OPZIJ April 2021 by MIMM

A EXTRR OVNEGS

GA IER DOSS

GLOPINIE – FEMINISME 4.0 april/mei 2021 • 50 ste JAARGANG • € 6 ,99

BOEGBEELDEN AAN DE OPZĲTAFEL

‘IK STOP U EVEN’ Kristie Rongen van de toeslagenaffaire in gesprek met Carin Gaemers van de ouderenzorg en Annemarie Heite van de aardgasmisère

Susan Smit

EEN LESJE GESCHIEDENIS Feministen in de Middeleeuwen

MARCEL VAN ROOSMALEN

‘Kan dit nou echt niet anders?’ EEN HELE DIEPE KLOOF Milou Deelen & Barbara van Beukering

Let op je woorden ZUHOOR AL QAISI

‘Ik kan het vuur in me niet doven’

‘Hoe haal je ’t uit je hoofd!’ Onortodoxe hulpverlening voor zakelijke, persoonlijke en relationele situaties

provocatiefcoachenzuidholland.nl

TOL

ENAAR

Editorial Marianne Verhoeven

Excuses

e tweede ochtend na de verkiezingen, tijdens het in bed lezen van de ochtendkranten, kwam er uit de iPad van m’n man een hele trits oude Nederlandse hits langs, die ik tot zijn hilariteit – en mijn eigen verbazing – allemaal volkomen tekstvast kon meezingen. Vluchten kan niet meer, het lievelingsnummer van m’n vader door Frans Halsema en Jenny Arean, Toe vader drink niet meer, van de onvergetelijke Zangeres Zonder Naam en een paar puike nummers van Boudewijn de Groot, Wonderkind, Meisje van Zestien en natuurlijk zijn Testament uit 1967. Door dat laatste nummer realiseerde ik me dat we de laatste vijftig jaar toch een heel stuk opgeschoten zijn. Testament staat al jaren in de Top 2000, terwijl die tekst nu dus echt niet meer zou kunnen: En dan heb ik nog een stuk of wat vriendinnen Die welopgevoed en zeer verstandig zijn En waarmee je dus geen donder kunt beginnen Maar misschien krijgt iemand anders ze wel klein… Terwijl ik blij was met de progressie die er was gemaakt, dacht ik tegelijkertijd waar blijven de tweets en commentaren die vinden dat Boudewijn de Groot dit nummer alleen nog met aangepaste tekst mag zingen en dat hij bovendien ook met terugwerkende kracht zijn excuses moet aanbieden voor dit vrouwonvriendelijke stukje proza. Zoals onze chef kunst & cultuur Fieke Tissink – dit jaar vijftig jaar mijn hoofdvriendin – al tijden zegt: gewoon gelijk overal je excuses voor aanbieden. En zij kan het weten: ze is

immers samen met Judikje Kiers de auteur van het vuistdikke standaardwerk De glorie van de Gouden Eeuw, dat ze schreven toen ze beiden voor het Rijksmuseum werkten. En Judikje, tegenwoordig directeur van het Amsterdam Museum, weet dus nog beter wat het is om excuses voor het verleden te maken. Het Amsterdam Museum startte immers de discussie over de naamgeving van de Gouden Eeuw, die tenslotte is gefinancierd door ons slavernijverleden. Nou ja, we vergaten Sorry Seems to be the Hardest Word van Elton John en sloten de morgensessie af met Joni Mitchell, Both Sides Now. De epische evergreen uit 1969: So many things I would have done But clouds got in my way I’ve looked at clouds from both sides now From up and down and still somehow It’s cloud’s illusions I recall I really don’t know clouds at all Kunnen we afspreken dat we in alle drukte om het verleden in de huidige context te plaatsen en te (her)waarderen terwijl we onszelf op de borst slaan, geen nieuwe slachtoffers maken? Dát is waar Amanda Gorman ook voor pleitte in haar weergaloze gedicht The Hill We Climb. O OPZIJ 2021

Maatschappij & Wetenschap

Kopstoot

Say What?! Opmerkelijk nieuws

POLITIEK De situatie na de verkiezingen

GESCHIEDENIS Susan Smit - De Heks van Limbricht

LOOPBAAN Tuinvrouwen

WETENSCHAP Wetenschappers aan de top

Het overgangsdossier 48 54 56

GEZONDHEID Lekker wegluisteren met Rouze

Mensen 10

DE OPZIJTAFEL Dorenda van Dĳken, Elles de Bruin en Joyce van Dĳk HULP BIJ DE OVERGANG OVER GEWICHT Marianne Baars

DE OPZIJTAFEL Carin Gaemers, Kristie Rongen en Annemarie Heite

82 er den e M he

klimaat

min i loo mum n

d min

ZUSTERSCHAP Zuhoor Al Qaisi

DE KLOOF Milou Deelen en Barbara van Beukering

MAN OVER VROUW Marcel van Roosmalen

Kunst & Cultuur 74

BOEK UITGELICHT Corbino’s Bĳbel

BOEK UITGELICHT Irene Berbee - Meander

Boeken

FILM UITGELICHT Monic Hendrickx

Musea

De Reismeiden LEIDEN

Columns 03 19 59 99

Editorial Sheila Sitalsing Etchica Voorn Carin Gaemers

Service 35 06

Abonnee worden Colofon OPZIJ 2019

OPZI

Colofon/Uitgelicht

Redactieadres Witte Singel 103 2313 AA Leiden redactie@opzij.nl

G LO P I N I E − F E M I N I S M E 4 . 0

a pril/mei 2021 • 50ste ja a rga ng • € 6,99

Hoofdredacteur Marianne Verhoeven Editor at large Alies Pegtel Art director Emmely Pardon Eindredacteur Felix Huygen Medewerkers Lisette Alberti, Irene Berbee, Barbara van Beukering, Corbino, Milou Deelen, Carin Gaemers, Daphne van den Heuvel, Nina Klaassen, Tzetzi Lazarov, Noémi Prent, De Reismeiden, Marije van Rest, Sheila Sitalsing, Susan Smit, Fieke Tissink, Paul Tolenaar, Etchica Voorn, Renate van der Zee. Uitgever Hans van Brussel Distributie Betapress Druk HaboDaCosta COPYRIGHT Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de auteurs of rechthebbenden. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade als gevolg van druk- en zetfouten. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Zij die menen nog zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de uitgever. ABONNEMENTEN Een abonnement wordt tot wederopzegging aangegaan, tenzij anders vermeld. Opzeggingen kunnen UITSLUITEND schriftelijk worden doorgegeven, per post Perfect Groep B.V., Inzake OPZIJ, Karel Doormanweg 41, 3115 JD Schiedam. Of per email naar abonnementen@opzij.nl. PERSOONSGEGEVENS We maken u erop attent dat aan ons verstrekte persoonsgegevens zoals naam, (e-mail)adres en telefoonnummers worden opgenomen in het gegevensbestand van Opzij B.V.. Dit bestand is aangemeld bij het College bescherming persoonsgegevens door Opzij B.V., de verantwoordelijke voor uw gegevens. Uw persoonsgegevens worden gebruikt voor onze abonnement-enadministratie, voor de uitvoering van met ons gesloten overeenkomsten en om u op de hoogte te houden van interessante informatie en aanbiedingen van producten en diensten, eventueel ook na beëindiging van uw abonnement. KLANTENSERVICE Op opzij.nl/abonnementen kunt u zelf een abonnement nemen. Voor contact over abonnementen, bestellingen, wijzigingen en vragen kunt u mailen naar abonnementen@opzij.nl. Een jaarabonnement kost € 41,50 voor 6 nummers. 6

Achter de schermen Achter de schermen laaiden de emoties ditmaal hoog op. Barbara van Beukering en haar dochter Milou Deelen nemen ons in elk nummer mee in De Kloof over hun verschillen van inzicht in diverse kwesties. Zo ook dit keer en wel over correct woordgebruik. Over transgenders of transgender personen, gay of homo, en gebruik je gekleurd of zwart, het n-woord of n****. Zoals gezegd liepen de emoties hoog op en er werd een ultimatum gesteld. Het is dat we voor deadline zaten, en dat oud-hoofdredacteur Van Beukering weet dat je je geen blanco pagina’s kunt permitteren. Nadat ze haar goede vrienden Cornald Maas en Bas Heijne had geconsulteerd, die concludeerden dat de boodschap in de huidige vorm voldoende duidelijk was, ging ze akkoord met de aanpassing van Milou op haar tekst en was het ultimatum van tafel. Het is opvallend dat in deze kwestie leeftijd inderdaad een rol speelt in de stellingname, ook bij OPZIJ. De jonge generatie weet van geen wijken en gaat vol voor de verandering. Ook als er absoluut sprake is absence of malice. Het onderwerp zal vast nog vaker in onze kolommen ter sprake komen. Dat is prima. En wat zijn we blij met De Kloof.

