. Mijn nekharen gingen omhoog staan. Ik schakelde de hulpdiensten in en toen is ze meegenomen. Als er iemand langs het spoor loopt, dan gaat er een alarmoproep uit. Toch komen aanrijdingen nog wel voor. De nazorg voor de machinist en andere medewerkers is goed geregeld bij de NS. Je kunt met psychologen praten als je daar behoefte aan hebt en vrij nemen.”

Heb je een favoriet stuk om te rijden?

“Dat is een lang stuk tussen Zwolle, Deventer richting Nijmegen. Een mooi traject tussen de weilanden.”

ANNELIES IN 100 WOORDEN

Een tijdje terug waren er stakingen van medewerkers van de NS. Hoe heb je dat beleefd?

“Ik heb zelf ook een dag daaraan meegedaan. Het is een hard middel waarmee je veel mensen raakt. Ik was opgelucht dat langer staken niet nodig was. En we zijn allemaal blij dat er een akkoord is gekomen.”

Je vriend is ook machinist, hoorde ik. “Lachen hè, we zijn echt een spoorstel. Er zijn best veel stelletjes binnen de organisatie. We zijn ruim een jaar samen en hij doet dit werk al vijf jaar. En thuis gaat het niet alleen over treinen hoor.” O

Naam Annelies van Boeijen Leeftijd 30 jaar Woont in Haarlem Beroep machinist bij de NS Standplaats Station Amersfoort. Daar begint en eindigt haar dienst. Werkt 36 uur verdeeld over onregelmatige diensten vanaf 04.00 uur in de ochtend, in het weekend of ’s nachts. “Treinen rijden immers altijd.” NB De eerste vrouwelijke machinist bij de NS kwam 42 jaar geleden in dienst.

‘Je bent altijd bezig: met de snelheid, remmen, de seinen. Er is geen automatische piloot.’

‘Mijn vriend is ook machinist. Thuis gaat het niet alleen over treinen hoor, haha.’

Gabi van Driem: ‘WAAR MACHT IS, komt machtsmisbruik voor, als mensen er niet mee om kunnen gaan’

Van Opzij kreeg ze de Harriet Freezerring in 1990, acht jaar later riep Elsevier haar uit tot een van de vijftig belangrijkste vrouwen van de twintigste eeuw. De feministische advocate Gabi van Driem, actief strijdster in de tweede feministische golf, heeft zich haar leven lang ingezet voor vrouwenrechten. Tijdens Opzij’s vijftigste verjaardag vragen we ons af: hoe kijkt zij terug en hoe blikt zij vooruit?

DOOR ALIES PEGTEL BEELD CORBINO

Ze bedacht het straatverbod voor mannen die hun ex-vrouw intimideren en onophoudelijk lastigvallen.

In 1982 legde de rechter voor het eerst zo’n straatverbod op. Het is een van de vele wapenfeiten van advocate Gabi van Driem, (71) die gedurende haar lange loopbaan veel voor de rechten van vrouwen heeft betekend.

Al ver voor het internettijdperk de #MeToo-beweging voortbracht, streed zij tegen seksuele intimidatie op de werkvloer. Ze spande een kort geding aan tegen een Haagse keuringsarts die vrouwen in hun billen en borsten kneep. En ze voerde verschillende geruchtmakende proefprocessen waarmee ze veel publiciteit kreeg, zoals met de zaak van de vrouwelijke KLM-purser die dezelfde betaling eiste als haar mannelijke collega’s. Of de zaak tegen een werkgever die een sollicitante niet aannam omdat ze zwanger was. Het Europese Hof gaf haar gelijk.

Dertig jaar was ze, toen ze als eerste advocate in Nederland in 1981 een feministische advocatenpraktijk begon. Dat betekende dat Van Driem zich exclusief voor vrouwen inzette, voor bedreigde en mishandelde vrouwen, slachtoffers van seksueel geweld en intimidatie, onderbetaalde of ontslagen werkneemsters. Mannen konden in die eerste jaren helemaal niet bij haar terecht. Want het uitgangspunt van Van Driem advocaten luidde: het verbeteren van de positie van de vrouw in de maatschappij.

Het waren de hoogtijdagen van de tweede feministische golf. De wet gelijke behandeling was in 1980 in werking getreden en voor het eerst konden vrouwen rechtszaken aanspannen tegen hun baas, collega,

arts of man. Van Driem stond ze daarbij terzijde. Opgegroeid in de vrouwenbeweging, was een eigen advocatenpraktijk die louter werkte voor vrouwen een logische vervolgstap. Als jonge juriste begon ze bij het Jongeren Advies Centrum (JAC). Daarna werkte ze bij het ‘Eva bijt door’, het eerste landelijke vrouwenadviescentrum. Ze was betrokken bij de oprichting van de eerste Rechtswinkel, bij het eerste Vrouwen gezondheidscentrum in Amsterdam en de actiegroep Vrouwen tegen verkrachting.

Vanaf eind jaren zestig studeerde ze rechten aan de Universiteit van Amsterdam. Liever was ze naar het conservatorium gegaan, maar haar vader zelf concertmeester, vond dat ze niet fanatiek genoeg was om urenlang piano te oefenen. Haar moeder schreef haar gewoon zonder overleg in voor rechten. Zo ging dat in die tijd, tot je 21ste was je minderjarig, protesteren tegen je je ouders deed je niet.

Haar vriend, Irwin, die ze kende vanaf haar vijftiende vanuit hun buurt in Amsterdam-zuid, keurden ze af. Haar ouders vonden hem een nietsnut, geen goede partij voor hun begaafde dochter die op haar zestiende het gymnasium had afgerond. Maar hun afkeuring dreef haar vanzelfsprekend nog verder in zijn armen. Zij trouwden en ze zijn inmiddels 55 jaar samen. Drie dochters kregen ze, die allemaal iets artistieks of creatiefs doen, zij mochten zelf wel hun vervolgopleiding kiezen. We spreken elkaar in Schoorl, het kustdorp waarvandaan Van Driem en haar man tegenwoordig op en neer pendelen naar hun appartement in Amsterdam. Ze schenkt thee en presenteert er pindakoeken bij op een schaaltje. In de woonkamer staan overal zelfgemaakte beelden, want Van Driem is, zoals ze het zelf uitdrukt, ‘in de klei’. Ze nestelt zich in een stoel, rustig, opgeruimd, monter. Door de ramen is de tuin rondom het huis zichtbaar, met het speelpaleis van de zeven kleinkinderen. De hond ligt na een besnuffeling van het bezoek, in de mand te slapen.

Hoe komt het dat we nog steeds praten over het onrecht tegen vrouwen? Seksuele intimidatie, huiselijk geweld, de loonkloof, inkomensval na echtscheiding; alle zaken die jij in de jaren tachtig in de rechtszaal voor het eerst aankaartte, spelen nog steeds.

‘Je kunt het ook omdraaien: er is in de afgelopen decennia al veel bereikt. De wet gelijke behandeling, de abortuswetgeving, het strafbaar stellen van verkrachting binnen het huwelijk in 1991. Je moet je realiseren dat gehuwde vrouwen tot 1957 nog handelingsonbekwaam waren, vrouwen hadden vrijwel geen rechten. Mijn jongste dochter maakte vroeger altijd haar huiswerk bij mij in de kamer, want ik hield kantoor aan huis. Ik gaf telefonisch mensen advies en als ik dan had opgehangen zei ze: “Mam, waarom moeten mensen dat allemaal van jou horen? Dat kunnen ze toch ook wel zelf bedenken.” Zij is opgegroeid in en heel andere tijd, haar is het met de paplepel ingegoten dat vrouwen dezelfde rechten hebben als mannen.’

Jij was al heel jong bezig om de stem van de onmachtigen te laten horen: in je studententijd werd je medeoprichter van de eerste Rechtswinkel, een juridisch adviesbureau dat gratis rechtsbijstand verstrekt. Hoe kwam je daarbij? ‘Er hing een briefje op de muur van de faculteit: wie wil er een rechtswinkel oprichten? Met een clubje van acht zijn we in 1971 gestart. Wat meespeelde is dat ik mijn studie rechten ontzettend saai vond. En toen zag ik ineens: hé, dat kan ik er ook mee doen. Mensen helpen die geen geld hebben voor een advocaat.’

Wat dreef je om te reageren? Idealisme?

‘Er heeft altijd wel een bepaalde sociale bewogenheid in me gezeten, geloof ik. Ik was ook al jong weerbaar. Ik weet nog dat ik het enige meisje was in het bestuur van de Rechtswinkel, en als de mannen op de vergadering dan jolig riepen “Hé daar is Gabi, nu krijgen we koffie?” dan vond ik dat grapje niet leuk, dat liet ik ze ook weten. Maar goed, of ik heel sociaal was? Nou, ik kwam uit een volstrekt apolitiek gezin. Maar mijn partner was juist heel politiek geïnteresseerd, hij is journalist, werkte jarenlang onder meer als chef nieuwsdienst van het Parool en was hoofdredacteur van onder andere AT5 en Cobouw. Destijds was hij rechtbankverslaggever. Ik was nog jong en hij heeft mij natuurlijk sterk beïnvloed.’

En je man zette je ook op het spoor van het feminisme?

‘Dat komt door mijn Poolse oma. Ik herinner me haar bordurend of pannenlappen hakend, altijd werkte ze met haar handen om geld te verdienen. Mijn moeder verkocht haar zelfgemaakte handwerkjes in een winkel in de Kalverstraat. Mijn oma was met mijn opa, een rijke orthodoxe joodse arts in 1937 naar Nederland gevlucht. Daarvoor was ze een gevierde operazangeres geweest, ze had thuis personeel. Maar mijn opa bedroog haar, liet haar in de steek en hertrouwde na de oorlog in Frankfurt. Mijn oma bleef met niets achter.’

Dat maakte ook indruk op jou als kleindochter. ‘Ik bracht veel tijd bij haar door, ze was een ontzettend warme vrouw. Ze speelde bridge met andere joodse emigrantenvrouwen die veel rijker waren dan zij, die gaven haar hun afdankertjes. Heel pijnlijk. Ik heb haar verhaal ook in een roman gevat. Daar is bij mij wel een feministisch zaadje geplant, ja. Tijdens mijn eerste baan bij het Jongeren adviescentrum, merkte ik dat ik vrouwen ook beter kon helpen dan mannen. Omdat ik me zo goed met ze kon identificeren. Het persoonlijke is politiek, zo werkte dat echt bij mij.’

Wat waren je ervaringen bij het JAC? ‘Heftig. Ik kreeg er als 23-jarige te maken met allerlei problemen, weglopers, psychotische jongeren. Ik voerde als juriste ook hulpgesprekken. Iedereen was op z’n eigen manier hulpverlener. Het jongerenadviescentrum was een ontzettend linkse progressieve club, wietcake was standaard aanwezig bij vergaderingen. We leverden als hoogopgeleiden salaris in zodat de administratieve

‘Ik kreeg er als 23-jarige te maken met allerlei problemen, weglopers, psychotische jongeren. Ik voerde als juriste ook hulpgesprekken. Iedereen was op z’n eigen manier hulpverlener.’

krachten evenveel verdienden. Maar daar kreeg ik dus ook voor het eerst te maken met mishandelde vrouwen, slachtoffers van huiselijk geweld, verkrachtingen. Dat kwam mede door mijn collega Martine van Rappard. Zij was psychologe bij het JAC, en richtte met een paar vrouwen Blijf van m’n lijf op, een actiegroep die hulp bood aan mishandelde vrouwen en hun kinderen. Er bestond bijna geen opvang voor hen. In 1974 opende het eerste geheime Blijf-opvanghuis in een Amsterdams kraakpand. We deden op het JAC de intake van de eerste Blijfbewoonsters.’

Dankbaar werk?

‘Die Blijf-vrouwen keerden heel vaak terug naar hun slaande partner, dat was op termijn erg frustrerend, ook voor advocaten. Toen ik later als advocaat werkte, ben ik op een gegeven ogenblik gestopt om echtsscheidingszaken voor Blijf-vrouwen te doen. Dan waren de kinderen aan haar toegewezen, het huis was toegewezen, alimentatie, en vervolgens komt die man er weer in en werd de scheidingsprocedure stopgezet. Ik werd er stapelgek van.’

Hoe verklaar jij dat vrouwen zich zo lastig losmaken van hun mishandelende man?

‘Martine van Rappard heeft dit naderhand heel nauwkeurig onderzocht. Meestal waren de Blijf-vrouwen als kind ook mishandeld, dus liefde en mishandeling lag dicht naast elkaar. Factoren van buitenaf waren doorslaggevend om

definitief de knoop door te kunnen hakken. Of ze hadden een hond genomen, of de leuke buurvrouw bood afleiding. Martine en ik hebben met de vrouwengroep van JAC in de jaren zeventig ook ‘Vrouwen tegen verkrachting’ opgericht. Naar Amerikaans voorbeeld besloten we een actiegroep te starten en vrouwen uit te nodigen via stencils en pamfletten om ons hun verhaal te vertellen als ze met aanranding en verkrachting te maken hadden gehad.’

Jij zat aan de telefoon van Vrouwen tegen verkrachting?

‘Op de donderdagavond. Het eerste telefoontje is me altijd bijgebleven. Ik werd gebeld door een vrouw, ze was in de tachtig, die vertelde dat ze op haar veertiende een dienstje had gehad en toen was ze door de heer des huizes verkracht.’

Hartverscheurend.

‘Ik dacht jee, dat iemand dit haar hele leven heeft opgepot, ze heeft er nooit over kunnen praten. En nu moet het haar toch van haar hart.’