OPSTEKER

Omtzigt z’n eigen Wonder Woman, Ayfer Koç, stands by her man. OPZIJ 2021

SAY WHAT?! Hou voor het actuele nieuws opzij.nl in de gaten en abonneer je op onze nieuwsbrief.

Rotjeknor komt over de brug

Goed voetbalnieuws: Vanaf volgend seizoen speelt ook Feyenoord – eindelijk – in de eredivisie voor vrouwen. Dat opent perspectieven voor Vivianne Miedema, topspits en topscorer van het Nederlands elftal en Arsenal, die bovendien van jongs af aan al een groot Feyenoord-fan is. “Dit is een hele mooie dag voor het vrouwenvoetbal en voor de club zelf. Hopelijk mag ik ooit in de toekomst een Feyenoordshirt aantrekken.”

Vrouwen in het Zwitserse leger

Uitgefloten

Het was even schrikken voor een flink aantal mannen en voetbalcommentatoren: het Nederlands elftal werd in de wedstrijd tegen Letland voor het eerst door een vrouw gefloten. Maar de zeer ervan Franse scheidsrechter Stéphanie Frappart (37) floot een foutloze wedstrijd. We hadden niet anders verwacht.

De Zwitsers willen meer vrouwen in het leger. Waarom het zo moeilijk is vrouwen voor zo’n baan een beetje enthousiast te krijgen, blijkt uit een in hun ogen vooruitstrevende stap in het inclusieproces: er is besloten dat vrouwen voortaan damesonderbroeken mogen dragen. Tot nu toe waren zij veroordeeld tot hetzelfde ondergoed als hun mannelijke collega’s, met alle verkeerd geplaatste gaten en verkeerde maten van dien. Majoor Tamara Moser, voorzitter van het project Het leger en de inclusie van vrouwen, verklaarde op de Zwitserse nieuwssite Watson: “Sinds 2004 heeft het leger geen stappen gezet om de inclusie van vrouwen te verbeteren.”

Bibian

Op 29 maart overleed Bibian Mentel. Dankzij een onvoorstelbaar positivisme, doorzettingsvermogen en een partner die alles met haar aankon is ze toch nog 48 jaar geworden. Daardoor heeft ze haar zoon nog 18 jaar zien worden. Met Mentel verliest Nederland niet alleen een drievoudig paralympisch kampioene, maar bovenal een inspiratiebron in hartstochtelijk optimisme en levenslust. Zelfs na 15 kankerdiagnoses. Haar oproep om ook als ze er niet meer is haar Mentelity Foundation te blijven steunen, onderschrijven we met diep respect.

I N S TA G A M PA G I N A VA N @ B I B I A N M E N T E L

Wroeten

Lekker met je handen in de aarde. Eten uit eigen tuin. Wat wil de vrouw nog meer? Als je nu begint, heb je over een maand radijzen! Echt waar. En in juli prachtige courgettes. Je hoeft geen lap grond te bezitten. Juist niet. Neem een bak, een moestuinbak, of fabriceer zelf wat. Hou het klein en overzichtelijk. De bak kan ook op het balkon. Zorg voor goede grond, sterk zaad en begin. En download de makkelijke moestuin-app. Die app vertelt je wat je wanneer moet doen. Supersimpel. Het kost je maar een paar minuten per dag en het plezier is optimaal. Voor je het weet oogst je je eigen groente. Geweldig.

OPZIJ 2021

De OPZIJtafel

STOP

U EVEN. Naar aanleiding van de confrontatie van Kristie Rongen over de toeslagenaffaire met premier Mark Rutte bij het RTL-verkiezingsdebat en het pleidooi voor de slachtoffers van de aardgasaffaire dat Annemarie Heite enkele dagen later bij De Vooravond hield, nodigde OPZIJ hen en boegbeeld van de ouderenzorg Carin Gaemers uit om ervaringen uit te wisselen. Alhoewel we het volgens Carin niet meer over affaires mogen hebben want het zijn schandalen. Door fout beleid worden levens voorgoed verwoest. Er gaan mensen door dood. Een inspirerend gesprek over betrokkenheid, eindeloos doorgaan en, hoe mooi, zusterschap. DOOR MARIANNE VERHOEVEN

De OPZIJtafel

n nu heeft Kristie ook nog corona. Ik voel me bijna bezwaard dat je hier ook nog tijd voor vrijmaakt. Maar hoe is het je vergaan na je optreden in het verkiezingsdebat? Kristie: “Ik ben niet zielig hè! Maar er is inderdaad wel iets over me heen gekomen. Ik liep nogal koud die zaal uit nog tijdens het debat en een redacteur zei: ‘Kristie, je gaat los op Twitter! Het is niet normaal! Je bent trending!’ Ik keek m’n ogen uit en ik dacht: dat ik dit kan veroorzaken, terwijl ik alleen maar een vraag mocht stellen. En ik dacht ook: ik vind wat ik doe niet bijzonder.” Carin: “Niemand zegt tegen de minister-president: ik stop u hier even. Dat was het. Het feit dat je hem gewoon de regie oplegde. Daar zaten we allemaal van te smullen. Annemarie: “We zaten op het puntje van onze stoel. Je uitstraling! Je was heel rustig en daardoor werd hij totaal uit het veld geslagen.” Kristie: “Eigenlijk was ik zo boos omdat terwijl mijn introductiefilmpje werd afgespeeld, hij mij – wat je op tv niet zag – zó strak aankeek, zonder ook maar een moment naar dat filmpje te kijken. Hij zat daar met een grimas en probeerde me onzeker te maken, te intimideren, en ik dacht: nee vriend, dit gaan wij niet doen. Behalve presentatrice Jetske Schrijver die naast mij zat, heeft niemand dat gezien. De spanning was op dat moment om te snijden. Mijn hart bonsde zeker tweehonderd keer per minuut, als het niet meer was. Ik dacht alleen maar: rustig

blijven, rustig blijven, rustig blijven. Adem onder controle houden. Ik was echt boos.” Annemarie: “Het was kracht. Hij probeerde je klein te maken en hij zette jou juist in je kracht.” Carin: “Dat was wat wij zagen, die vastberadenheid. Hij gaat mij niet onderuithalen. Zo mooi. Ik had verwacht dat deze verkiezingen zouden gaan over onze thema’s, omdat dat echt drie schandalen zijn waarbij de overheid zelf de bijl aan de wortel van de rechtsstaat legt. Kennelijk vinden de meeste politici dat niet ernstig genoeg. Jij stelde de vraag waar het om draait. ‘Als je drie keer achtereen premier bent geweest, terwijl dit zich ontvouwde. Hoezo denk je dat je nog een keer premier van dit land kunt worden?’” Het was zo adembenemend om naar te kijken omdat Rutte een meester is in het van zich af laten glijden en pareren van dit soort vragen. Kristie was de eerste die hem niet liet wegkomen. Daarmee heb je echt geschiedenis geschreven. Kristie: “Dankjewel. Ik had maar drie minuten en hij herhaalde zichzelf. Hij zei: jullie zijn geen fraudeurs, dat wil ik gezegd hebben. Jetske Schrijver wilde nog iets zeggen, maar hij kapte haar af en toen dacht ik: nee, je kapt dus gewoon niets af. Toen zei hij het weer: jullie zijn geen fraudeurs, dat wil ik gezegd hebben. Ik dacht: je bent aan het papegaaien. Ik heb toestemming gekregen om hem te stoppen.” Toestemming? Je bedoelt van de redactie van RTL? Daar hebben jullie vooraf overleg over gehad? Kristie: “Ze hadden van tevoren gezegd: hou er rekening mee dat Rutte gaat proberen jouw tijd vol te praten. Dus dat heb ik in mijn achterhoofd gehouden.” Annemarie: “Ik snap dat je het in eerste instantie niet zelf zo ziet, maar wat jij hebt gedaan is echt heel bijzonder. Rutte doet dit altijd. Journalisten gaan er in mee. Pieter Omtzigt had het in de Kamer ook over de verstrengeling van de Tweede Kamer, het kabinet en de media. Niemand durft daar doorheen te breken en jij hebt dat gewoon gedaan.” Kristie: “Het was niet de eerste keer, ik heb het al eerder gedaan toen ik samen met andere ouders in het Catshuis was. Van Huffelen (de verantwoordelijke staatssecretaris – red.) was aan het praten en een paar ouders wilden even inbreken met een vraag. Rutte kapte het gelijk af. ‘We laten Alexandra eerst even uitpraten en dan komen we bij jou, jou, jou en jou.’ Van Huffelen was nauwelijks klaar of hij begon zelf met een heel verhaal. Toen zei ik, nou Mark, je mag zelf ook je mond dichthouden want jij praat het meeste hier. “Het was een grap, maar ik meende het wel. Eigenlijk is dat de clou bij hem, als je iets inbrengt gaat hij razendsnel op zijn eigen punt door. Hij antwoordde steeds op mijn vragen dat het kabinet toch was afgetreden. Maar ik hield vol en zei: nee, ik heb het over u. En toen kwam mijn irritatie.” OPZIJ 2021