Kon je daar goed mee omgaan? We worden sinds #MeToo overspoeld door ervaringsverhalen, maar dat was in de jaren zeventig natuurlijk anders. ‘Het was voor mij als twintiger best indrukwekkend. Er waren ook veel incestslachtoffers, vreselijke verhalen. En weet je, we hadden bij het JAC ook een wegloopsectie. We vingen ook veel meisjes op uit een tehuis in Zetten, die daar weg waren gelopen. Eind jaren tachtig heb ik een zaak gevoerd tegen de directeur van die instelling, psychiater Theo Finkensieper, die al die meisjes drogeerde en misbruikte. Het was destijds een enorme zedenzaak, maar tien jaar eerder wisten wij op het JAC niet dat dit misbruik speelde. Uiteindelijk heb ik als advocaat slachtoffers geholpen die ik misschien destijds ook bij het JAC gesproken heb toen ze veel jonger waren.’

Wat dat betreft heeft de #MeToo-beweging veel opengebroken, vrouwen die individueel hun ervaringen met seksueel geweld voor zich hielden, durven dit nu wel te vertellen als deel van een groep.

CV

Gabi van Driem (1951) studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam. Na haar afstuderen in 1973, begon zij als juriste bij het Jongeren Advies Centrum (JAC). Ze was docent aan de Sociale Academie en coördinator van het eerste Landelijke Vrouwenadviesbureau Eva. Van Driem was een van de Vrouwengezondheidscentrum, de Stichting Vrouw en Media, Vrouwen tegen Verkrachting, het Vrouwenkindercentrum en het ME- fonds. Van Driem schreef In haar recht (2000 herziene versie) en de romans Het laatste woord (1998) en Schaduwleven (2004). Momenteel werkt ze aan haar derde romen. In 2004 ontving ze de Aletta Jacobsprijs voor haar grensverleggende werk als advocaat.

‘Ja, de #MeToo-beweging is geweldig. En ook dat er mannen betrokken zijn bij de bewustwording, Tim Hofman is een groot voortrekker met zijn programma Boos. Wij feministen wilden in de zeventiger jaren helemaal niet dat mannen zich ermee bemoeiden.’

Je had toch de Man Vrouw Maatschappij van Joke Smit en Hedy ‘d Ancona? Die vonden dat er een vijfurige werkweek moest komen waarin man en vrouw de werk- en zorgtaken eerlijk konden verdelen?

‘Die MVM-club vond ik veel te braaf, joh. Ik zat in kleine feministisch anarchistische groepjes, waarvan de meesten leden lesbisch waren. Je had de militante Paarse September-groep en die stelde: je gaat niet met je

verkrachter naar bed. Mijn vriend werkte bij de vakbond, dat was wel prima. Maar hij toen hij een auto kreeg, omdat-ie daar hoofd pers en publiciteit werd, schaamde ik me voor die auto. Oh, die vrouwenbeweging was zo normatief.’

Het klinkt als een bij vlagen sektarisch alles absorberende groepsgebeuren. ‘Ik ben altijd een buitenstaander gebleven ik was veel te nuchter om er helemaal in op te gaan. In het begin vloog ik ook nog als stewardess bij de KLM, om bij te verdienen. Een compleet andere wereld. Ik kan goed schakelen, ik ben een eenling. Maar goed, op een gegeven moment brak de pleuris uit bij het JAC. Je had de rekkelijken en de preciezen, die wilden alleen nog maar op papier de patriarchale structuren veranderen en geen praktische hulp meer bieden. De preciezen belandden later allemaal in de WW en gingen in een commune wonen. Ik had er op een gegeven moment genoeg van. Toen ben ik vertrokken naar ‘Eva bijt door’.

‘Eva bijt door’?

‘Eva stond voor Emancipatorisch Vrouwenvormingswerk Adviesgroep, de naam hadden we zelf verzonnen. Het was een bureau in Amersfoort, betaald door de overheid, waar we de deskundigheid van begeleidsters bevorderden die cursussen gaven zoals Vrouwen Oriënteren zich in de Samenleving (VOS). Vanuit daar werden vrouwen gestimuleerd om naar de moedermavo te gaan. Als ik naar het ministerie ging om te onderhalen over subsidie met de eerste staatssecretaris van emancipatie, Jeltien KraaijeveldWouters van het CDA, dan had ik aan mijn ene hand een hond en aan de andere een mand met een baby. Zo ging dat, het was een vrijgevochten bende, heel leuk.’

Toch vertrok je om in 1981 je eigen feministische advocatenkantoor op te zetten?

‘Op een gegeven moment dacht ik: er

is helemaal geen advocaat voor al die vrouwen die ik tegenkom. Ik had natuurlijk met al die vrouwengroepen te maken en met de Stichting Ombudsvrouw. Het was een logische stap. Mijn praktijk liep meteen als een trein, binnen drie weken had ik al mijn eerste kortgeding.’

Wat was dat voor zaak?

‘Tegen ene dokter Huisman die allemaal vrouwelijke patiënten bepotelde. De hele rechtszaal zat vol met journalisten. Ik voelde me net een toneelspeler. Die arts was gewoon een smeerlap die zijn handen niet kon thuishouden.’

Heb je dat gedrag in de loop der jaren zien verminderen?

‘Een beetje. Er zitten altijd rotte appels tussen. Waar macht is, komt machtsmisbruik voor, als mensen er niet mee om kunnen gaan.’

De machthebbers bepalen?

‘Zeker. Macht speelt ook een grote rol in de rechtszaal. Bij arbeidsrechtzaken trad ik meestal op voor het slachtoffer dat ontslagen werd. Maar op een gegeven moment gingen werkgevers mij ook inschakelen als ze een dader van seksueel geweld wilden ontslaan. En als ik voor de werkgever optrad, dan meldden de getuigen zich allemaal aan. Maar als ik voor het slachtoffer optrad, de werkneemster, dan durfde niemand. Want mensen dachten: als ik tegen een collega ga getuigen, dan ben ik

wordt zoveel gerommeld op de werkvloer. Zodra vrouwen ergens als stagiaire zitten of als tijdelijke kracht, moeten ze altijd inleveren.’

zelf straks de volgende die er uitvliegt. Dus macht is ook in de rechtszaal een factor. Er zijn niet veel rechters die daar doorheen kunnen kijken.’

Je maakte als advocate snel furore met het straatverbod. Hoe kwam je daarbij?

‘In een groepje Amsterdamse advocaten die allemaal te maken hadden met tegenpartijen die vrouwen lastigvielen, kwam het straatverbod eens ter sprake. En dat heb ik toen doorgezet. Ik heb het in 1982 aan de rechter gevraagd voor een man die zes vrouwen had aangerand, en die zijn hond altijd uitliet in hetzelfde park waar een van zijn slachtoffers ook wandelde met haar hond. De aanrander werd toen verboden in dat park te komen.’

De koningin van het straatverbod’ heette je sindsdien. Het leverde je veel mediaaandacht op.

‘Het was natuurlijk ideaal dat ik een man had bij het Parool. Hij zei: “Luister schat, je moet wel zorgen dat er pers bij is, want ook al verlies je de zaak, dan heeft het wel in de krant gestaan.” En ik had ook veel geluk met de president van de Amsterdamse rechtbank, Ben Asscher. Dat was een man die erg openstond voor nieuwe dingen. In die tijd hoorde je nog heel vaak in de rechtbank: ‘Maar mevrouw, waarom had u dan zo’n kort rokje aan?’

Tegenwoordig is een meerderheid van de rechters vrouw.

‘Dat wil niet zeggen dat ze ook feministisch zijn. Verinnerlijkte

onderdrukking, daarvan is vaak sprake. Vrouwen die het zelf maatschappelijk gemaakt hebben kunnen het zich dikwijls niet voorstellen dat andere vrouwen het lastiger hebben.’

Is een straat- of contactverbod nog een probaat middel? In geval van partnerdoding lees je vaak dat de dader een straatverbod had, maar zich er niet aan hield. ‘94 procent van de mensen houdt zich eraan. Die moordenaars zijn meestal psychopaten, daartegen helpt helaas niets. Ik heb altijd tegen vrouwen gezegd die wilden scheiden: “Je moet het stoplicht op rood zetten, duidelijk een grens trekken.” Vrouwen waren dan heel bang dat een man ze wat zou aandoen, maar als ik het per brief aankondigde dat ik een straatverbod ging eisen, dan gebeurde er vaak niks. Het bleef alleen bij dreigen.’

Zou bij herhaaldelijke overtreding van het straatverbod een stalker ook niet enkelband moeten dragen, zodat zodra hij de vrouw nadert de alarmbel bij de politie afgaat? ‘Laat een nieuwe jonge advocaat dat maar introduceren. Kijk, ik ben niet altijd gesteund door mijn feministische achterban. Toen ik eens een gedwongen aids test vroeg voor een man die verdacht was van verkrachting, vonden ook veel feministen dat ik te ver ging en de privacy van de verdachte te veel zou benadelen.’

Je bent na veertig jaar gestopt als advocaat, maar je bent nog wel actief als juridisch adviseur. ‘Tegenwoordig geef ik strategisch advies. Vooral aan vrouwen die niet weten welke weg ze moeten bewandelen in geval van #MeToo-zaken. Er wordt zoveel gerommeld op de werkvloer. Zodra vrouwen ergens als stagiaire zitten of als tijdelijke kracht, moeten ze altijd inleveren. Geen enkele #MeToo zaak is simpel. En meestal kan je al slachtoffer geen aangifte doen om via het strafrecht je gelijk te halen, omdat bewijs ontbreekt. Je moet bewijs hebben. En dat is lastig want het misbruik speelt zich meestal af in de beslotenheid van een kamer.’

Is het risico niet groot dat als de daders niet bestraft worden en de media-aandacht luwt, het vuur van de #MeToo-beweging uitdooft?

‘Ik ben een optimist. Vrouwen die misbruikt worden, of dat nou aanranding of verkrachting of ontucht is door een stiefvader, oom of baas, dachten altijd: het is mijn schuld. De kracht van #MeToo is dat door de enorme publiciteit die eromheen hangt, vrouwen zien dat andere vrouwen precies hetzelfde is overkomen. En dat het niet de schuld is van vrouwen, het is de schuld van de dader. Dat is heel erg belangrijk, dat vrouwen van dat besef doordrongen raken. Ik heb het ook bij mijn zaken gezien die veel mediaaandacht kregen; als een vrouw een werkgever aanpakte omdat ze te weinig betaald kreeg, dan sterkte dat andere vrouwen weer om het er ook niet bij te laten zitten.’ O

‘Er

JAARABONNEMENT OPZIJ + BOEK CADEAU

Hedy d’Ancona - Vrolijk verval

Over het boek

Het valt niet te ontkennen: in onze huidige samenleving is jong in en oud out. Ouderen worden vooral bestempeld als kwetsbaar en knuffelhongerig. Een woud van treurwilgen dat je moet beschermen tegen uitsterven. Hedy d’Ancona kreeg genoeg van die stereotypering van zichzelf en haar leeftijdsgenoten. In Vrolijk verval relativeert ze het zieligheidsstempel en bekritiseert ze de zachte uitsluiting. Van de angstaanjagendheid van de ouderdom blijft weinig over in deze grappige en scherpe observaties van het dagelijks leven.

Hedy d’Ancona (1937) is een belangrijk feministe en was vooraanstaand PvdA-politica. Ze werkte bij de VARA, en werd bekend als mede-oprichtster van de actiegroep Man-Vrouw-Maatschappij en het blad OPZIJ. Ze was staatssecretaris van Emancipatie, minister van Volksgezondheid, Welzijn en Cultuur. Ook was ze Eerste Kamerlid en tien jaar lang lid van het Europees Parlement.

“In handen van Hedy d’Ancona wordt het verval van de ouderdom net zo komisch en weemoedig als de dwaasheid van de jeugd. Ze schrijft met het vuur van de verliefde; nog altijd smaakt de verboden vrucht haar het best. Zo spreekt zij haar jongere ik toe: struikelen was het, is het en zal het altijd blijven.” – Arnon Grunberg

“Heerlijke, soms vileine en altijd vrolijk makende observaties, vol met het type wijsheid dat alleen met de jaren komt.” – Sheila Sitalsing

Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (6 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

Sterke vrouwenfilms 2022

Het was weer een bewogen jaar in de film- en televisiewereld met opnieuw grensoverschrijdende zaken waar je nekharen van overeind gaan staan en het boek ‘Wat the fak’ van Maryam Hassouni waarin een beerput over het systeem open werd getrokken. Opnieuw is ons duidelijk geworden dat er nog flink wat stappen gezet kunnen worden in een gelijke machtsverhouding tussen mannen en vrouwen en de positie van vrouwen. Maar gelukkig zijn er dit jaar ook een hele hoop films uitgekomen met mooie en sterke vrouwenrollen. We bespreken er tien!

DOOR GWYNETH SLEUTEL

Good Luck To You, Leo Grande

Good Luck To You, Leo Grande

Lange tijd bestond de gedachte dat seks enkel voor het plezier van de man was. Inmiddels zijn we daar gelukkig allang overheen en het is dan ook geen geheim meer dat vrouwen zichzelf ook keihard bevredigen. In de film Good Luck To You, Leo Grande volgen we de gepensioneerde maatschappijlerares Nancy die wel weer eens zin heeft in een goed potje seks. Ze is weduwe en besluit escort Leo Grande in te huren met wie ze het steeds gezelliger krijgt. Het is een verfrissende film met een stoer personage dat opkomt voor haar eigen seksualiteit en laat zien hoe belangrijk vrouwelijk plezier is. Hiermee levert de film op een speelse wijze kritiek op het feit dat vrouwelijk plezier nog altijd wat gestigmatiseerd wordt. Maar niet alleen de rol van de vrouw is sterk in Good Luck To You, Leo Grande. De film laat namelijk ook een moderne versie van mannelijkheid zien. Dit wordt direct duidelijk wanneer Leo Grande Nancy niet direct op haar mond pakt, maar eerst toestemming vraagt een kus te geven. Hij verkent haar grenzen, toont initiatief, maar dat alles wel op een respectvolle manier.

The Worst Person in the World De film greep net naast een Oscar, maar werd door filmcritici bejubeld en gewaardeerd met vijf sterren. De film vertelt in diverse hoofdstukken het verhaal van de bijna dertigjarige Julie, die worstelt met een existentiële crisis, of in haar geval ook wel het beruchte dertigersdilemma. Ze is van studie naar studie gehopt en uiteindelijk beland in een boekwinkel waar ze ook niet echt gelukkig is. En ook in haar relatie lukt het niet echt rust te vinden en zich te settelen, waardoor ze in een, ook niet volledig bevredigende, driehoeksrelatie terechtkomt. Julie worstelt met keuzestress, voortdurende afleiding van sociale media en vragen over haar toekomst, thema’s die menig millennial zal herkennen. The Worst Person in de World is een wat

mijmerende film die je meeneemt in de grillige besluiteloosheid van een vrouw die leeft in een wereld met te veel keuzes. Het is een gestileerde film waarin de verstilling de (jonge) kijker zelf aan het denken zet. Want ja, is dit nou écht het leven dat je wilt leiden of zoek je toch nog een verder? Wat Julie een interessant karakter maakt zijn de randjes in haar karakter. Je mag haar, maar je vindt haar ook irritant. Je bent voortdurend aan het zoeken naar wat precies haar doel is en wat ze nou écht wil, maar tegelijkertijd is dat precies de zoektocht die Julie ook doormaakt en zo ben je toch ineens heel dichtbij haar. Bovendien sijpelt door de hele film een commentaar op hedendaagse liefde en seksisme en hier en daar lijkt de film zelfs een hint van kritiek te geven op de seksistische druk die vrouwen ervaren. Een feministische statement is de film waarschijnlijk niet, maar het vangt wel een tijdsgeest en zet daarin een oprecht gelaagd vrouwelijk karakter neer dat laat zien dat schoonheid soms ook zit in het blijven zoeken.

Everything Everywhere All at Once

Everything Everywhere All at Once is zonder twijfel de meest absurde en verwarrende film van afgelopen jaar. In de film volgen we Evelyn, een Chinese Amerikaanse immigrant die samen met haar man een wasserette runt en worstelt met het op orde krijgen van haar belasting. Dan ontdekt ze bij toeval dat ze kan reizen tussen dimensies waar ze haar alternatieve levens kan leiden en andere (weggestopte) persoonlijkheden of randjes van haar karakters kan verkennen. Maar voordat ze kan voelen hoe het in die andere wereld is, zit ze ineens weer aan haar chaotische bureau, te midden van de financiële chaos, haar man die van haar wil scheiden en haar lesbische dochter die wil dat Evelyn haar seksuele geaardheid accepteert. En zo word je als kijker de hele film heen en weer geslingerd

The Worst Person in the World

Everything Everywhere All at Once

Barbarian

tussen verschillende dimensies. Hoewel Everything Everywhere All at Once een totaal andere film is dan The Worst Person in the World zijn er thematisch zeker parallellen te vinden. Waar Julie worstelt met existentiële vragen en op een dwalende manier onderzoekt wat het leven haar nog meer kan bieden, schiet Evelyn van het ene leven in het andere. Evelyn is opgezet als een gelaagd karakter, waarbij we in elke wereld net weer een andere kant in Evelyns persoonlijkheid leren kennen. Zij is een vrouw met ballen, maar ook met gevoel, met kungfu skills en met humor. Maar wat Evelyn als karakter daarnaast ook bijzonder maakt is haar bijdrage aan Aziatische representatie. Waar de Black Lives Matter beweging veel betekend heeft voor mensen van kleur, lijkt Aziatische representatie gek genoeg nog altijd een ondergeschoven kindje. Een film als Everything Everywhere All at Once kan hier hopelijk verandering in brengen. Evelyn gaat voorbij stereotypes van Aziatische vrouwen en overstijgt eindelijk het Chinese restaurant, waar karakters van Aziatische komaf nog altijd snel in geplaatst worden.

Barbarian

Deze film verdient voor het kijken een kleine waarschuwing: Barbarian is namelijk next-level eng. Hoewel ik vrij vaak horrorfilms kijk omdat ik geloof dat juist dit genre in staat is in dat wat wij eng vinden sociale kritiek te uiten, heb ook ik Barbarian gedeeltelijk tussen m’n vingers door gekeken. De film begint wanneer Tess aankomt bij het door haar gehuurde Airbnb huisje, maar dan blijkt dat de kamer ook door iemand anders gehuurd is, en wel een goed uitziende jongeman. Zij wordt binnengelaten en hoewel het eerst nog wat ongemakkelijk is vloeit die avond de wijn rijkelijk en hebben de twee het samen behoorlijk gezellig. Toch vertrouwt Tess Keith niet helemaal, want tja, als vrouw alleen in een huis met een onbekende man, moet je dat

wel vertrouwen? Het blijkt allemaal net even anders te zitten. Het gegeven is namelijk geen opzet voor een slasherfilm en ook niet van een rape-revengefilm. Voorbij de donkere kelders, de geheimzinnige buurt, de spannende muziek en de mysterieuze karakters, is Barbarian namelijk een film over het zijn van een vrouw in een wereld die gedomineerd wordt door mannen en waarin vrouwen nog altijd niet geloofd worden. Een wereld waar niet naar vrouwen geluisterd wordt en waarin zij niet serieus genomen worden. Het raakt aan thema’s omtrent machtsmisbruik en seksueel misbruik en misschien is dat wel de werkelijke reden dat deze film zo eng is.

The Woman King

Grote legers aan krijgers en militairen die eropuit trekken om de strijd met hun vijand aan te gaan kennen we uit epische films als 300 en Gladiator, maar The Woman King pakt het net even wat anders aan. In plaats van een groot mannenleger dat het slagveld op stormt, zien we hier een volledig vrouwelijk leger onder leiding van krijger Nanisca. The Woman King is gebaseerd op ware gebeurtenissen en volgt de reis van Nanisca en rekruut Nawi die de strijd aangaan met de vijand, het volk dat hen tot slaaf hebben gemaakt en hun manier van leven niet respecteert. De film snijdt sterke en urgente thema’s aan omtrent slavernij en machtsmisbruik en laat ons zien hoe hedendaags feminisme eruit ziet. Dan heb ik het niet over alle slachtpartijen en het vrouwelijk geweld, maar wel over vrouwen die elkaar respecteren en helpen. We zien sisterhood, solidariteit en vrouwelijke collectiviteit en vrouwen die samen strijden tegen misbruik en uitbuiting. The Woman King is geregisseerd door Gina Prince-Bythewood, geschreven door Dana Stevens, gebaseerd op een verhaal van Maria Bello en met een grotendeels vrouwelijke cast met als ster Viola Davis, hier zijn de vrouwen zowel voor- als achter de schermen eindelijk eens goed vertegenwoordigd.

Black Panther: Wakanda Forever

She Said

Fresh

Sirens

Mrs. Harris goes to Paris

Black Panther: Wakanda Forever

Marvelfilms kennen we natuurlijk van echte mannelijke superhelden zoals Spider man, Captain America, Thor en Iron Man. Het is een man gedomineerd universum waar vrouwen hooguit vanaf de zijlijn toekijken in de rol van geliefde of slachtoffer. Het waren eendimensionale vrouwen, vaak zonder heldere ontwikkeling in het verhaal en zonder backstory. En als zij dan eindelijk een hoofdrol spelen dan worden ze toch alweer gereduceerd lustobject en vallen ze ten prooi aan een seksualiserende male gaze. Gelukkig was daar Black Panther en dit jaar het vervolg Black Panther: Wakanda Forever waar we eindelijk krachtige vrouwen van kleur met agency zien. De film begint wanneer leider T’Challa plotseling overlijdt en Shuri, Nakia en Ramonda onder druk moeten besluiten wie zijn opvolger wordt. Veel tijd is er niet, want uit de oceaan in de buurt van het eiland Wakanda dreigt opnieuw gevaar. Zoals een Marvel film betaamt kent de film in de eerste plaats heel veel actie, maar daarnaast is er in Black Panther: Wakanda Forever ook ruimte voor sterke thema’s die raken aan black culture, identiteit en uitbuiting.

She Said

Het is inmiddels ongeveer vijf jaar geleden dat de wereld werd opgeschud door de onthulling van het heftige grensoverschrijdende gedrag van ex-filmproducent Harvey Weinstein en nog regelmatig komen er schokkende zaken aan het licht waar de honden geen brood van lusten. In de film She Said volgen we Megan Twohey en Jodi Kantor, twee journalisten van de New York Times die op het punt staan een artikel te publiceren waarin zij onthullen welke seksuele intimidatie en machtsmisbruik achter het imperium van Weinstein schuilgingen. Het werd de onthulling die leidde tot de #MeToobeweging en zo een eerste stap was voor vrouwen zich uit te spreken over grensoverschrijdende zaken en

(seksueel) machtsmisbruik. Hoewel de karakters van Megan en Jodi wat mager uitgewerkt zijn en op persoonlijk vlak nauwelijks een ontwikkeling doormaken, kan een film als She Said natuurlijk niet aan dit lijstje ontbreken. De film laat door het ruwe en trage drama zien waar vrouwelijke pijn voelt en gaat over het horen van een vrouwelijk geluid, iets wat in deze tijden nog altijd urgent is.

Fresh

Fresh was voor mij een van de verrassingen van het jaar. Wat begint als een romantische komedie met een klassieke meet-cute, waarbij Noa na een aantal frustrerende online date ervaringen de knappe plastische chirurg Steve ontmoet in een supermarkt, draait de film in een klap om naar een wat lugubere thriller wanneer Noa voor een kleine vakantie meegaat naar Steve’s afgelegen vakantiehuisje. Vanaf dat moment begrijp je als lezer dat de romantische komedie vibe van het begin eerder een satire op het genre is en hoe verder we in de film komen hoe meer schurende thema’s omtrent machtsongelijkheid en toxic masculinity aan de orde komen. De harde breuk in genre laat de kijker beseffen: als vrouw in een datingwereld is een man of potentieel liefdesmateriaal of hij is een gevaar. Maar ook in Fresh zien we voorbij de horror feministische thema’s die gaan over vrouwelijke solidariteit en sisterhood. De film laat zien dat vrouwen in deze tijd zich niet zomaar laten ‘opeten’, maar terug bijten.

Sirens

Stoere headbangende vrouwen die rake kreten in de microfoon schreeuwen en op ruige beats over het podium rennen. We zagen ze eerder in de Britse komedieserie We Are Lady Parts waar vijf jonge vrouwen van kleur elkaar vinden in hun liefde voor punk en samen een punkband formeren. Dit jaar zagen we opnieuw stoere vrouwen van kleur in een band in de documentaire Sirens, die direct in het oog sprong op toonaangevende

internationale filmfestivals, zoals Sundance. Deze documentaire focust op een metal band in het Midden Oosten bestaande uit enkel vrouwen. Ook in deze documentaire speelt sisterhood een belangrijke rol, maar ook seksuele ontluiking is een belangrijk thema. De documentaire speelt zich af tegen de achtergrond van politieke onrust in Libanon. Voor de hand liggend in een documentaire over een band is dat de focus ligt op de band als geheel, maar in Sirens krijgen de bandleden ieder een eigen gezicht, waarbij wordt ingezoomd op hun persoonlijke worstelingen en innerlijke demonen. Naast de muziek die de vrouwen maken wordt duidelijk voelbaar wie zij zijn als mensen. Een documentaire die zo dichtbij haar karakters kan komen verdient zeker een plekje in deze lijst.

Mrs. Harris goes to Paris

Mrs. Harris goes to Paris speelt zich af in het Londense Jaren 50 en draait om de schoonmaakster Ada Harris die verliefd wordt op een jurk van Christiaan Dior en dan besluit dat ze er zelf ook een wil hebben. Zij haalt haar eigen bankrekening leeg en vertrekt naar Londen op zoek naar een jurk van Dior. Interessant aan deze film is het karakter van Ada. Jarenlang stond zij met haar werkzaamheden als schoonmaakster in de schaduw. Zij was een onzichtbare vrouw. De film laat echter zien dat elke vrouw het verdient om gezien te worden en dat elke vrouw het verdient om de spotlight te pakken en te shinen. In dit geval in een Dior jurk. O

Het werd de onthulling die leidde tot de #MeToobeweging.

Vakvrouw

Ze zat om tafel met terroristen, hielp mee aan de ontwapening van de ETA en werkte in Irak, Sri Lanka en Libië. Fleur Ravensbergen (39 jaar) is vredesonderhandelaar. ‘Ik ben optimistisch geworden door mijn werk. Ik heb mensen van heel ver zien komen die tegen hun eigen ervaring in iets positiefs besloten te doen.’