De OPZIJ Tafel Annemarie: “Je bracht hem elke keer terug naar de kern. Ik heb Rutte meegemaakt toen hij in Groningen langskwam. Met een hele groep mensen mochten we hem ontmoeten en een hapje eten. Er waren verschillende tafels. Ik zat aan een tafel met gedupeerden en mijn eerste vraag aan hem was: heeft u De Stille Beving gezien, onze documentaire, dan hoef ik een heleboel dingen niet te zeggen. Hij keek me ook zo strak aan en zei: ‘Nee, nee, ik houd niet zo van documentaires.’ Daarmee probeerde hij er bij aanvang bovenop te gaan zitten, het naar zich toe te trekken. Ik heb toen gezegd: nou, weet u wat? Dan heeft dit gesprek niet zo veel zin. Je zag dat hij van zijn stuk was gebracht. In het gesprek daarna refereerde ik er een aantal keer aan. Toen zei hij heel kribbig: ‘Als u hier nou over door blijft gaan, dan heeft dit gesprek geen zin.’ Hij probeert je op de een of andere manier uit balans te krijgen.” Kristie: “Ik stond daar, eerst op één been een beetje geleund en ik dacht: nou, ik moet nu gewoon even wat breder gaan staan. Op dat moment kwamen alle verhalen van al die ouders in m’n hoofd. Van die kinderen. De tranen. Mijn eigen kinderen natuurlijk. Mijn jongste die zelfmoord wilde plegen hierom. Met die kracht stond ik daar. Ik dacht: ik sta daar namens iedereen.” Annemarie: “Dat is mooi gezegd. Ik denk dat ik dat ook voelde. Je kunt daar in je eentje met je verdriet staan en dan ga je kopje onder, maar het was net of je op de schouders van al die mensen stond. Dat vond ik echt heel mooi”.

KRISTIE ‘Ze hadden van tevoren gezegd, hou er rekening mee dat Rutte gaat proberen jouw tijd vol te praten. Dus dat heb ik in mijn achterhoofd gehouden.’ Maar waar het om gaat is dat wanneer Kristie, of jij Annemarie, tegenover Rutte staan, dan sta je daar vanwege je eigen betrokkenheid en je eigen ervaringen. En op het moment dat een journalist daar staat, of een Tweede Kamerlid, dan is het uit de tweede hand en spelen altijd meer dingen mee. Dat is natuurlijk ook wat jullie drie verbindt. Ik denk dat jullie meer voor elkaar weten te krijgen dan drie ministeries en de Tweede Kamer bij elkaar. Kristie: “Dat denk ik ook.” Annemarie: “Omdat we net buiten dat systeem staan. Ook journalisten zijn onderdeel van het systeem. Dat 12

merk ik hier in Groningen ook. Aan het einde van de dag moeten ze ook weer door één deur met de mensen die ze bevragen.” Carin: “Iedereen kleurt binnen de lijntjes. Er zijn gewoon ongeschreven regels en daar ga je niet overheen. Wij hebben daar maling aan. Kristie: “Je voelt die verbondenheid met de andere gedupeerden.” Carin: “Ik heb gemerkt dat men in Den Haag echt beducht is voor Hugo Borst en mij. Bij jullie is dat waarschijnlijk ook zo. Op ons kunnen ze geen controle uitoefenen. Wij zijn in hun ogen een ongeleid projectiel.” Annemarie: “Ik heb eens lezing gegeven waarbij ik een boekje opendeed over de situatie in Groningen. Na afloop kwam er iemand naar me toe die zich introduceerde als de PA, de rechterhand van Rutte. Hij zei: ‘U bent by far de meest gevaarlijke vijand in dit hele speelveld.’ Dus ze weten het. En hij was er nog eerlijk over ook. Ze kunnen ons niet in het systeem duwen. Ondertussen – ik weet niet of jullie dat ook hebben ervaren – proberen ze je wel zo klein mogelijk te maken. Toen Henk Kamp (oud-minister Economische Zaken en verantwoordelijk voor de aardgaswinning – red.) met pensioen ging, werd in zijn afscheidsinterview ook gevraagd naar de documentaire over Groningen. Hij zei ook: oh nee, die heb ik niet gezien. Misschien ga ik dat ooit nog wel eens doen. En ja, die mevrouw… er zijn zo veel gedupeerden. Op de achtergrond hoorde ik zijn assistente souffleren: zet haar buitenspel. Dat. Ze weten het echt hoor. Wat dat betreft moeten we een hele diepe buiging voor Omtzigt maken, want die proberen ze ook buitenspel te zetten.” Carin: “Renske Leijten heeft het voordeel dat ze in haar eigen partij niet omstreden is, maar iedereen weet dat er een hele dikke scheidslijn door het CDA loopt. Aan de ene kant staan de mensen die de menselijke maat voor ogen hebben, de christendemocraten die kerken openstellen voor kinderen die uitgezet worden. Die op allerlei mogelijke manieren heel sociaal betrokken bezig zijn. Aan de andere kant heb je de keiharde realpolitiker. Dankzij de dichtgetimmerde regeerakkoorden kon je op beleid ook niet meer het onderscheid maken tussen VVD of CDA of PvdA. Fractiediscipline is echt kadaverdiscipline bij de meeste partijen. “Wij fietsen daar tussendoor. Met ons kunnen geen dealtjes gemaakt worden. Dat wordt als uitermate ongemakkelijk ervaren. Tegelijkertijd probeert men je enorm in te kapselen om je op die manier onschadelijk te maken. Ik weet niet of ze dat bij jullie ook hebben geprobeerd?” Annemarie: “Ja, absoluut. Daarom denk ik ook dat als je onderdeel wordt van het systeem van de politiek, ook al begin je een eigen partij, dat je je hier bijna niet aan kunt onttrekken Of je komt net als de SP in een soort isolement. Ik heb dat gezien toen de SP de grootste werden bij de Provinciale Statenverkiezingen

De OPZIJ Tafel

Kristie Rongen (1975) werkt als vrachtwagenchauffeur voor Justitie, is trotse moeder van een zoon en twee dochters die nu allemaal in de 20 zijn. Sinds 2008 is Kristie gedupeerde in het toeslagenschandaal en strijdend nu tegen ongekend onrecht. Rust zal er pas zijn als alles is opgelost.