DOOR MARLEEN HOGENDOORN

Tijdens haar studie politicologie wist Fleur Ravensbergen niet dat ze vredesonderhandelaar zou worden. Sterker nog, ze wist niet dat je überhaupt voor dit beroep kon kiezen. Dat veranderde toen ze tijdens het afstuderen haar scriptiebegeleider Ram Manikkalingam ontmoette. Hij kwam net uit Sri Lanka, waar hij de toenmalig president Chandrika Bandaranaike Kumaratunga een aantal jaar geadviseerd had in het vredesproces met de Tamil Tijgers. Nadat haar termijn was afgelopen, kon Manikkalingam beter het land uit. Hij was niet meer veilig, omdat hij als Tamil de Singalese president hielp in het etnische conflict tussen die twee groepen. Daardoor wantrouwden beide kanten hem en het was een gespannen situatie. Hij vertrok naar Amsterdam waar hij bij de UvA ging werken. Fleur studeerde af. Haar scriptie ging over de vraag of martelen onder bepaalde omstandigheden te rechtvaardigen is, en Ram vroeg haar om hulp bij een nieuw vak dat hij ging geven over conflicten en mensenrechten. Een paar maanden later leidde dat tot de oprichting van Dialogue Advisory Group, ofwel DAG, op. Een onafhankelijke Amsterdamse stichting die aan vredesbemiddeling doet. Haar missie is om vrede te bereiken, of in ieder geval een afname van het geweld.

Het beeld is wellicht dat overheden of diplomaten bemiddelen bij conflicten. Fleur vertelt: “Van oudsher is dat ook zo. Ons internationale systeem heeft het echter zwaar. De VN is opgezet om oorlog te voorkomen. Na de Koude Oorlog ging dat goed, maar sinds 2001 werd het lastiger. De VN wordt gegijzeld door machtige lidstaten en is daardoor vleugellam. Vaak hebben landen een bepaald belang bij het oplossen van een conflict. Ze zijn vaak partijdig. En ook al ben je dat niet, je wordt dan wel zo gezien. En dat was een belangrijke aanleiding voor de oprichting van onze organisatie. Iemand omschreef ons werk eens als: de helpdesk bellen voor je illegale software. Dat zijn wij. Nee heb je, ja kun je krijgen. Die vond ik wel treffend.”

De eerste jaren van DAG werkt Fleur vanuit een piepklein kantoor op de UvA, op de bovenste verdieping van de Oudemanhuispoort in hartje Amsterdam, met uitzicht op de Kloveniersburgwal. Ze schrijft in haar boek: ‘Dagelijks liep ik die eeuwenoude, galmende stenen trappen op met in mijn hoofd de opwinding van een beginnend avontuur.’

Je eerste reis was naar Bagdad. Uiteindelijk was je in Irak in totaal twaalf jaar lang met tussenpozenbezig met het conflict over de status van de NoordIraakse provincie Kirkuk. Zowel Bagdad als de Koerdische Regionale Overheid wil controle over deze regio hebben. En dat zorgt dat de stabiliteit van Irak wordt aangetast. Je was pas vijfentwintig toen je daar voor het eerst aankwam. “De meeste leeftijdsgenoten hebben dan een bijbaan in de horeca of iets dergelijks. Voor mezelf heb de lat altijd hoog gelegd. Ik was jong, ja. Heel onbevangen. Ik dacht natuurlijk wel na over de risico’s, maar ik denk dat het heel anders zou zijn als ik nu zal beginnen. Soms voelde ik me ook echt het jonkie. Ik zat aan tafel met mensen bij wie je niet zo snel terechtkomt. Vaak dacht ik: wat doe ik hier?”

Over haar eerste keer in Irak schrijft Fleur in haar boek: ‘ Tijdens ons verblijf wordt de voorkant van het Iraakse ministerie van Justitie eraf geblazen. De explosie is zo hard dat er een groot cementblok van het dak van ons kilometers verderop gelegen hotel valt. Dat blok cement laat een, in vergelijking met het epicentrum van de aanslag, bescheiden spoor van vernieling achter op de verlaten zwembadrand. De dag na de aanslag rijden we langs het ministerie. De voorkant ligt er volledig af, je kijkt zo de kamertjes in. Op het asfalt zitten bloedvlekken.’

‘Ik heb nu twaalf jaar gewerkt in Irak, het is er niet beter geworden.’

Heb je veel gevaarlijke dingen meegemaakt?

“Ik heb wel wat incidenten meegemaakt, maar er is mij nooit iets overkomen. Er waren beschietingen in Bagdad, ik zat in een open helikopter boven de jungle in Congo met slechte weersomstandigheden terwijl er onder me gevochten werd en ik was getuige van een steekpartij in Libië. Mijn collega’s hebben weleens een aanslag meegemaakt en gelukkig overleefd. Voor dit werk word je getraind; zo doen we veiligheidstrainingen waarin ontvoeringen nagebootst worden. Ik denk dat je nooit helemaal voorbereid kunt zijn op een nare gebeurtenis. Misschien is dat besef ook wel goed; het houdt je scherp.”

Hoe word je voor een conflict gevraagd?

“Het is gek genoeg een ons-kent-ons wereldje. De VN kan ons vragen of een staat vraagt ons om hulp. “Zouden jullie niet eens kunnen gaan kijken of jullie daar wat kunnen gaan doen” vragen ze dan. Toen Ram en ik DAG net hadden opgezet, zijn we naar New York gegaan om met de VN te praten. En dat is meteen ons spanningsveld. We vliegen onder de radar, willen niet bekend zijn, maar anderen moeten wel weer weten dat we bestaan.”

En hoe gaat het dan verder?

“Dan gaan we op onderzoek uit. Een eerste meeting is meestal het begin van een langer traject. Tijdens zo’n eerste afspraak wordt er zelden iets besloten. Het is meer een introductie om elkaar te leren kennen. Het komt neer op veel praten en vooral luisteren.”

Ben je op de hoogte van alle situaties in de landen waar je komt?

“Ik ben een buitenstaander, en ik denk dat dat behalve een nadeel ook een voordeel kan zijn. Ik weet niet alles, heb wat afstand en dat werkt meestal goed.”

Je zat om tafel met terroristen: van IS tot de IRA. Je hielp met de ontwapening van de ETA in april 2017 in Baskenland. Zes jaar lang onderhandelde je daarvoor. Wat is je grootste succes?

“Je zou denken dat die ontwapening mijn grootste succes is. Dat zijn ook hele tastbare resultaten, maar ik merk

dat ik altijd de mogelijkheden blijf zien, en dat vind ik echt een succes. Je bemiddelt in gewapende conflicten, het gaat vaak niet goed. Ik heb nu twaalf jaar gewerkt in Irak, het is er niet beter geworden. Dat ligt niet in mijn handen. Je gooit er je ziel en zaligheid in. Je zou denken dat het superfrustrerend is, maar ik ben juist optimistisch geworden door mijn werk. Ik heb mensen van heel ver zien komen die tegen hun eigen ervaring in iets positiefs besloten te doen. De mogelijkheden zijn er. En dat is fantastisch.

“Bij Baskenland wisten we dat we aan het staartje van het conflict zaten. Na zeven jaar hard bezig geweest te zijn kon er een einde aan gebreid worden. Maar we hebben vaak getwijfeld of dat einde er zou komen. Telkens werd hetzelfde gesprek weer gevoerd, zonder vooruitgang. En toch was het er opeens. Het gaat vaak mis en dan kan het weer goed gaan. Eigenlijk weet je nooit of je op de goede weg bent en of het ergens heen gaat. En dan gebeurt het toch. De ontwapening van de ETA was een feit.”

‘Ik zat in een open helikopter boven de jungle in Congo met slechte weersomstandigheden terwijl er onder me gevochten werd.’

Ik vond het leuk dat je in je boek ook over je privéleven schrijft. Je schrijft bijvoorbeeld dat je acht weken zwanger was toen je in Irak was en over het moment op het vliegveld in Spanje dat je graag terug wil naar je baby en gaat kolven vlak voordat het leger je een gerechtelijke oproept komt brengen.

“Ik heb daarover nagedacht en het toch bewust gedaan. Ik wilde het erin, het is de werkelijkheid. Een stukje kwetsbaarheid. In interviews krijg ik vaak vragen over mijn vrouw-zijn of over het hebben van kinderen in combinatie met mijn werk. Gelijkwaardigheid is belangrijk voor me. Hoewel mannen niet vaak zo’n vraag krijgen, is het denk ik wel belangrijk om het erover te hebben. We hebben te maken met het patriarchaat; ik snap dat mensen willen weten hoe wij het thuis hebben geregeld als ik veel van huis ben. Vrouwen lezen mijn boek of interviews en hebben ook hun eigen worsteling. Ik leg de lat hoog voor mezelf, maar wil geen onrealistisch beeld schetsen voor andere vrouwen. Het hoeft niet zoals ik het doe. Het kan ook weleens niet.”

Hoe vinden mensen in conservatieve landen het om met een vrouw te werken? “Ik ben vaak de buitencategorie, een soort alien. Ik ken een vrouw die in Afghanistan werkte en door haar mannelijke collega’s ‘sir’ werd genoemd. Ze droeg een broek en reed in een auto; dat kon in hun ogen geen vrouw zijn. ‘Madam’ vonden ze niet passen, daarom werd het ‘sir’. Ook werk ik samen met een prominente

FLEUR IN 100 WOORDEN

Naam Fleur Ravensbergen Beroep Medeoprichter van Dialogue Advisory Group (DAG), waar ze als vredesonderhandelaar werkt. Ze is ook freelancer en werkt in die hoedanigheid als docent aan de UvA en geeft lezingen en trainingen over haar vakgebied. Daarnaast treedt ze op als mediator in leiderschapsen community-conflicten die de samenleving raken. Woont met man en vier kinderen in Amsterdam. NB Haar boek Ontwapend is net uit.

Arabische leider. Hij heeft drie vrouwen, die allemaal van top tot teen gesluierd zijn en bijna nooit buiten komen. We kunnen haast niet meer verschillen, maar desondanks werken we al jaren goed samen en ik heb nooit het gevoel gehad dat het feit dat ik een vrouw ben een grote rol speelt in onze samenwerking. Hij ziet me vast ook als buitencategorie. Ik ben een buitenstaander en daardoor blijf ik grotendeels buiten de eisen van de heersende cultuur.”

Nu, zo’n vijftien jaar na oprichting van DAG, focust Fleur meer op Nederland. “De verbinding met DAG staat; dat blijft mijn baby. Maar ik zie zorgwekkende dingen gebeuren in Nederland polarisatie, verharding, scheefgroei, schraalheid. Ik voel een toenemende aantrekkingskracht voor maatschappelijk relevante mediationzaken in ons land. En daarnaast geef ik college aan de UvA; veel studenten hebben plannen en energie die op de toekomst gericht is. Dat is iets belangrijks en hard nodig.”

Hoe is het om les te geven? “Ik heb zelf geen conflictstudies maar politicologie en rechten gestudeerd. Misschien draagt dat eraan bij dat ik ervan overtuigd ben dat er geen gebruiksaanwijzing is om een conflict op te lossen. Ik heb alles in de praktijk geleerd. Juist daarom is het geweldig om een theoretische lens te leggen over mijn ervaring en dit te delen.” O

‘We vliegen onder de radar, willen niet bekend zijn, maar anderen moeten wel weer weten dat we bestaan als vredesonderhandelaars.’

Beleggen ALS EEN VROUW

Drie op de vier vrouwen vindt het belangrijk om economisch zelfstandig te zijn. Toch lukt het slechts 64 procent van de vrouwen om de broek op te houden. In de rubriek ‘Goed met geld’ sparren we met deskundigen over essentiële thema’s die raken aan geld in de breedste zin van het woord. Deze keer: beleggen.

TAUFIQ ANWAR (VECTEEZY)

‘Al mijn vriendinnen zijn door mij begonnen met beleggen.’

Vrouwen doen het relatief weinig, maar zijn er wél heel goed in, blijkt uit diverse onderzoeken. Beleggen is allang niet meer voorbehouden aan witte mannen in grijze pakken. “Ik haalde vijven en zessen voor economie. Bij mij thuis werd er weinig over geld gesproken. Geld was nog net niet ‘vies’. Ik ben er nooit mee bezig geweest. Tot iemand mij benaderde voor het maken van een podcast. Voorheen had ik geen interesse in beleggen, maar opeens leek het me wel een interessant onderwerp. Tijdens het maakproces ben ik zelf gaan leren beleggen,” vertelt Milou Brand van de podcast Jong Beleggen. “Als ik kan beleggen, dan kan iedereen het. Je hoeft niet bedrijfskundig intelligent te zijn. Er zijn veel vooroordelen over beleggen.”

Janneke Willemse, bekend van haar blog en gelijknamig boek Blondjes

Beleggen Beter, begon ze jaren geleden voor het eerst met het beleggen van driehonderd euro. “Zonder enige strategie. Ik had geen doel, geen plan. Mijn doel was simpelweg om te kijken wat er gebeurde op de beurs, zodat ik het beter kon begrijpen. Ik was toen financieel journalist en interviewde ‘echte’ beleggers, maar zelf wist ik er weinig van. Met die driehonderd euro paste ik het belangrijkste beleggingsprincipe toe: het spreiden van geld. Maar wat ik toen deed kun je gerust gokken noemen,” lacht ze. “Toch heb ik er geen spijt van dat ik zo begonnen ben. Tien jaar later begreep ik trouwens pas écht hoe het werkte. En ook: iedereen doet maar wat. Vaak wordt er heel ingewikkeld over beleggen gedaan. Hoe meer je erover weet, hoe meer je erachter komt dat het eigenlijk heel simpel is. Beleggen is simpelweg scenario’s opstellen, een voorspelling doen over de toekomst.”

Brand benadert de boel het liefst zo pragmatisch mogelijk. “Ik zou beginners aanraden zich eerst echt goed in te lezen voor je ermee begint. Je moet eerst de bomen in het bos leren zien en snappen wat je doet. Het hebben van een strategie geeft mij houvast. Je hoeft er niet slim voor te zijn, maar je moet gewoon een aantal regels kennen. Het is ook goed om je af te vragen: wat wil je met het beleggen en wat past bij jou? Dat is een mooi vertrekpunt.”

Hoe jonger, hoe beter Beleggen werkt het beste voor de lange termijn, stellen beide. “Als jij nu begint met beleggen en je wilt over vijf jaar al je voordeel daaruit halen, kan het net een slecht moment zijn. Hoe meer tijd je hebt, hoe meer kans dat je er iets uit haalt,” legt Brand uit. “Mijn moeder is bijna 65 en wil door mij ook beginnen met beleggen. Ik zeg niet dat je het dan niet moet doen, het kan bijvoorbeeld nog steeds nuttig zijn als je het bijvoorbeeld doet voor de kleinkinderen. Maar voor de korte termijn werkt beleggen minder goed.”

Idealiter beleg je voor een periode van bijvoorbeeld twintig jaar, legt Willemse uit. “Als je twintig jaar lang goed gespreid belegt, dan is de kans dat je met een positief rendement eindigt heel hoog. Dat is ook onderzocht. Het belangrijkste is dat het lukt om het voor de lange termijn vol te houden.”

De tweede gouden regel is: spreid je beleggingen. Willemse: “Dat doe je door te beleggen in ETF’s: Exchange Traded Funds. Dat zijn mandjes van heel veel verschillende aandelen bij elkaar. Stel je koopt een stukje van zo’n mandje voor 50 euro. Dan wordt dat bedrag verdeeld over soms wel 1600 verschillende aandelen. Zo zorg je voor spreiding.” Brand onderschrijft deze tip. “Stel dat je nu 2000 euro over hebt. Ga dat niet op één plek beleggen. Dan loop je het risico dat je op een verkeerd moment koopt en de boel daarna instort. Het is dus

‘Mijn doel was simpelweg om te kijken wat er gebeurde op de beurs, zodat ik het beter kon begrijpen.’

Janneke Willemse

(47 jaar) In 2000 begon ze als economieredacteur en later als financieel journalist voor onder meer RTL Z. Sinds 2013 kan de hele wereld meegenieten van haar belegavonturen op de blog BlondjesBeleggenBeter.nl. De naam is een knipoog naar het feit dat vrouwen betere beleggers zouden zijn. In 2020 lanceerde ze een gelijknamig boek, dat uitgroeide tot een bestseller.

goed om het risico uit te smeren. Het maakt beleggen ook behapbaar, dat het dus niet van een moment afhangt.”

Voor de kleine portefeuille Om te beginnen met beleggen hoef je geen enorm vermogen te bezitten, daar zijn zowel Willemse als Brand het over eens. In theorie kan je al met vijftig euro starten. “Toen ik begon, kon ik voor zeventig euro een ETF kopen voor de vijfhonderd grootste bedrijven van Amerika. Het mooiste is wel als je vervolgens maandelijks een klein bedrag kunt missen. Daar zit het effect, dat je het niet in één keer investeert maar juist structureel,” weet Brand. Willemse vult aan: “Start, ook al is het maar met een klein bedrag. En probeer dat vol te houden. Je zal jezelf later dankbaar zijn dat je een potje hebt. In het gunstigste geval heb je zelfs een mooi rendement.”

Maar, nuanceert de expert, beleggen is geen must. “Als je echt heel krap zit, is spaargeld prioriteit, zodat je iets kunt opbouwen. Daarbij moet je je ook afvragen of je het wel echt wilt. Voel je niet gedwongen door de maatschappij omdat iedereen opeens roept: je bent gek als je niet belegt.”

Beleggen is relevant voor velen, maar voor zzp’ers in het bijzonder, vertelt Willemse. “Je bouwt geen pensioen op als je het niet zelf regelt.” Brand weet er alles van. “Er was een tijd

Milou Brand (31 jaar) De podcast Jong Beleggen van Milou Brand en haar kompaan Pim Verlaan is een groot succes in podcastland. Er zijn al meer dan 126 afleveringen verschenen. Van financieel groentje heeft Brand zich inmiddels onwikkeld tot doorgewinterde belegger. Als radio- en podcastmaker werkte Brand onder meer voor NPO Radio 1 en AVROTROS.

geleden veel in het nieuws over pensioen. Daardoor ging ik er ook anders over nadenken. Ik wou niet langer het onwetende meisje zijn, dat ertegenaan loopt dat ze niets heeft geregeld. En dat je vervolgens niet afhankelijk wilt zijn van een partner, van wie je misschien wel af wilt.”

Ethiek

Kun je beleggen én maatschappelijk betrokken zijn? Brand hoopt van wel: “Ik wil graag ethisch beleggen en het is niet onmogelijk. Ik ben er nog in aan het duiken, maar ik vind het een ingewikkelde wereld. Er zijn wel labels, zoals ESG. Dat staat voor Environmental, Social en Governance. Ofwel, voldoet het bedrijf aan de milieumaatstaven? Hoe gaan ze met het personeel om? De vraag is hoeveel zo’n label waard is, of dat een bedrijf het alleen voor de sier doet. Ik ben dus nog een beetje wantrouwig als het gaat om greenwashing in de duurzame wereld,” aldus Brand. “Ik worstel trouwens wel met mijn status als ‘belegger’. Ik kom uit linkse kringen. Daar vind ik het soms moeilijk om te zeggen dat ik een podcast over geld maak. Beleggen gaat voor mij over zelfredzaamheid, maar je doet natuurlijk wel mee met het kapitalistische systeem. In de toekomst hoop ik dat het voor nieuwe beleggers inzichtelijker is hoe je duurzaam kunt beleggen. Elk jaar komen er weer nieuwe regels bij, dat kan wel degelijk helpen. Als we mensen stimuleren geld ten goede aan het werk te zetten, heb je met beleggen juist een positief effect.”

Beleggen in crisistijd De energieprijzen stijgen, de coronacrisis laat zijn economische sporen na en armoede neemt toe. Toch raden zowel Willemse als Brand aan om te starten met beleggen. “Je kan het zien als de uitverkoop. Alles is relatief goedkoop nu,” aldus Brand.

Willemse doet er nog een schepje bovenop: “Het is áltijd het moment om te beleggen - mits je geld over hebt en je iets wilt opbouwen voor de lange termijn. Je moet er niet nu door in de problemen komen. Maar in tien of twintig jaar beleggen kan er nog zo veel gebeuren. De beurs kan zowel omhoog als weer omlaag gaan. Je moet kortom niet te veel kijken naar wat de beurzen nú doen,” adviseert Willemse. “De afgelopen twee jaar kreeg ik deze vraag heel vaak, of het nu wel verstandig is om te beleggen. Dan vraag ik altijd: wat is volgens jou het perfecte moment? En bovendien, als je maandelijks gaat beleggen, dan is het minder belangrijk hoe de markt er nu voorstaat. Dat risico filter je er als het ware uit.”

Op haar blog BlondjesBeleggenBeter.nl deelt Willemse haar eigen ervaringen op de beurs. De afgelopen maanden stonden voor haar ook in het teken van verlies. “Ik ben in een luxepositie; ik moet lachen om het geld dat ik verlies. In september was ik 19.000 euro kwijt. Het is voor mij vooral interessant om dit ook eens mee te maken. Ik blijf

‘Beleggen gaat voor mij over zelfredzaamheid, maar je doet natuurlijk wel mee met het kapitalistische systeem.’

er heel kalm onder. Het geld dat ik beleg, dat wil ik pas over twintig jaar gaan gebruiken. Ik heb dus vertrouwen dat het dan meer waard zal zijn. Ik pas mijn strategie ook niet aan op de crisis, maar houd het hoofd koel.”

Een dode belegger

Het staat in diverse onderzoeken geschreven: vrouwen zijn betere beleggers dan mannen. Maar hoe kan dat nou? Willemse: “Vrouwen draaien minder vaak verlies, hebben een beter rendement. Dat komt omdat ze zich langer inlezen en minder snel handelen. Vrouwen zijn minder emotioneel op de beurs. Mijn psychologie van de koude grond is: Mannen zijn toch eerder aangetrokken tot gokken en risico’s nemen, waar vrouwen meer behoudend zijn en ook wel onzekerder. Misschien is die zwakte dus hun kracht. Alleen dat wordt weer een zwakte als je daardoor vervolgens nooit iets met je geld gaat doen.”

Een dode belegger is de beste belegger, stelt Brand. “Ook dat is uit onderzoek gebleken. Dat wil zeggen: zo min mogelijk handelen en het geld zo lang mogelijk laten staan. Dus zo min mogelijk risico’s nemen. Daarom zouden vrouwen betere beleggers kunnen zijn.”

Wereldwijs

Beleggen is vooral ook heel leuk, benadrukken beide deskundigen. Brand: “Je gaat de grote dingen beter begrijpen. De verhoudingen die Europa bijvoorbeeld heeft met China en de Verenigde Staten. De algehele economie snap ik nu beter. Dat vind ik echt heel fijn.” Ook Willemse sluit ervaart dit zo. “Het is heel leuk om financieel het heft in eigen handen te nemen. Het geeft je een gevoel van controle. Door je te verdiepen in de materie gaat er een wereld voor je open. Ik snap nu waarom de beurs omhoog of omlaag knalt. Een leuk voorbeeld: Netflix. Ik ben daarin gaan beleggen toen ik net een abonnement had afgesloten bij de streamingdienst. House of Cards was toen net in. Iedereen had het toen over wat er op Netflix gebeurde. Als belegger hoop je dan dat dat zich doorvertaalt in abonnees.”

Kettingreactie

De vooruitzichten zijn veelbelovend. Steeds meer vrouwen gaan actief beleggen. “Het is toch onbekend maakt onbemind. Om me heen is het een sociaal besmettelijk ding. Al mijn vriendinnen zijn door mij begonnen met beleggen. Het is ook veel makkelijker geworden door het internet, er is zo veel informatie beschikbaar,” aldus Brand. “Het valt me wel op dat veel vriendinnen vragen of ik het voor hen wil beleggen. Die financiële onzekerheid zit er dus nog wel in. Waarom zou ik beter voor jouw geld zorgen dan jijzelf?”

Willemse wordt vrolijk van al die jonge vrouwen die aan het beleggen slaan. “Het is net als die quote van Pippi Langkous: ik heb het nog nooit gedaan dus ik denk dat het wel kan. Een andere mentaliteit dan mijn leeftijdsgenoten. De vrouwen van mijn leeftijd zeiden dat nooit. (Lachend.) Nu klink ik wel heel oud.”

Een mooi slotpleidooi van Brand: financiële zelfredzaamheid begint in het onderwijs. “Als je er niets over leert en weet, kun je er ook niets mee. Ik denk dat beleggen deel moet uitmaken van het vak economie. Ik had zelf ook wat meer financiële opvoeding willen hebben. Het vergroot de kloof tussen arm en rijk als dit geen onderdeel is van het onderwijs. Ik bied me bij dezen aan voor het nieuwe economiecurriculum!” O

‘Hoe meer je erover weet, hoe meer je erachter komt dat het eigenlijk heel simpel is.’

De Nieuwe Vrouw

Zes zalen met schilderijen, tekeningen en foto’s van vrouwen. Vaak gemaakt door mannen, soms ook door vrouwen. Maar het draait om de vrouw. Om de Nieuwe Vrouw: de vrouw die de barricades op gaat, die nonchalant een sigaret rookt, de vrouw in reformkleding op de fiets. Aan de vooravond van de twingtigste eeuw komt de Nederlandse vrouw in opstand.

Iris Kensmil, Munganyende Hélène Christelle, 2021, Courtesy Ferdinand van Dieten Office, Amsterdam. Curator Maaike Rikhof (foto Nienke Elenbaas).

DOOR FIEKE TISSINK

Leo Gestel, Vrouw met sigaret, 1911, particuliere collectie.

De barricades op Zelfverzekerd en uitdagend kijkt An Overtoom het beeld uit. Leo Gestel schilderde zijn muze en geliefde in de rol van Nieuwe Vrouw, met een sigaret in de hand, in 1911. Provocerend, want roken werd gezien als niet vrouwelijk. Maar

deze vrije vrouw zit daar niet mee. De schilderstijl is ook nieuw en daarmee passend bij het onderwerp, met felle kleuren, weinig diepte en een gedurfde beelduitsnede. Met dit krachtige werk opent de tentoonstelling.

In de rest van de eerste zaal hangen

Cultuur Tentoonstelling

portretten van vrouwen die van belang waren voor de emancipatie. Zoals de arts Aletta Jacobs die van 1903 tot 1919 president was van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht.

Het mooie van de tentoonstelling is dat oud en nieuw naast elkaar hangen. Zo hangt in dezelfde zaal,

Elly Tamminga, Zelfportret ongedateerd, Rijksmuseum, Amsterdam.

Cultuur Tentoonstelling

iets verderop een portret van Hedy d’Ancona, liefdevol in beeld gebracht door haar partner Aat Veldhoen in 2000. D’Ancona was van 1989 tot 1994 minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en ze is natuurlijk een van de oprichters van OPZIJ en nog altijd nauw betrokken bij ons blad. Bij deze tentoonstelling over de Nieuwe Vrouw fungeert ze als ambassadeur. Die missie lijkt geslaagd want de tentoonstelling doet het heel goed, zowel in de pers als ter plekke, de bezoekcijfers zijn hoog. Oude en nieuwe vrouwen, je komt ze tegen op deze tentoonstelling.

Naast Hedy d’Ancona hangt het monumentale portret van de jonge Munganyende Hélène Christelle (geboren in 1993) gemaakt door Iris Kensmil in 2021. Munganyende zet zich in voor een inclusief feminisme als publicist en podcastmaker in. Zo schrijft ze over de emancipatie van jonge vrouwen met een migratieachtergrond die ze rolmodellen wil aanreiken. ‘Feminisme zou in principe moeten werken voor alle minderheden’, stelt ze in een interview. Helemaal waar natuurlijk. Mooi dat ze hier zo nadrukkelijk aanwezig is met dit indrukwekkende kleurrijke portret van Iris Kensmil.