Maar Carin, je ziet hoe het nu met de gezondheidszorg geregeld is. Dus er mag wel aandacht aan besteed worden. Carin: “Daar heb jij ook wel weer gelijk in. Maar weet je, zelfs van binnenuit is het moeilijk iets voor elkaar te krijgen. Herman Tjeenk Willink, toch niet de eerste de beste, heeft bij de oplegger van de vorige formatie gezegd: dames en heren, kijk naar de uitvoering. Kijk voortdurend naar de uitvoering en laat de uitvoering bepalen hoe je je wetgeving inricht. Nou, dat heeft ook niet geholpen.”

in Groningen. Eelco Eikenaar was toen de gedeputeerde, daar werd echt een cordon sanitaire omheen getrokken. Die man heeft uiteindelijk politiek niets kunnen bereiken. Dus zodra jij in dat systeem stapt, ben je echt kansloos. Dat is wel een hele treurige constatering. Ik neig toch naar iets meer optimisme in de zin van dat we moeten blijven trekken en duwen, en dan is de politiek natuurlijk ook een weg. Ik kan het me voor jullie allemaal voorstellen dat je zegt: dit zijn mijn belangrijkste punten en ik wil gewoon dat ze gehoord worden, hoe dan ook, totdat dit opgelost is. Al heb je maar één of twee zetels. Carin: “Ik ben het met je eens dat het zin heeft om te vechten, maar ik ben een beetje dubbel over one-issuepartijen. Ik heb daar toch moeite mee. Op het moment dat je in de Kamer zit, ben je volksvertegenwoordiger. Mij stoort het altijd heel erg dat sommige volksvertegenwoordigers bij hele belangrijke thema’s niet eens op komen draven, zoals een Baudet, omdat ze in zo’n kleine fractie zitten. Als je je verkiesbaar stelt, dan heb je je ook te verhouden tot al die andere thema’s. Want je beslist ook mee over zorg of defensie, zelfs door weg te blijven bij een stemming. Je beslist mee over de levens van medeburgers.”

Wat verwachten jullie eigenlijk van het nieuwe regeerakkoord ten aanzien van jullie dossiers? Wat gaat er feitelijk gebeuren? Carin: “Met deze verkiezingsuitslag en hoe de formatie er nu uitziet, verwacht ik gewoon een voortzetting van het beleid dat we al hadden met hier en daar een cosmetische ingreep om het eruit te laten zien alsof er met groepen burgers, zoals die waar wij voor staan, rekening wordt gehouden, terwijl in de praktijk daar straks weer niks van blijkt.” Kristie: “Daar ben ik ook heel cynisch over. Kijk, ze willen Pieter Omtzigt nu ook weghouden uit de Tweede Kamer omdat hij gewoon ontzettend lastig is. Ik vind het ook heel ontroerend hoe iedereen achter Pieter staat en ik denk dat Pieter zelf ook bewust stil is. Natuurlijk, hij zit overwerkt thuis. Maar ik denk dat hij daarna een flinke stok heeft om mee te slaan en dat hij heel hard terugkomt. Eigenlijk hoop ik dat hij een eigen partij begint, want ik denk dat hij heel veel mensen mee zal nemen.” Carin: “Ik vind het monddood maken van kritische Kamerleden gevaarlijk. Op het moment dat het manifest (Ouderenzorg – red.) met een Kamerbrede meerderheid werd overgenomen, heeft dat tot op het laatst erom gespannen, omdat Samsom niet wilde dat het adagium ‘wij zullen nooit meestemmen met een motie van de PVV’ dan werd doorbroken. Marith Volp heeft toen haar poot stijf gehouden. Of dit de reden is dat zij na de verkiezingen niet terugkwam in de Kamer durf ik niet te zeggen, maar ik vind het wel opvallend. De andere medestander die wij hadden, was Sjoerd Potters van de VVD. Die zei vlak voor de vorige Kamerverkiezingen tegen mij, ‘Carin, ik ga weg uit de Kamer. Ik word er doodongelukkig van.’ Ik heb gezien hoe hij door zijn eigen OPZIJ 2021

De OPZIJ Tafel fractie werd gewantrouwd omdat hij met Hugo Borst en mij omging. Tegelijkertijd werd hij gewantrouwd door de meeste zorgwoordvoerders zorg van de andere partijen. De enige die dat steeds probeerde te doorbreken was Linda Voortman van GroenLinks, en die ging daarna ook weg. Nou zal dat niet daarmee te maken hebben gehad, maar wat ik wil zeggen is dat er Kamerleden zijn die luisteren naar ons, naar burgers, en die zeggen: hier klopt iets niet, en dat je die vervolgens ziet verdwijnen. Het maakt niet uit van welke partij ze zijn. Ik heb van mijn leven nog nooit op het CDA gestemd, maar ik zou direct voor Pieter Omtzigt in de bres springen, want door hem of Renske Leijten monddood te maken, maken ze ons monddood.” Annemarie: “Wat het ook blootlegt, is hoe onze democratie ervoor staat. In Groningen maakt het echt helemaal niets meer uit of je door de hond of de kat gebeten wordt. Alle grote regeringspartijen hebben kilo’s boter op het hoofd. Je krijgt een soort tweedeling hier in Groningen, waarbij de helft van de mensen denkt: ja maar we willen toch ook een stabieler bestuur dus we kiezen maar weer voor de gevestigde partijen, want we willen goed door de crisis komen. De andere helft is eigenlijk alleen nog maar boos en anti-establishment, ook al stemmen ze dan op partijen die zeggen: haal al dat gas maar uit de bodem, met alle gevolgen van dien. Heel ontluisterend. Ik heb er heel, heel weinig vertrouwen meer in.” Zeker na al die jaren in Groningen kan ik me dat voorstellen. Annemarie: “Ja, maar het echte probleem – de toeslagenaffaire heeft dat heel erg duidelijk gemaakt – is het systeem versus de mensen, het beleid versus de uitvoering. De kloof daar tussenin. In de Kamer en op ministeries hebben ze werkelijk geen idee. Welke coalitie er nu ook gevormd zal worden, dit zal niet zomaar veranderen.” Politiek bestaat uit mensen, en wordt uitgevoerd door ambtenaren die elke maand weer een prettig hun salaris op tijd overgemaakt krijgen. Die werkelijk geen idee hebben wat het is om wakker te liggen van geldzorgen. Het gaat om het gebrek aan betrokkenheid en inlevingsvermogen. Annemarie: “Dat is het. Zij trekken om vijf uur ’s middags de deur achter zich dicht en ze hebben geen idee. Ik heb me zo vaak afgevraagd: hoe is het mogelijk? Kennelijk zijn we allemaal onderdeel geworden van dat systeem en is er een steeds grotere groep die daarbuiten staat. Dan vraag ik me af, komt dat door tien jaar Rutte? Is er iets anders aan de hand? Werkte het altijd al zo? Dit is echt een zorg.” Het negeren van de ellende voor de ouderen, de situatie in Groningen die maar niet opgelost wordt en dan nu de toeslagenaffaire, waar blijft 14

het besef? Kristie: “Dat is er niet.” Annemarie: “Sterker nog, Wouter de Winther (politiek redacteur De Telegraaf – red.) zat bij Jinek aan tafel vlak voor dat het kabinet opstapte en hij zei letterlijk dat ze in Den Haag nog aan het soebatten waren: ‘Moeten we wel opstappen? Want er komt ook nog een parlementaire enquête Groningen aan, en het moet geen gewoonte worden.’ Ik was verbijsterd! Dat sloeg bij mij het laatste beetje hoop weg. Carin: “Ik wil dat beeld over ambtenaren wel iets nuanceren. Ik ken alleen een aantal ambtenaren bij VWS, maar daar lopen er echt een paar rond die wel wakker liggen van de problematiek waar het om gaat en die echt niet om vijf uur naar huis gaan. Als ik die ’s avonds app of bel, zijn ze nog bezig.” Annemarie: “Dat is wel goed om te horen, maar in Groningen hebben we met Economische Zaken te maken. En dat is feitelijk Shell. De Onderzoeksraad voor Veiligheid heeft dat in een vernietigend rapport heel mooi blootgelegd. Tussen het ministerie en Shell is het een en al verstrengeling. Tot voor kort was er een banenpool waarin gewoon gedetacheerd werd vanuit Economische Zaken naar Shell en vice versa. Maar ook na twee keer een vernietigend rapport en een evaluatie erachteraan, verandert er wezenlijk niets. ” Carin: “Dat ben ik met je eens. Toen ik Nieuwspoortrapporteur mocht zijn, vielen me de schellen van de ogen. Ik heb toen niet alleen naar de zorg gekeken maar ook naar adviezen, onderzoeksrapporten en parlementaire onderzoekscommissies over onderwijs, woningbouw, woningbouwcorporaties, over openbaar bestuur zelf. Dan zie je dat die rapporten waarschuwen voor problemen die bij de zorg later ook boven kwamen. Die rapporten deugen, alleen worden ze in een la geschoven. Voor de vorm worden een paar aanbevelingen overgenomen, maar

CARIN ‘Ik heb gemerkt dat men in Den Haag echt beducht is voor Hugo Borst en mij. Bij jullie is dat waarschijnlijk ook zo. Op ons kunnen ze geen controle uitoefenen. Wij zijn in hun ogen een ongeleid projectiel.’