De curator

Gastcurator Maaike Rikhof (1997) stelde de tentoonstelling samen. Ze is net afgestudeerd, gespecialiseerd in gendergeschiedenis en kunst rond 1900, en kreeg de kans om deze tentoonstelling te maken. Prachtig zo’n kans en echt knap gedaan. Mooi ook hoe ze de vrouwenemancipatie toont aan de hand van Nederlandse kunst van 1880 tot nu. Naast het samenstellen van de tentoonstelling schreef ze ook de zaalteksten en de catalogus. Maaike Rikhof heeft met deze tentoonstelling veel vrouwen een gezicht gegeven en zichzelf als jonge curator op de kaart gezet.

Professionals

In de tweede zaal draait het om vrouwen en betaalde arbeid. Een betaalde baan was lange tijd niet voor iedereen weggelegd. Vrouwen uit gegoede milieus werkten niet omdat het ‘ongepast’ was om te werken tegen betaling. Vrouwen die na hun huwelijk bleven werken werden vaak met de nek aangekeken. Een werkende vrouw kon, zo vond men toen, onmogelijk een goede huisvrouw en moeder zijn. Maar uiteraard waren er ook uitzonderingen, waren er vrouwen die wél werkten. Bijvoorbeeld in typisch vrouwelijke beroepen zoals de verpleging, als telefoniste of typiste. De tentoonstelling laat mooie voorbeelden zien van vrouwen aan het werk. Verrassend is de aandacht voor het beroep van model. Er waren vrouwen die van poseren hun professie maakten en dus betaald kregen voor hun werk. Dit in tegenstelling tot de vrouwen of muzen die door hun geliefden geportretteerd werden. Toen de Amsterdamse Thérèse Schwartze samen met collega Wally Moes in Parijs verbleef, schilderden zij hetzelfde model, de Italiaanse Fortunato. In de museumzaal hangen de resultaten naast elkaar. Poseren was indertijd in Parijs een lucratieve job, vooral voor vrouwen. Maar het imago van het werk was niet zo best, de dames werden regelmatig over één kam geschoren met prostituees.

Creatief genie

Kunst was lang een mannenzaak. Kunst maken was te zwaar voor vrouwen, zo werd gezegd, en vrouwen zouden geen creatieve genialiteit bezitten, geen genius. Daarom konden vrouwen zich beter toeleggen op de minder verheven genres als het bloemstilleven, portret en de huiselijke omgeving. Omdat deze genres de zichtbare werkelijkheid tot onderwerp hadden, was er geen eigen creativiteit nodig. En bovendien konden vrouwen dan lekker thuisblijven. Absurd natuurlijk. Een van de eersten die

hierover schreef was feminist en kunsthistoricus Linda Nochlin in 1971, in haar essay ‘Why have there been no great women artists?’ dat ook ruim 50 jaar na het verschijnen nog zeer lezenswaardig is.

Gelukkig waren er vrouwen die al die regels aan hun laars lapten en deden wat ze wilden. Zoals Suze Robertson, waarover we in de vorige OPZIJ uitgebreid verhaalden. Robertson studeerde van 1874 tot 1877 aan de Haagse Academie van Beeldende Kunsten en behoort zo tot de eerste generatie vrouwelijke voltijdsstudenten aan kunstacademies in Nederland. Ze regelde ook dat vrouwen vanaf eind 1878 werden toegelaten tot de tekenklas naar naaktmodel, iets dat tot dan toe onbespreekbaar was. Toch blijft de vrouwelijke creativiteit nog lang een heet hangijzer.

Kunst van vrouwen werd in de kunstkritiek omschreven met ‘verfijnd’ en ‘bescheiden’ terwijl kunst van mannen ‘stoer’ en ‘monumentaal’ was. Ook het werk van Elly Tamminga (1906-1983) kon rekenen op kritiek. Haar werk was ‘te decoratief’, met de strak omlijnde kleurvlakken. Maar ze hield vast aan haar eigen stijl. Gelukkig maar, want het is echt bijzonder werk. Zoals haar felgekleurde zelfportret, waar ze geconcentreerd het beeld uitkijkt, met naast zich een pot penselen en een landschapje op de achtergrond, inclusief zeilboot. Tamminga is naast kunstenaar ook ondernemer en bestiert samen met haar zus vanaf 1928 een transportbedrijf. Louter leven van de kunst was niet voor veel vrouwelijke kunstenaars weggelegd. Leven voor de kunst Net als veel vrouwelijke makers bleven ook veel vrouwelijke verzamelaars lange tijd onderbelicht. Immers, daar waar het aankopen van kunst door mannen werd gezien als een uiting van hun expertise, werd het bij vrouwen vaak afgedaan als een leuke hobby, of als het fijn decoreren van het huis. Bij vrouwelijke verzamelaars

Charley Toorop, Zelfportret met drie kinderen, 1921, Groninger Museum.

vóór 1957 moesten hun echtgenoten iedere koopovereenkomst ondertekenen omdat vrouwen wettelijk handelingsonbekwaam waren. Hierdoor kwam de kunst op naam van de man te staan. Dat geldt ook voor schenkingen aan musea.

Toch zijn vrouwelijke sleutelfiguren in de kunstwereld geen uitzondering. Anna Singer-Brugh opende in 1956 het Singer Museum in Laren, met de kunstverzameling die zij in ruim veertig jaar opbouwde.

Een andere grote moderne-kunstverzamelaar is Helene KröllerMüller, die haar droom mogelijk maakte toen in 1938 haar collectie onderdak kreeg in Rijksmuseum Kröller-Müller op de Hoge Veluwe.

Portretten van deze belangrijke vrouwelijke verzamelaars vullen nu een zaal in deze tentoonstelling, samen met die van andere vrouwelijk pioniers in ons museumland.

Bewegingsvrijheid

Vrouwen moesten vooral ‘gracieus’ zijn. Sporten mocht, maar een te gespierd lichaam, dat was niet de bedoeling. Deelnemen aan wedstrijden was lang alleen voorbehouden aan mannen. Door acties van de vrouwenbeweging braken steeds meer vrouwen uit hun keurslijf en gingen bewegen. En dat bewegen kon alleen maar met comfortabele kleding. Fietsen met een korset gaat moeilijk; met een ruimvallende reformjurk gaat t al een stuk beter. De fiets werd het symbool van de vrije vrouw. Bart van der Leck tekende in 1912-13 twee vrouwen met fietsen, gekleed in wijde, rechte jurken. In Frankrijk gingen de dames nog een stapje verder, daar droegen ze een speciale ‘velocipèdebroek’. Ook in Nederland kwam de fietspofboek op de markt, maar die werd nog lang als onvrouwelijk beschouwd. Er was echter geen weg meer terug: langzaam deed de vrouwenpantalon zijn intrede.

Moederschap Natuurlijk, dit onderwerp kan niet ontbreken op een tentoonstelling over vrouwen en kunst. De laatste zaal gaat over de veranderende beeldvorming van de vrouw als moeder. Charley Toorop schildert zichzelf, omringt door haar kroost, maar met het palet in de hand en een penseel in de aanslag. Moederschap en kunstenaarschap komen hier samen. Ze presenteert zichzelf, in 1929, als scheppend kunstenaar. Het haar kortgeknipt volgens de laatste mode, als ‘Nieuwe Vrouw’, die moederschap combineert met het kunstenaarschap. Niet voor niks koos het museum dit gezicht als hét gezicht van de tentoonstelling ‘De Nieuwe Vrouw’. ‘Waar staan we nu?’ zo eindigt de tentoonstelling. Veel van de zaken waar de vrouwenbewegingen voor hebben gestreden zijn nog steeds niet voltooid. Er is veel bereikt op het gebied van vrouwenkiesrecht, gelijke kansen in het onderwijs en in betaalde arbeid, maar er is nog steeds sprake van een loonkloof tussen mannen en vrouwen. En op veel andere terreinen valt ook nog het nodige te winnen. Dus, feministen, blijf strijden voor gelijke behandeling en gelijke kansen, zoals de vrouwen van deze tentoonstelling deden en doen!

De Nieuwe Vrouw is tot en met 8 januari te zien in het Singer museum in Laren. O

Bart van der Leck, Buiten met de fiets, 1912-1913, Kröller-Müller Museum, Otterlo. Thérèse Schwartze, Jonge Italiaanse vrouw met de hond Puck, ca.1884-1885, Rijksmuseum, Amsterdam.

DE JEUGD VAN tegen woordig

De jeugd van tegenwoordig, we weten er alles van. Wie het nu niet is, was het, lang of minder lang geleden, zelf. Er is altijd iets op aan te merken door dezelfden die er ooit op aangesproken werden. Je zou het vertrouwenwekkend kunnen noemen dat sommige dingen nooit veranderen.

DOOR HANS VAN BRUSSEL BEELD REMI DE LIGNY

Wie kijkt naar de illustraties bij dit artikel, valt het ongetwijfeld op hoe de ‘jeugd van tegenwoordig’ in de loop van decennia veranderde. Mores, hoe je je kleedde, hoe je haar zat, welke gadgets if any, lang geleden ertoe deden. Vaak is het lood om oud ijzer. De brommer werd de scooter. De transistorradio werd de walkman en telefoon. Maar de snelheid van het bestaan en vooral wat er tegenwoordig allemaal lijkt te moeten, sociale media, studiedruk: vroeger was zeker niet alles beter, maar soms gun je de jeugd van tegenwoordig wat meer onbezorgdheid.

Landelijke Jeugdmonitor 2022

Begin november verscheen het Jaarrapport 2022 Landelijke Jeugdmonitor. Het gaat over de stand van zaken in 2021 of, als dat niet mogelijk was, het dichtstbijzijnde voorgaande jaar. Overigens, onder ‘jongeren’ verstaan we mensen van 0 tot 25 jaar.

Hoeveel?

Begin 2022 telde Nederland 4,9 miljoen jongeren, ofwel 28 procent van onze bevolking. Urk (44 procent) en Staphorst (37 procent) zijn de uitschieters, daar zijn de gezinnen ook vaak groot.

Jeugdzorg

Over jeugdzorg is veel te doen maar de feiten stroken niet altijd met de almaar groeiende aandacht. Het aantal kinderen van 0 tot 22 jaar dat een vorm van jeugdzorg ontvangt is weliswaar hoog (een op de tien, 461.000) maar binnen dit begrip vatten we

• jeugdhulp, de lichtste vorm

• jeugdbescherming

• jeugdreclassering samen, en als het gaat om de ‘zwaarste’ classificaties, dan is de trend sinds 2015 dalend.

• In 2021 kregen 41.000 jongeren jeugdbescherming, 1,4 procent minder dan in 2015.

• In 2021 ontvingen 8.000 jongeren jeugdreclassering tegenover 11.000 in 2015, een afname van 29 procent ten opzichte van 2015.

Maar, in het algemeen kan dat niet worden gezegd, want sinds de overheveling van de jeugdzorg naar de gemeentes in 2015 is het aantal ontvangers van jeugdhulp de ‘lichtere categorie dus gestegen van 363.000 naar 423.000 in 2020.

Medio november maakte een aantal jeugdzorgorganisaties bekend ‘geen tijd’ meer te hebben voor al dat kennelijk noodzakelijke overleg met de overheid, ministeries voorop. Ze besteden hun tijd liever aan de

zorg zelf, en die komt door tekorten, zowel financieel als waar het gaat om capaciteit, steeds meer in de knel. In de Jeugdmonitor wordt aan de problematiek een flinke sectie gewijd. Expliciet wordt het probleem van de instroom van gekwalificeerde medewerkers genoemd, maar vooral ook het verzuim.

Directeur Inclusieve Samenleving van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten Ingrid Hoogstrate zegt daarover onder meer: "De caseload en daarmee de druk op de betrokken jeugdzorgprofessionals loopt op, met als gevaar dat mensen uitvallen met een burn-out of hun heil zoeken in ander werk."

Yolanda van Aspert, adviseur Beleid werkgeverszaken van Jeugdzorg Nederland, voegt eraan toe:

"Wat bovenal zorgelijk is, is dat we zien dat mensen die met veel energie en enthousiasme starten, er na een jaar of drie alweer mee stoppen. Veel jeugdzorgprofessionals werken in teams, waarbij de teamleden intensief met elkaar samenwerken. Bij het huidige groeiende verloop worden die teams minder stabiel. Dat is niet goed voor de cliënten, die steeds een andere hulpverlener krijgen toegewezen."

Armoede

In de Jeugdmonitor staat ook een vergelijking van het aantal kinderen van wie de ouders bijstand ontvangen of miljonair zijn. Dat doet het natuurlijk goed in de publiciteit, maar liever zouden we de lat niet op ‘bijstand’ willen

‘Vroeger was zeker niet alles beter, maar soms gun je de jeugd van tegenwoordig wat meer onbezorgdheid.’

zien. Want ‘bijstand’ is enerzijds natuurlijk een objectief gegeven, rechtstreeks ontleend aan de systemen van de overheid, maar als er beoogd wordt te reflecteren op kinderen die in flinke armoede opgroeien, dan zou het voor de hand liggen ten minste een van de drie verschillende criteria voor armoede te hanteren die het CBS en het SCP hanteren. Of de zogenaamde ‘lageinkomensgrens’, die ook doelt op personen en gezinnen die dreigen in armoede te vervallen. Zeker met de in 2022 enorm toegenomen inflatie is dat een beter begrip.

Toch maar even die Jeugdmonitorcijfers:

• Eind 2019 waren er 127.000 miljonairskinderen.

• Op dat moment waren er 204 duizend bijstandskinderen.

Op 4,9 miljoen jongeren telt natuurlijk elk kind, maar juist deze relatief kleine aantallen op het totaal maken dat je geïnteresseerd raakt in een anders gedefinieerde groep die ongetwijfeld veel groter is.

Jeugdstijl Roken. Hoewel jongeren de laatste jaren minder zijn gaan roken, geldt voor de groep 18-25 jaar nog altijd dat zo’n 25 procent rookt, ondanks alle ontmoedigingscampagnes- en maatregelen. In 2021 rookte 2 van de 10 jonge vrouwen en 3 van de 10 jonge mannen.

Alcohol. Niet veel beter is het gesteld met de alcoholrichtlijn: 70 procent van de 12- tot 18-jarigen houdt zich eraan, maar 30 procent niet.

Blowen. Iets minder dan die 30 procent (25 procent) gebruikte in 2021 cannabis; de vrouwen doen niet onder voor de mannen.

Overgewicht. 12 procent van alle 2- tot 12-jarigen had in 2021 overgewicht, iets dat in best ontluisterende mate samenhangt met het onderwijsniveau van de ouders. Laag opgeleide ouders

hebben tweemaal zo vaak kinderen met overgewicht en zelfs driemaal zo vaak kinderen met obesitas. Hebben de ouders zelf ook overgewicht, dan is de kans heel groot dat het kind hetzelfde overkomt. Dat heeft natuurlijk alles met eetgewoonten te maken. In gezinnen met laag opgeleide ouders wordt bijvoorbeeld aanmerkelijk minder fruit gegeten.

Onderwijs

In schooljaar 2021/’22 telden we 185.000 leerlingen in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs (exclusief praktijkonderwijs en voortgezet speciaal onderwijs). Iets meer dan de helft van deze leerlingen (50,5 procent) zat op het vmbo; de anderen volgden havo of vwo.

In de media wordt vaak gesproken over het ontbreken van gelijke kansen als het gaat om de gezinnen en de achtergrond van de ouders. Het dominante beeld is dan dat van de grote steden waarbinnen de bevolkingssamenstelling de laatste decennia sterk is gewijzigd met veel eerste-, tweede- en derde-generatie kinderen uit andere landen.

Die kinderen zouden vaker in het vmbo-onderwijs terecht komen. Dat kan zo zijn, maar dan is het tenminste opmerkelijk dat in de

‘Laag opgeleide ouders hebben tweemaal zo vaak kinderen met overgewicht en zelfs driemaal zo vaak kinderen met obesitas.’

gemeenten Ameland, Pekela, Bergen en Oldambt het percentage vmbo’ers het hoogste is, met respectievelijk 96, 76, 71 en 71 procent. Helemaal niet opmerkelijk is het dan dat het laagste aandeel vmbo’ers is te vinden in Bloemendaal (18 procent), Heemstede (21 procent), Oegstgeest (23 procent) en Wassenaar (23 procent).

Welzijn

De cijfers die het CBS publiceert over het welzijn van jongeren zijn, zoals iedereen zich kan voorstellen (en het CBS meldt die nuance zelf ook), sterk beïnvloed door corona en de beperkingen in het sociale leven waarmee veel jongeren het heel moeilijk hadden.

Het CBS formuleert het zo: "Jongvolwassenen waren in 2021 minder vaak gelukkig, minder vaak tevreden met hun leven en hadden gemiddeld een lager persoonlijk welzijn dan een jaar daarvoor. Op alle drie de aspecten scoren jongvolwassenen bovendien voor het eerst lager dan mensen van 25 jaar of ouder. Jongvolwassenen hadden in 2021 vooral een lager persoonlijk welzijn op gebied van vertrouwen, het sociale leven, gezondheid, financiële toekomst en opleiding en beroep. Ook hadden zij in dat jaar minder vaak elke week sociaal contact met familie, vrienden of buren en ervoeren zij

vaker sterke gevoelens van emotionele eenzaamheid."

Tenslotte

Je zou er zomaar licht depressief van kunnen worden, van alles wat er niet of minder goed gaat met de jeugd van tegenwoordig. Maar ook dat zijn zorgen die van generatie op generatie gaan: de zorgen over de kinderen.

Toch is, samengevat, het beeld niet slecht en zelfs aanmerkelijk beter dan een jaar of vijftig geleden. Nu hebben jongens en meisjes gelijke kansen in het onderwijs die door meisjes dan ook meer dan benut worden en zijn ook de kansen op een goede en tenminste voor jonge vrouwen en jonge mannen gelijk betalende baan optimaal.

Het valt op dat twee zaken in 50 of misschien wel 70 jaar nauwelijks zijn veranderd: want begonnen de

Cijfers

jonge stellen, nu de opa’s en oma’s, na de oorlog niet vaak inwonend bij de ouders of andere familie? Geen woning te krijgen. Maar ook in het onderwijs gold destijds al vaak dat de sociale status van je ouders sterk medebepalend was voor je schooladvies, als dat er al was. O

In 2021 voelde 81 procent van de 18- tot 25jarigen zich naar eigen zeggen gelukkig, en 77 procent van hen was tevreden met het leven. Hoewel nog steeds een ruime meerderheid gelukkig en tevreden zegt te zijn, is het percentage gelukkigen en tevredenen onder jongvolwassenen in 2021 het laagste van alle leeftijdsgroepen. In 1997 was dit beeld omgekeerd. Destijds waren jongvolwassenen met 91 procent nog de leeftijdsgroep met het hoogste aandeel gelukkigen. Ook de tevredenheid lag in dat jaar hoger (85 procent).

‘Jongvolwassenen waren in 2021 minder vaak gelukkig, minder vaak tevreden met hun leven en hadden gemiddeld een lager persoonlijk welzijn dan een jaar daarvoor.’

JULIA ROBERTS

We kijken allemaal films en kennen allemaal een aantal klassieke vrouwelijke filmpersonages. Van de moordlustige Bruid in Kill Bill tot de superslimme Hermelien in Harry Potter. Van superheld Wonder Woman tot de magische kinderjuffrouw Mary Poppins en van de rebelse Thelma en Louise tot tekenfilmprinses Mulan. Sommigen kregen direct een feministisch certificaat mee, terwijl bij anderen wat meer twijfel bestond. In deze nieuwe rubriek duiken we dieper in iconische vrouwelijke filmpersonages, want hoe representatief is hun karakter nou echt? Deze OPZIJ: prostituee Vivian uit Pretty Woman.

DOOR GWYNETH SLEUTEL BEELD SHUTTERSTOCK

‘We say who, we say when, we say how much’

Hooggehakt in glimmende knielaarzen, een weinig verhullend pakje en met hoogblonde pruik, zo leren we Vivian (Julia Roberts) kennen. Zij werkt als prostituee op Hollywood Boulevard en ze heeft geld nodig voor de huur, aangezien haar drugsverslaafde vriendin alles uitgeeft. Het is dan ook niet verrassend dat ze haar pijlen richt op de verdwaalde bestuurder van de dure Lotus Esprit. Heupwiegend beweegt zij zich naar de auto waar de steenrijke Edward Lewis (Richard Gere) zich in bevindt. Hij worstelt met de handmatige versnelling in de auto van zijn collega en hij is ook nog eens de weg naar zijn hotel kwijt. Zij kan hem de weg wel vertellen en ze weet ook wel raad met z’n pook (no pun intended), maar niet voor minder dan twintig euro. Ze moet immers ook rondkomen en bovendien rekent ze 100 euro per uur. Dat de ontmoeting niet blijft bij een simpel autoritje hadden we kunnen voorspellen. De ontmoeting wordt verlengd met een avond voor driehonderd euro, dan met een week voor drieduizend euro en uiteindelijk hoe kan het ook anders in het ‘happily ever after’-genre met een leven lang. Een ‘typische’ romantische komedie structuur met een klassiek boy-meets-girlmoment. Een geslaagde romantische

komedie, maar niet bepaald met een vooruitstrevende vrouwenrol, of valt dat toch mee? Zoals we in het vorige artikel dat ik voor OPZIJ schreef hebben gezien zijn er immers ook binnen dit genre vooruitstrevende vrouwenrollen te vinden. Laten we kijken hoe dat zit in Pretty Woman

Een lesje ‘hoe word ik een dame’

Als we een top-tien-lijstje zouden maken met meest iconische romantische komediefilms, zou Pretty Woman zeker niet ontbreken. Vanaf de release is de film een doorslaand succes en hoofdrolspelers Julia Roberts en Richard Gere werden hét filmkoppel van de jaren negentig. Maar er was ook commentaar op de populaire film, die de harde werkelijkheid van sekswerkers zou onderbelichten. De film begint dan wel met de dood van een drugsverslaafde prostituee, maar verder krijg je als kijker niet bepaald mee hoe hard het bestaan

van een sekswerker daadwerkelijk is. Sterker nog: de keuze om prostituee te worden, voelt niet veel anders dan de keuze in de supermarkt toch niet het biologische vlees te kiezen. Zo deelt Vivian op een avond met Edward in het hotel dat zij een baantje zocht en toen haar vriendin Kit dit voorstelde dacht: waarom niet? Zo simpel kan het zijn. Naast het commentaar op de geromantiseerde werkelijkheid van prostituees was er ook kritiek vanuit feministische hoek. Zo zou Pretty Woman een klassiek verhaal neerzetten van weer een vrouw die gered moest worden door een man. En niet zomaar een man: een steenrijke man. Een multimiljonair van wie ze niet alleen een mooie avondjurk krijgt, maar meteen een ongelimiteerde creditcard waarmee ze lekker kan shoppen.

En dat shoppen speelt een belangrijke rol in de film, omdat het wordt gepresenteerd als inherent aan het worden van een dame, een échte vrouw. In het hotel waar Vivian verblijft krijgt zij met haar schaarsgeklede voorkomen de nodige afkeurende blikken. Zij moet zichzelf opnieuw uitvinden en kan een basislesje ‘hoe word ik een dame’ wel gebruiken.

En dat begint met de juiste kleding, schoenen, tassen en lingerie, zo vertelt de film. Edward trekt z’n portemonnee en zo zitten we ineens in een klassieke make-oversequentie die we maar al

Zij zijn onafhankelijk en er is geen man die daartussen komt.

te goed kennen uit tienerfi lms waar lelijke eendjes worden omgetoverd tot begeerlijke vrouwen met een stralende glimlach en korte rokjes. Professor Maryn Wilkinson schreef in haar proefschrift al over de make-overscène, die naar haar idee de viering van vrouwelijkheid is en het visuele bewijs dat vrouwelijkheid maakbaar is. Ook in Pretty Woman zien we de viering van vrouwelijkheid, waar Vivian aan het einde van de make-oversequentie zelfverzekerd in een mantelpakje op de camera afloopt. Haar eerdere weelderige krullenbos is netjes opgestoken en aan haar armen bungelen grote shoppers. Zij oogt in control, zelfverzekerd en trots. Opnieuw doet ze menig hoofd omdraaien, maar nu van mannen die haar goedkeurende blikken geven en verlekkerd nakijken. Het is haar gelukt: ze is een dame geworden, wat bevestigd wordt door het lied ‘Pretty Woman’ van Roy Orbison. De muziek voelt zo bijna als een beloning voor Vivians geslaagde make-over. En zo betoogt de fi lm met de make-oversequentie dat zelfs een ordinaire hoer uiteindelijk een dame kan worden, zolang je je creditcard maar trekt. Naast de viering van vrouwelijkheid is de fi lm zo ook een viering van consumentisme en kapitalisme.

Van sloerie naar upper classdame Maar laten we niet te snel gaan. We moeten immers niet vergeten dat Vivian voorafgaand aan deze make-oversequentie al een eerdere poging deed om te transformeren naar een échte upper class-dame. Deze poging verliep helaas wat minder voorspoedig en Vivian, die

enkel een ingetogen avondjurk wilde kopen, werd door het vrouwelijk winkelpersoneel zo snel mogelijk naar de uitgang begeleid van een chique kledingwinkel. Die sloerie zal het geld toch niet hebben, zal het personeel gedacht hebben. En ook andere mensen sturen Vivian weg, waardoor zij niet de kans krijgt zichzelf te herontdekken. Wanneer zij er later wel in slaagt een dame te worden, is het niet alleen een transformatie van prostituee naar dame, maar ook een waar Vivian wint aan kracht. De shoptocht eindigt dan ook bij de winkel waar zij eerder werd afgewezen. Zij geeft de medewerkers een sneer en laat zien dat zij nu empowered is, ook al is het met iemand anders’ creditcard.

Ook moeten we niet vergeten dat waar Vivian verandert op uiterlijk vlak, ze qua persoonlijkheid hetzelfde blijft. Edward daarentegen is degene die in zijn persoonlijkheid verandert en wel door Vivian, die hem met een zekere zachtheid en gevoeligheid naar de wereld leert kijken. Zij leert hem te genieten van het leven buiten werk om. Zo zien we dit bijvoorbeeld in de scènes waar zij samen oude fi lms kijken of picknicken in het gras.

‘We say who, we say when, we say how much’ Na de make-oversequentie krijgt Vivian een zekere agency, maar als we goed kijken, dan zien we dat Vivian in het begin van de fi lm al een zekere mate van agency heeft. Vrij vroeg in het verhaal zit namelijk een belangrijk moment, waarop zij en haar vriendin Kit bespreken of ze toch niet voor een pooier zouden moeten gaan werken. Al

snel wordt de gedachte weggewuifd. ‘We say who, we say when, we say how much’, luidt het motto van de vrouwen. Zij beslissen over hun eigen lichamelijkheid en seksualiteit. Zij zijn ona ankelijk en er is geen man die daartussen komt. Dit is een belangrijk uitgangspunt, want als we kijken naar de traditie in Hollywoodfi lms, zien we dat een lange tijd vrouwen die controle hielden over hun eigen seksualiteit aan het einde van de fi lm gestraft werden. Zij verloren wat ze lief was of legden zelf het loodje. In Pretty Woman is het tegenovergestelde het geval: zij krijgt de hoofdprijs.