De OPZIJ Tafel

Carin Gaemers (1958) studeerde geschiedenis aan de Erasmus Universiteit. Vanuit persoonlijke betrokkenheid schreef zij met Hugo Borst het Manifest Ouderenzorg, waarvoor ze in 2016 de Machiavelliprijs ontvingen. Tevens werd dit boegbeeld van de ouderenzorg in 2017 uitgeroepen tot Meest Invloedrijke Vrouw door OPZIJ.

die Annemarie beschrijft. Mensen die een hoge functie op het departement hebben gehad, die je dan terugziet in de sector als bestuurder, of andersom. Hoe doorbreek je zo’n kolos?

het hele complex aan maatregelen dat uit zo’n rapport komt, dat wordt niet opgepakt. Er ligt nu ook weer een geweldig rapport van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving over voor het arbeidsmarktprobleem, dat klopt als een bus. Goed onderzocht, goed over nagedacht, goed gecheckt bij mensen uit de uitvoering: is dit wat jullie ervaren? Zijn dit oplossingen die gaan werken? Nou, daar komt straks een homeopathische verdunning van terecht in het regeerakkoord en als wij dan vanuit de zorg tegen het nieuwe kabinet zeggen: verdorie, wanneer gaan jullie nou eens werk maken van dat rapport, dan zeggen ze: dat staat toch in het regeerakkoord!? Dat hebben we al gedaan. Is oud nieuws! Vergeet niet de rol van de banen-carrousel van de algemene bestuursdienst. Op alle ministeries zitten op posities die ertoe doen, mensen die uitermate goed zijn. Echt goed vakbekwaam in het ambtenaar zijn. Maar die zijn niet vakbekwaam in de sector van het ministerie waarvoor ze werken. Over de inhoud weten ze nauwelijks iets. Ze missen ook het geheugen van het ministerie, want elke vier, vijf jaar moeten naar een andere positie op een ander ministerie. Het liefst net één treetje hoger. Bij VWS is er een handjevol dat zich daaraan onttrekt, die gaan voor de inhoud. Maar dat is een minderheid. Dus ook daar is het een gesloten systeem. Ook daar zie ik de verstrengeling

Goede vraag, hoe kan je dit doorbreken? Annemarie: “Dit is voor mij het glazen plafond. Dat gaat niet over vrouwen of mannen. Het zijn de mensen op bepaalde posities die onderdeel zijn van het systeem, die om zich heen gelijkgestemde zielen verzamelen en waar je niet doorheen komt. De echt goede mensen komen meestal niet op de posities waar ze het kunnen bepalen. Dat glazen plafond zie je terug in Den Haag, op de ministeries, bij alle bestuurders. Ze creëren bubbels om zich heen met allemaal mensen die uit hetzelfde hout gesneden zijn. We hebben dat op een vreselijke manier gezien bij Wiebes, die vast geniaal is en hele goede dingen heeft gedaan. Echt, ik denk dat geen enkele andere minister in die positie zo snel die gaskraan had kunnen dichtdraaien. Maar hij heeft bepaalde zaken ook helemaal niet opgelost. Ministeries moeten die tegenmacht zelf organiseren. Zodat ze weten waar hun zwakke plekken zitten. Zodat ze niet in een tunnelvisie belanden. “Ik weet niet of jullie recent in de NRC het artikel hebben gelezen over Sijbrand Nijhoff, een boer die achter een aantal contracten kwam die destijds tussen NAM, Shell en de overheid zijn gesloten. Hij is een rechtszaak begonnen en hij heeft ze allemaal aangeklaagd. Deze man is compleet kapotgemaakt. Bij de zitting zei de rechter: wilt u gelijk krijgen of wilt u gelukkig worden? Deze man, die terminaal kankerpatiënt is, heeft ook de handdoek in de ring gegooid.” Carin: “Wat het op het niveau van een mensenleven betekent, dat is wat ik er het meest schokkende aan vind.” Dit is ongeveer hetzelfde wanneer je tegen een meisje na ze verkracht is: weet je wel zeker dat je aangifte wil doen… Annemarie: “We zijn in Groningen bij het schadeloket ondergebracht en vallen onder het bestuursrecht in plaats van het civiel recht. De bestuursrechter kijkt alleen maar naar wat de schade-experts opschrijven. Of dat nou wel of niet waar is maakt niet uit. Als gedupeerde OPZIJ 2021

De OPZIJ Tafel heb je het nakijken. De meeste mensen hier hebben geen rechtsbijstandsverzekering. Ze staan als David tegenover Goliath.” Kristie: “Wat dus helpt is proberen een luis in de pels zijn.” Annemarie: “De echte oplossing is burgers, gedupeerden, de mensen waar het om gaat, meer verbonden te laten zijn met het beleid. Je wil serieus genomen worden en je wil erbij zijn als dat beleid wordt geformuleerd.” Carin: “Het blootleggen van onze schandalen, dat is al lang en breed gebeurd. Daar hoeven we niets meer aan te doen. Wat ik nu wil blootleggen is waar dat niet geholpen heeft. Waarom uiteindelijk de boel met een paar cosmetische aanpassingen toch weer doorgaat zoals ze het plan was. Hoe gaan we zorgen dat die verbinding er wel is? Dat die toegang die wij geforceerd hebben over de hele linie geregeld wordt. Dat die stem voortdurend gehoord wordt.” Hoe is eigenlijk de stand van zaken voor jullie persoonlijk? Kristie: “In december heb ik mijn geld ontvangen. Daarom sta ik ook wel wat sterker in mijn schoenen. Maar er zijn heel veel ouders die nog steeds wachten. Ik moet ook

ANNEMARIE ‘Moeten we wel opstappen? Want er komt ook nog een parlementaire enquête Groningen aan, en het moet geen gewoonte worden.’ Ik was verbijsterd! Dat sloeg bij mij het laatste beetje hoop weg.’

nog steeds de definitieve beschikking krijgen. Die had er binnen zes weken moeten zijn. Dat komt door die dertigduizend euro die ze erin hebben gegooid. Zonder uitwerking. Daardoor is er heel veel vertraging ontstaan. Het rare is dat er dus een boeteclausule is voor de Belastingdienst voor het te laat geven van die beschikking. Omdat ze te laat zijn, kost het alleen nog maar meer. Ze blijven fouten maken. Ik moet nog naar de commissie werkelijke schade, dus voor mij is de weg eigenlijk nog niet klaar.” Voor bijna nog niemand, toch? Kristie: “Nee, nog helemaal niemand. Er werken nu zes of acht mensen bij die commissie werkelijke schade op bijna dertigduizend ouders. Hoe willen ze dat oplossen? Dat is nooit binnen een jaar gedaan. Nooit. Daarom heb ik ook aan Rutte gevraagd: wat als het over een jaar nog niet opgelost is, stap je dan zelf op?” Carin: “Wat ik zo stuitend vind is dat het alleen over geld gaat. Dat is belangrijk. Maar net zo erg is wat jij me vertelde, Kristie, dat gezinnen uit elkaar zijn gerukt, dat die nog steeds niet herenigd zijn terwijl inmiddels wel vaststaat dat die ouders door wanbeleid van de overheid in de positie terecht zijn gekomen dat hun kinderen uit huis geplaatst werden. Dat is een vorm van schade die je niet in geld kunt uitdrukken. Ik merk niet dat ze daar iets aan doen. Kristie: “Nou, ik ben blij dat Mark Rutte dit gezegd heeft, tijdens het debat. Later zat hij bij Jinek en heeft hij het niet genoemd. Dus toen hij dat zei dacht ik echt van: gotcha. Ik heb je nu in de tang, want mijn volgende doel is dat ik die gedupeerde ouders en die kinderen die uit huis zijn geplaatst ga helpen. Ik wil die kinderen terugkrijgen bij hun ouders. In mijn groepje zit een moeder die twee weken voor ze moest bevallen haar huis kwijtraakte. Omdat ze dakloos was, werden haar kinderen bij haar weggehaald. Het allerergste vind ik dat zelfs haar baby, die tien dagen oud was, elders werd geplaatst. Die kinderen heeft ze nu vier jaar niet gezien. Het oudste kind is wel teruggeplaatst, maar alleen vanwege het wrange feit dat de instelling geen plek meer voor hem had, niet om de fout te herstellen. Ze heeft gevraagd: joh, waarom mag hij wel terugkomen, en de rest van de kinderen niet? Dat weten wij ook niet, was het antwoord. Dat is toch niet normaal?! Die kinderen zijn al zo lang weg. Die baby heeft helemaal geen band kunnen opbouwen met de moeder.” Carin: “Dit is nooit meer te herstellen. Zelfs als ze direct waren herenigd op het moment dat duidelijk werd dat deze kinderen alleen vanwege een fout van de overheid uit huis zijn geplaatst. Zodra je als overheid weet dat dit is gebeurd, dan moet je toch direct alles op alles zetten om in ieder geval dat te herstellen.” Kristie: “Dan hebben we het over de toeslagenaffaire, maar jeugdzorg is het volgende draadje. Ook onderdeel van de overheid, want dat valt onder justitie. Dat is een verdienmodel. Per kind dat een maand bij je is krijg je bijna duizend euro.”