Voorbij het verhaal

We zoomen even uit, want het karakter van Vivian wordt vertolkt door een van Amerika’s bekenste romcom-actrices van de afgelopen dertig jaar, namelijk: Julia Roberts. Ze won een Golden Globe voor haar rol in Steel Magnolias en een Oscar voor haar performance in Erin Brockovich. En toch kennen we haar voornamelijk als een romantische komedie-koningin. America’s sweetheart wordt ze ook wel genoemd en toch was ze ruim twintig jaar niet meer te zien in het genre, totdat zij dit jaar haar herintrede maakte in de romantische komedie Ticket to Paradise. Was zij het genre beu? Wilde zij meer vooruitstrevende vrouwenrollen spelen? Nee hoor, Roberts werd naar eigen zeggen gewoon niet zo enthousiast van de scripts die op haar bureau vielen en bovendien paste het niet in haar drukke privéschema met drie kinderen. Het antwoord was bijna net zo teleurstellend als haar reactie op haar beroemde okselhaarfoto op

Zij oogt in control, zelfverzekerd en trots. Opnieuw doet ze menig hoofd omdraaien, maar nu van mannen die haar goedkeurende blikken geven en verlekkerd nakijken.

Kunst

Portret

de rode loper-première van Notting Hill. Ook toen klonken geluiden dat het een feministisch statement was, maar ook dat werd ontkracht door Roberts. Beide keren was het antwoord wat anticlimax, maar het stof dat zij deed opwaaien, opende wel een feministisch gesprek, en dat is misschien wel net zoveel waard. Dus laten we vooral verder blijven kijken voorbij het directe verhaal. Ja, Pretty Woman is een verhaal over heteroseksuele liefde, trouwen en met een sprookjesachtig einde, maar als we verder kijken, gaat het ook over agency, autonomie over het eigen lichaam en daagt het stereotiepe patronen in film uit. Want door te blijven praten houden we een urgent debat over vrouwelijke representatie levendig. O

Als we een top tien-lijstje zouden maken met meest iconische romantische komediefilms, zou Pretty Woman zeker niet ontbreken.

OPZIJ achter het

Zelf houden we nogal van koken, het is ontspannend en als je wilt ontdek je nieuwe ingrediënten, nieuwe smaken en zelfs nieuwe culturen. We blijven wel graag zo dicht mogelijk bij het seizoen; bij OPZIJ geen aardbeientaarten in december. Maar wel bijvoorbeeld in dit nummer een citroentaart, want het is het seizoen. De overige drie recepten hebben we erop uitgekozen dat ze eventueel tot één gang gecombineerd kunnen worden; ze zijn dan compleet met kalkoen (op z’n Mexicaans: met chocola!), witlof met balsamico gekaramelliseerd en soufflés van topinamboer. Zo’n combinatie kan zó met de feestdagen op tafel. Maar deze drie gerechten lenen zich natuurlijk ook voor heel andere combinaties.

DOOR REDACTIE ILLUSTRATIES IRENE BERBEE

Nieuw: Koken met OPZIJ: elk nummer vier recepten.

SOUFFLÉ van topinamboer

Ingrediënten

• 70 gram boter

• 80 gram bloem

• 150 gram volle melk

• 250 gram slagroom

• 30 gram Parmezaan, geraspt

• 5 eidooiers

• 280 gram topinamboerpuree*

• 5 eiwit

• naar behoefte zout en peper

Hoe dan?

Let op: een soufflé moet snel uit de oven worden opgediend, want hij zakt in koudere lucht in.

Smelt de boter, voeg de bloem toe en gaar rustig op laag vuur.

Voeg de melk, slagroom en de Parmezaanse kaas toe en kook tot een bechamelsaus.

Laat afkoelen tot ongeveer 50°C en roer de eidooiers en de topinamboerpuree erdoor.

Breng op smaak met zout en peper.

Sla de eiwitten op met een snufje zout.

Spatel de twee massa’s onder elkaar door.

Vul passende vormpjes.

Bak voor 15 minuten op 150°C in de oven en vervolgens 10 minuten op 110°C

TOPINAMBOERPUREE

Die maakt zoals u aardappelpuree zou hebben gemaakt. Kook totdat de knollen redelijk zacht zijn, meng op smaak met wat boter en melk.

KALKOEN IN CHOCOLADESAUS (mole poblana de guajolote)

Ingrediënten

• 12 gedroogde rode chilipepers

• 500 ml. kippenbouillon

• 1 kalkoen, in 8 stukken verdeeld

• zout en water

• 75 gram amandelen, geblancheerd

• 4 uien, grof gesneden

• 3 tomaten, zonder vel, grof gesneden

• 80 gram rozijnen

• 2 eetlepels sesamzaad

• 1 tortilla, in kleine stukjes

• 1 theelepel knoflookpuree

• kaneel- en kruidnagelpoeder

• koriander- en anijszaad

• 6 eetlepel reuzel

• 500 ml. koude kippenbouillon

• 200 gram pure chocolade

• gemalen zwarte peper

Hoe dan?

Kalkoen wordt meestal nogal traditioneel bereid. Daar doen wij van OPZIJ niet aan; we kiezen voor iets anders. Mole is een typisch Mexicaanse saus, die soms uit meer dan 20 ingrediënten bestaat. Bij sommige ingrediënten ziet u geen dosering: ga op uw eigen smaak af.

Giet de kokendhete kippenbouillon over de in stukjes gebroken gedroogde chilipepers en laat 30 minuten weken. Leg de kalkoen in een passende pan. Voeg zout en water toe zodat de kalkoen onder staat. Breng aan de kook en laat 1 uur sudderen met de deksel op de pan.

Vermaal de amandelen, uien, tomaten, rozijnen, sesamzaad en tortilla met alle specerijen en de zojuist getrokken peperbouillon in de keukenmachine tot een egale massa. Zeef het mengsel.

Smelt 2 eetlepels reuzel in een pan en laat de mole onder regelmatig roeren 5 minuten pruttelen. Voeg de koude kippenbouillon en de stukjes chocolade toe en laat op laag vuur pruttelen totdat de chocolade is gesmolten.

Dek de saus af en haal van het vuur. Neem de stukken kalkoen uit de pan en laat ze uitlekken.

Droog de stukken af. Smelt de rest van de reuzel in een pan. Leg de stukken kalkoen in de pan en bak ze bruin. Giet het vet uit de pan, giet de mole in de pan en wentel de kalkoenstukken door de saus.

Doe de deksel op de pan en laat 30 minuten sudderen.

Besprenkel met het overige sesamzaad.

GEKARAMELLISEERDE WITLOF met balsamico en (kalfs)jus

Ingrediënten • 200 gram witlof

2 eetlepels olijfolie

2 eetlepels suiker

2 eetlepels balsamicoazijn

eetlepels kalfsjus

Naar behoefte zout en peper

Hoe dan?

Gekaramelliseerde balsamico past heel goed bij de licht bittere witlof. Een hartige jus maakt het compleet; dat hoeft natuurlijk niet kalfsjus te zijn.

Snij de witlof doormidden.

Verhit een koekenpan met de olijfolie en bak de witlof aan weerszijden goudbruin. Kruid met peper en zout en strooi er de suiker over.

Laat rustig karamelliseren en voeg vervolgens de Aceto Balsamico toe. Laat dit weer even karamelliseren. Voeg nu de jus toe en laat de witlof garen. De witlof wordt zo geglaceerd met de jus.

KLASSIEKE TARTE AU CITRON lekker in de winter

Ingrediënten

• 500 gram harde wenerdeeg

• 3 citroenen

• 200 gram witte basterdsuiker

• 115 gram boter

• 2 eieren

• 2 eidooiers

Ingrediënten wenerdeeg voor ca. 500 gram

• 10 gram basterdsuiker

• 200 gram boter

• 300 gram Zeeuwse bloem

• 5 gram citroenrasp

• 2 gram zout

• 15 gram ei

Hoe dan?

Rol het harde wenerdeeg uit tot een plak van 3 millimeter dikte. Steek een cirkel van Ø16 centimeter uit het deeg.

Bekleed de taartvorm met het deeg. Duw hierbij het deeg goed in de randen van de vorm.

Prik de taartbodem goed in met een vork of roller.

Bak af in een voorverwarmde oven van 170°C gedurende 20 minuten of tot goudbruin en gaar.

Laat de bodem 2 minuten in de vorm afkoelen. Haal uit de vorm en laat op een rekje volledig afkoelen.

Was de citroenen goed en rasp de schil in een bekken.

Voeg het sap van de citroenen toe en vervolgens de suiker en boter.

Roer de eieren en de dooiers samen los en giet door een zeef bij de rest van de ingrediënten.

Verwarm au bain-marie tot de massa licht begint te binden.

Giet de citroenmassa door een fijne zeef. Schenk in de taartbodem en laat opstijven in de koeling.

WENERDEEG

Meng de basterdsuiker, roomboter, citroenrasp, ei en het zout in een kom met een garde. Voeg de gezeefde Zeeuwse bloem toe en meng goed met elkaar.

Verpak het deeg in folie en laat opstijven in de koeling.

Even Marianne appen

Iedereen bij OPZIJ mist Marianne. Niet zo hevig als haar gezin en de hechte vriendengroep waar ze deel van uitmaakte. Maar toch. Meermalen per week lees, zie of hoor ik iets waarbij als reflex de gedachte opkomt ‘even Marianne appen’.

Inmiddels ben ik zover dat ik steeds vaker denk ‘kon ik Marianne maar even appen’, maar het automatisme zit diep. Marianne is een van de mensen met wie je via de app een innige relatie kon opbouwen. Natuurlijk, we belden vaak en we zagen elkaar ook meermalen per jaar uitbundig. Maar in tijd gemeten hebben hadden we het meeste contact via de app. Appen met Marianne verschilde nauwelijks van bellen of elkaar zien. Het ging over OPZIJ, politiek, de wereld en mensen. Werk en privé vormden moeiteloos een stevige vlecht. Altijd doorspekt met veel humor. Ook grappen die eigenlijk niet door de beugel kunnen, maar waar wij heel erg hard om moesten lachen.

Soms waren we het daverend met elkaar oneens. Overigens zonder dat de stemming ooit onder het nulpunt daalde. Relaties waar werk en vriendschap voortdurend op een prettige manier door elkaar lopen zijn dun gezaaid. Als het je treft, is dat buitengewone mazzel.

Ik ben zeker niet de enige die deze mazzel ten deel viel. Marianne was gul met haar vriendschap. Zoals ze gul was in alles. Een bezoek werd altijd een feestje waarbij lekkers op tafel werd gezet en vroeg of laat een fles chardonnay uit de koelkast werd gehaald.

Ook toen ze ziek werd, en ik veel vaker bij haar langs ging dan we gewend waren. Nooit voelde het als ziekenbezoek. Nog steeds buitelden de onderwerpen over elkaar heen. Natuurlijk, we hadden het ook over haar ziekte en over doodgaan. Marianne was daarin net zo open, goudeerlijk en kritisch op zichzelf als bij andere gespreksonderwerpen. Altijd overheerste het gevoel hoe fijn het was om samen de middag door te brengen. Marianne had een enorme neus voor kansen. Net als Hans. Waar een ander problemen zag, wist zij direct de mogelijkheden te vinden. Zo hebben ze samen OPZIJ gered en waren met een hechte ploeg stevig op weg om er weer een relevant blad van te maken. Ook in kansen was hierin was ze gul. Als je iemand ergens voor nodig had, bracht ze je direct in contact met iemand uit haar indrukwekkende netwerk.

Ze bood kansen waarvoor menig redacteur zou terugschrikken. Zo gaf ze mij een column cadeau. Terwijl ik een schrijver ben van de lange baan met een wetenschappelijke volledigheidsdwang en ik nog nooit een column had geschreven. Marianne gaf me de tijd om dat te leren. Zonder een krimp te geven plaatste ze mijn veel te lange teksten. Net zo lang tot ik doorhad hoe je dat doet, in zeshonderd woorden iets zinnigs beweren.

Een enkele keer, als iemand heel erg hard op haar ziel had getrapt, kon Marianne ook gul zijn met rancune. Dan kwam het niet meer goed. Dat waren uitzonderingen. Meestal kwam er zodra de ergste boosheid was weggeëbd gewoon een volgende kans.

Het is buitengewoon wreed dat de ziekte die haar trof geen enkele kans op overleving bood. De enige kans die er in zat heeft ze gegrepen en tot de laatste druppel uitgemolken. Vorig jaar december was haar levensverwachting maximaal drie maanden. Marianne heeft dat opgerekt tot negen maanden. Al waren die loodzwaar, ze greep iedere gelegenheid om ergens van te genieten aan.

In december, toen we met ‘haar’ meest invloedrijke vrouwen bij haar thuis waren, fluisterde ze me in het voorbijgaan toe ‘Wel blijven schrijven hè’.

Zeker weten, Marianne.O

Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

‘Ik geloof juist in een mooi leven vóór de dood.

Daarom steunt Karin Spaink het Laatste Wil Manifest. U ook?

Wat je ook gelooft: een menselijk einde is voor iedereen een wenselijk einde. Het Laatste Wil Manifest geeft 10 nieuwe uitgangspunten om dat voor iedereen mogelijk te maken.

Op laatstewil.nu/manifest hoor ik graag wat u hier van vindt.

Maak uw laatste wil wet.