De OPZIJ Tafel

Annemarie Heite (1970) heeft Communicatiekunde gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen en is teamleider bij de opleiding Commerciële Economie bij NHL Stenden in Leeuwarden. Ze woont met haar gezin in Bedum, waar hun kop-hals-romp boerderij uit 1839 moest worden gesloopt door de gevolgen van de aardbevingen. Hierover werd een documentaire gemaakt: De Stille Beving. Ze heeft in verschillende landelijke talkshows aandacht gevraagd voor de situatie in Groningen en werd daardoor een boegbeeld van de aardbevingsproblematiek.

dat merk ik tot de dag van vandaag. Nadat ik bij De Vooravond op de Zeepkist was geweest, stond de volgende ochtend een man van zeventig op de stoep met de tranen in z’n ogen. Het is een kraan die openstaat en niet meer dichtgaat. Het is zo groot.” Carin: “Ik snap wat Kristie zegt. Dat is waarom ik nog steeds met de ouderenzorg bezig ben, al is mijn moeder al zes jaar dood. Ik kan het gewoon niet niet zien. Terwijl ik tegelijkertijd de waarschuwing van Annemarie onderschrijf, want je bent kapot gemaakt voor je er erg in hebt.” Annemarie: “Wees je ervan bewust en probeer wel ook af en toe voor jezelf de pauzeknop in te drukken, zodat je moed en energie houdt. Want als ik kijk wat jij nog voor je hebt liggen en wat daar nog allemaal achter vandaan gaat komen, dat is zo ongelooflijk en zo heftig. Carin: “Nou, als het in een instelling wordt geplaatst nog veel meer.” Kristie: “Dus dat is voor mij het volgende doel. Ik ben nu de verhalen van deze mensen aan het verzamelen en daarmee ga ik naar de verantwoordelijke minister. Rutte moet daarbij zijn. Zodat ik met de camera erbij kan laten zien: kijk meneer, dit is ook uw beleid. Annemarie: “Ik ben gewoon helemaal verbijsterd over dit verhaal. Jouw aanpak is er wel een die werkt. Mediaaandacht, ze blijven aanspreken.” Kristie: “Dat doe ik en ik heb genoeg mediakanalen die me willen helpen.” Annemarie: “Maar heb jij hier de moed voor? Weet je waar je aan begint?” Kristie: “Ja hoor. Ik ben niet bang. Ik zit af en toe met kippenvel naar hun verhalen te luisteren. En die tranen, dat verdriet, dat onrecht. Ik kan daar niet tegen.” Annemarie: “Het enige wat ik je wel wil meegeven is: probeer wel heel goed op jezelf te passen. Toen ik helemaal in het begin na een uitzending van Humberto Tan naar huis reed, belde ik mijn man en zei: Albert, dit gaat allang niet meer om ons. Dit is zo veel groter. We moeten hier even goed over nadenken en onze positie hierin bepalen. Dit kan je ook kapot maken, helemaal leegzuigen. En ik weet het, je hebt eigenlijk geen keuze,

Annemarie, hoe is nou voor jou de stand van zaken? Annemarie: “Tja, de stand van zaken… Privé hebben we veel meegemaakt. Wij hebben nu een ander huis, maar we hebben drie jaar in een container gezeten. Ik heb twee meiden, die 15 en 17 zijn, die in hun eindexamenjaar en toetsweken zitten. Ik probeer achter de schermen een aantal gedupeerden te helpen en dat is bijna niet te doen naast een volledige baan. Dus ik merk regelmatig dat ik dan bijna kopje onder ga, weer even wat afstand hou. Maar door te proberen die twee gedupeerden te helpen, heb ik het gevoel dat ik een verschil kan maken. Al is ook dat zwaar. In één van de gezinnen die ik bijsta – ik zal jullie alle details besparen – heeft de vrouw, moeder van drie kleine kindjes, net ook de ergste vorm van borstkanker gediagnosticeerd gekregen. Ik vind het heel moeilijk om me staande te houden. Na al die jaren wordt het steeds moeilijker om ook nog een beetje positief te blijven, moed te hebben.” Kristie: “Heb je daar steun in nodig?” Annemarie: “Zeker, al vraag ik me soms af wat voor een steun dat moet zijn. Om me heen zie ik wel een paar goede mensen, maar die gaan zelf regelmatig ook bijna kopje onder. Hier in Groningen heb je ook het OPZIJ 2021

De OPZIJ Tafel enorme wantrouwen dat onderling en over weer is ontstaan. Er zijn twee maatschappelijke stuurgroepen, Groninger Bodem Beweging en Gasberaad, die vechten elkaar achter de schermen de tent uit. De gemeentes onderling vechten, de gemeentes versus de provincie, Groningen versus Den Haag. Daarom wil ik geen onderdeel worden van het systeem. Ik ben van

ANNEMARIE ‘Bij de zitting zei de rechter: wilt u gelijk krijgen of wilt u gelukkig worden?’ niemand. Ik word ook geen onderdeel van een politieke partij. Ik begin er niet zelf één, want dan word ik meegezogen in het moeras. Ik blijf langs de zijlijn staan en ik probeer de mensen die op mijn pad komen, te helpen. Maar je voelt je soms heel klein en machteloos tegen een heel groot systeem.” Kristie: “Je moet de publiciteit blijven zoeken.” Annemarie: “Ja, maar dat is ook verrekte lastig. We zaten in een container, ons huis werd gesloopt. Mijn dochter kwam thuis en zag de bulldozer in haar slaapkamer staan terwijl ze ondertussen uit haar school werd geplaatst, naar een noodschool, omdat alle scholen in het bevingsgebied onveilig bleken. Goh, dacht ik, ik heb nog een linkje naar het Jeugdjournaal dus ik bel ze wel op. Want als er bijvoorbeeld na Oud en Nieuw een school is afgebrand, staan ze daar met de camera’s bovenop staan omdat het zó erg is. Dus ik belde ze op en zei: ‘Alle kinderen hier zitten op dit moment in noodscholen omdat de scholen niet veilig zijn. Leggen jullie eens uit aan de rest van Nederland hoe het is om aardbevingstrainingen te krijgen in de klas, wat je moet doen als er een beving komt.’ Ze hoorden me aan en zeiden: ‘Ja, maar dat is niet echt een nieuwsdraadje, sorry, we hebben een haakje nodig.’ Ik was verbijsterd. De talkshows ook, het is allemaal vluchtig. Als je geluk hebt en er gebeurt wat, mag je weer even 18

op komen draven. Ik heb me echt moeten vermannen om op de zeepkist te gaan staan bij de Vooravond. Ik heb een stuk geschreven van drie minuten waar alles in zat. Vervolgens moest het in anderhalve minuut. Daar ben je dan vierenhalf uur voor onderweg. Ik wist dat ik het moest doen voor Groningen. Die anderhalve minuut geeft dan weer een klein beetje hoop aan de gedupeerden. Dat zag je aan de reacties op social media. Maar dit is wel de realiteit. Nobody gives a shit. De media ook niet. Ik ben natuurlijk al heel wat jaren op pad met dit dossier en ik weet één ding: die parlementaire enquête komt eraan, nou dan weten ze je weer te vinden en mag je weer komen. Nu geldt dat voor de toeslagenaffaire. Maar er komt ook een moment, Kristie, dat niemand je meer wil horen en de media hun schouders ophalen. Je hebt dertigduizend euro gekregen, of dat nou voldoende was of niet, en er zijn weer duizend en één andere dingen. Weet je dan maar eens staande te houden.” Carin: “Voor de echte problemen in de ouderenzorg is geen podium te krijgen sinds corona is uitgebroken.” Annemarie: “Mijn man heeft tien jaar voor Greenpeace gevaren en zij waren soms een jaar bezig met een campagne. Hadden het perfect voorbereid en op de dag dat het zou gebeuren, was er iets anders in de media en er was geen enkele aandacht voor. En dan leg je het af.” Carin: “Dan word je afgebeld, om half zeven.” Kristie: “Even over die dertigduizend euro: er zijn genoeg ouders die vervolgens te horen kregen, je hebt toch dat geld gekregen? Het is nu toch opgelost? Dus ik denk dat dat bedrag er bewust in is gegooid om de kiezer zand in de ogen te strooien.” Annemarie: “Je ziet het ook in het stemgedrag: de werkelijke solidariteit van Nederland, met de toeslagen, met Groningen, die is er eigenlijk niet. Dat weten ze in de politiek en dat maakt het in Groningen ook zo lastig. Er wonen hier niet genoeg mensen om het verschil te maken voor een verkiezingsuitslag.” Jullie verhalen gaan over ménsen en niet over het proces. Als ik dit hoor denk ik: dat dít in Nederland gebeurt. Hoe kan dit? Carin: “Hoe kan dat in dit land gebeuren? Er zijn landen op de wereld waarvan ik denk: ja, kan me voorstellen. Maar niet hier.” Kristie: “Juist nu, hè. Er is zoveel aan het licht gekomen. Niet alleen het toeslagenschandaal, maar ook bij Jeugdzorg en Veilig Thuis gaat zoveel mis. Nog steeds.” Annemarie: “Om een groot verhaal duidelijk te maken, moet je het soms het zo klein maken dat mensen het gaan zien en denken: maar dat zou mij ook kunnen overkomen. Door het persoonlijk te maken, snappen mensen het beter en kunnen ze ook niet meer wegkijken. Dat is ook jouw kracht, Kristie, jij bent nu die persoon die staat voor die toeslagenaffaire, jij hebt Mark aangesproken over iets dat appelleert aan ons allemaal. Je hebt iets blootgelegd dat veel breder is, en daar sta jij nu symbool voor.” Kristie: “En dat was ook mijn doel. Dat was mijn doel.” O

Column Sheila Sitalsing Econoom Sheila Sitalsing (1968) is freelance journalist en columnist bij de Volkskrant. Ze woont met haar man en twee kinderen in Delft.

Tranen in het hanenhok

et liep ze dun door de broek. Sigrid Kaag had op tafel gedanst, Sigrid Kaag had gewonnen, Sigrid Kaag had de sleutel tot de kabinetsformatie in handen gekregen. Vrouwen in de politiek: leuk ter decoratie, maar ze moeten geen praatjes krijgen, dus begonnen enkele leden van de commentariërende klasse zich te roeren. Hans Wiegel, een man die heel lang geleden relevant was, was afgereisd naar een zondag-

Een vrouw die niet alleen machtsambities heeft, maar ze ook nog waarmaakt: het is in veel te veel hoofden domweg niet voor te stellen.

ochtendprogramma op televisie om onsamenhangend te piepen dat Sigrid Kaag zich sinds haar verkiezingswinst heel wat verbeeldt. Hij weigerde haar bij de naam te noemen en duidde haar aan als ‘geen gemakkelijke mevrouw’. In dagblad Trouw raakte Sylvain Ephimenco, columnist voor de laatsten der mannelijke lezers die het nog elke dag betreuren dat het arbeidsverbod voor gehuwde vrouwen in overheidsdienst in 1958 is afgeschaft, danig van de kook. Hij repte van ‘danspasjes op haar keukentafel’ (het idee dat een vrouw zich ergens anders dan in haar keuken kan bevinden, is inderdaad moeilijk te bevatten), en van ‘zeteltjes’ die ze erbij had gekregen. Eén vrouwelijke lijsttrekker die wint bij verkiezingen en het hanenhok barst in nerveuze tranen uit. Je vraagt je af hoe die watjes er eigenlijk in geslaagd zijn om ons al die jaren overal buiten te houden. Dat het wennen is voor het hanenhok is niet zo gek. Op de ranglijstjes van landen met de meest evenredige vertegenwoordiging van vrouwen in de politiek bevindt Nederland zich nog altijd in de kneuzenklasse; lichtjaren verwijderd van de top 10 waarin zich landen als Rwanda, Cuba, Nieuw-Zeeland en Nicaragua bevinden. Een vrouw die niet alleen machtsambities heeft, maar ze ook nog waarmaakt: het is in veel te veel hoofden domweg niet voor te stellen. Toch is er dit keer iets essentieels veranderd. Voor het eerst in de geschiedenis was het seksisme dat elke vrouw die zich in de publieke arena begeeft ten deel valt – de beschimpingen, de verkrachtingsfantasieën, de denigrerende woorden, de ongevraagde piemelfoto’s, de pogingen om vrouwen terug te duwen naar de keukentafel – onderdeel van een verkiezingscampagne. Voor het eerst durfden vrouwelijke politici daar massaal over naar buiten te treden. Voor het eerst riep een vrouwelijke lijsttrekker haar mannelijke collega’s op om publiekelijk uit te spreken dat dit niet kan. Voor het eerst won een vrouw die dit probleem agendeerde overtuigend, zonder ervan beschuldigd te worden dat ze huilend de slachtofferrol opeist. Dat schept hoop voor de toekomst: de rol van jankend slachtoffer zal voor de mannen van hierboven zijn. Volgende keer, wanneer een vrouw eindelijk zal doorstoten naar het premierschap. O OPZIJ 2021

Politiek

Links heeft geen probleem met

identiteitsdenken,

maar met haar eigen

HR-beleid

Links-progressieve partijen als GroenLinks, PvdA en SP zijn er nog altijd van aan het bijkomen. Nog nooit in de moderne geschiedenis van Nederland is dit linkse blok in de Tweede Kamer zo klein geweest. Tegelijkertijd toonden opiniepeilingen nog nooit zoveel steun voor progressief-linkse thema’s als de aanpak van klimaatverandering, hogere lonen en een meer centraal gestuurd woningbouwbeleid. Waarom lukte het links op 17 maart dan niet om deze sociale thema’s en de groeiende kritiek op het coronabeleid van het kabinet om te zetten in electorale winst? D O O R M A R I J E VA N R E ST

e eerste reflex in linkse kringen na een dergelijke verkiezingsnederlaag is altijd een voorspelbare: met name de mannen mopperen lustig los op het ‘identiteitsdenken’ dat de hedendaagse politiek domineert. Het opkomen voor de rechten van vrouwen en mensen met een bi-culturele achtergrond zou de toegenomen ongelijkheid op de woningmarkt, de arbeidsmarkt en in het onderwijs verhullen en ons, dom volk dat we zijn, het zicht ontnemen op datgene waar het werkelijk om gaat, namelijk: sociaaleconomische ongelijkheid. Kwesties als gendergelijkheid zijn

leuk als bezigheidstherapie voor de vrouwtjes, maar kunnen toch niet worden beschouwd als kernthema’s voor linkse politiek, zo luidt het adagium. Dergelijke kritiek borduurt voort op de nogal eenzijdige recensies waar met name de vrouwelijke lijsttrekkers deze campagne eerder al mee moesten dealen. Zo kreeg D66-leider Sigrid Kaag in de eerste maanden van haar lijsttrekkerschap nogal eens het verwijt haar hele campagne op te hangen aan haar vrouw-zijn en ‘geen connectie te kunnen maken met grotere groepen in de samenleving’ (Özcan Akyol). En ook PvdA-leider Lilianne Ploumen

ontkwam niet aan de kritiek dat ze met haar sterke staat van dienst op het gebied van vrouwenrechten toch wel heel erg one-issue was en niet in staat zou zijn om ‘grote groepen kiezers aan te spreken’ (Max Pam). Dat Kaag de klimaatcrisis voortdurend noemde als kernprioriteit; dat Ploumen de hele campagne sprak over de noodzaak tot het verhogen van het minimumloon… dat vergaten de criticasters voor het gemak maar even. Een ambitieuze vrouw aan het roer –en dan ook nog een vrouw die weleens een punt maakt over abortus of gratis kinderopvang– roept bij veel traditionele ingestelde linkse kiezers haast vanzelfsprekend het gevoel op

Politiek dat hiermee het bredere verhaal van links in gevaar wordt gebracht. Kritiek op identiteitsdenken is dan ook vaak doorspekt met een ondertoon van seksisme: de norm van wat ‘links denken’ eigenlijk is, mag vooral niet te veel door vrouwen worden bepaald. Die zogenaamde tegenstelling tussen sociaaleconomische onderwerpen en ‘identiteitspolitiek’ is echter een valse. De bestrijding van racisme en seksisme hóren immers bij links. Discriminatie werkt direct door in ongelijkheid op cruciale sociaaleconomische factoren zoals de arbeidsmarkt en de woningmarkt. Het is een verdelingsvraagstuk pur sang, omdat het in de praktijk altijd neerkomt op vragen als: wie krijgen de posities, wie krijgen de huizen? Kortom: wie hebben de middelen en de macht? Onderzoek laat keer op keer zien dat we nog behoorlijk traditioneel zijn in ons denken over leiderschap: mannen zijn in de stereotype-beeldvorming krachtig, effectief, besluitvaardig; vrouwen aardig, behulpzaam en dienend. Dat er langzaamaan

r e e den

Mderhe

min

verandering komt in de traditionele machtsverhoudingen en er steeds meer vrouwen en mensen van kleur op bepaalde stoelen komen te zitten, levert wellicht frictie en weerstand op, maar kan niet worden beschouwd als de kern van het probleem van linkse partijen. Dat nieuwe groepen hun vertegenwoordiging in de politiek opeisen, staat met 17 partijen in de Tweede Kamer buiten kijf. Maar is dat een manifestatie van doorgeschoten identiteitsdenken? Of is het een symbool van het onvermogen van linkse politieke partijen om maatschappelijke tendensen daadwerkelijk smoel te geven op hun kandidatenlijsten? Zou Sylvana Simons zich genoodzaakt hebben gevoeld een eigen partij op te richten als de PvdA zwarte mensen in het verleden daadwerkelijk een machtspositie (bijvoorbeeld in een kabinet) had bezorgd? Of als zielsverwant GroenLinks Simons’ strijd eerder had omarmd? Zou

klimaat

nieuwkomer Volt zetels hebben gewonnen als er op de lijsten van SP, GroenLinks en PvdA daadwerkelijk ruimte was geweest voor vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven die een pro-Europees en groen verhaal te vertellen hebben? Het antwoord op die vragen laat zich raden. De implosie van links is dan ook in de eerste plaats te verklaren door onvoldoende vernieuwing bínnen partijen en te weinig aanwas

Dat nieuwe groepen hun vertegenwoordiging in de politiek opeisen, staat met 17 partijen in de Tweede Kamer buiten kijf. Maar is dat een manifestatie van doorgeschoten identiteitsdenken?

min imu loo m n

OPZIJ 2021

Politiek

Helaas zien kiezers zich nog altijd geconfronteerd met gevestigde partijen die vrijwel uitsluitend mensen uit het eigen kleine partijkader op de lijst zetten. van talent van búiten partijen. Talent dat werkelijk de potentie heeft om vanuit expertise en ervaring maatschappelijk leiderschap te tonen, politiek gedachtegoed te vernieuwen en het troosteloze politieke jargon te doorbreken waar de kiezer zo ongelofelijk de buik van vol heeft. Mensen willen stemmen op kandidaten in wie ze vertrouwen hebben: mensen met kennis, ervaring, leiderschapskwaliteiten en gewoonweg een stevige en aantrekkelijke persoonlijkheid. Maar helaas zien kiezers zich nog altijd geconfronteerd met gevestigde 22

partijen die vrijwel uitsluitend mensen uit het eigen kleine partijkader op de lijst zetten. Dat is overigens niet alleen een links probleem. De VVD – nu nog de grote winnaar vanwege het rally-around-the-flag-in-crisistijdprincipe – grossiert hier eveneens in: in de top 20 van de kandidatenlijst voor 17 maart hadden maar liefst 9 kandidaten een achtergrond als politiek assistent bij de VVD. Doorgewinterde insiders dus. Het tv-programma Nieuwsuur legde al pijnlijk bloot dat er in de top 10 van de VVD-lijst welgeteld 0 jaar ondernemerservaring te vinden was. Geen wonder dat charlatans als Joost Eerdmans de kans krijgen zich op te werpen als hoeder van het ondernemersbelang. Zo’n zelfde trend is zichtbaar bij de PvdA, een inmiddels toch wel definitief tanende klassieke volkspartij. Op de kandidatenlijst van de sociaaldemocraten prijkten deze verkiezingen vooral namen uit de eigen gelederen: in de top 30 ging het om maar liefst 15 raadsleden, wethouders of (oud-)

vertegenwoordigers van de eigen jongerenafdeling. En dan tellen we de zittende Kamerleden nog niet eens mee. Zo’n lijst is geen aantrekkelijke kandidatenmix voor het bredere electoraat, hoe betrouwbaar deze mensen in de praktijk misschien ook mogen zijn. Dit probleem raakt links meer dan rechts, omdat juist links-progressieve kiezers inhoudelijk georiënteerd zijn en zoeken naar een aansprekend toekomstperspectief. Rechtse kiezers hebben minder behoefte aan idealistische vergezichten: voor hen mag alles bij het oude blijven. Het is juist voor links-progressieve politiek belangrijk dat het verhaal verteld wordt door mensen met een stevig fundament. Een politiek ambt mag door politici zelf misschien worden beschouwd als ‘geen gewone baan’, maar het is wel degelijk een ambt waar serieuze maatschappelijke en werk-gerelateerde kwalificaties relevant voor zijn. Ik ken bijvoorbeeld geen enkele bèta-opgeleide kiezer die níet elke verkiezing de lijsten afspeurt naar die ene ingenieur die ook écht verstand heeft van big tech.

Politiek En een arts zou heel graag een keer stemmen op iemand die ècht weet hoe is het om aan de operatietafel te staan, niet op de zoveelste bestuurskundig adviseur van de Nederlandse Patiëntenfederatie. Maar helaas melden deze mensen zich niet uit zichzelf bij de gevestigde politieke orde. Bij de PvdA stelden deze verkiezingen slechts 173 kandidaten in totaal zich beschikbaar voor het Kamerlidmaatschap, waarvan er 47 op de lijst belandden. Bij progressieve middenpartij D66 –nu toevallig even de grote winnaar– waren dat er rond de 200, met een uiteindelijke lijst van 71 namen. Dat is in beide gevallen bedroevend weinig. Het grote gevaar van een dergelijke schrale aanwas is dat partijleden in het oude narratief van het partijkader blijven hangen, in plaats van deze te vernieuwen en aan te passen aan de gewijzigde electorale omstandigheden. De veel te kleine poel waaruit gevist wordt, dát zou het grootste hoofdpijndossier van progressief-links moeten zijn. De uitslag van 17 maart is wat dat betreft een teken aan de wand. Het is zorgwekkend dat een ooit brede volkspartij als de PvdA de steun van de stedelijke intellectuele elite definitief kwijt lijkt te zijn. De sociaaldemocratie voer juist altijd op de verbinding tussen sociaaleconomische verheffing enerzijds en een optimistisch cultureel en maatschappelijk geloof in vooruitgang anderzijds. En juist dat optimistische vooruitgangsdenken is bij links nu ver te zoeken. De hoop, de ambitie en het vertrouwen in de toekomst dat Sigrid Kaag en Volt in hun campagnes aan de dag legden, bieden de kiezer logischerwijs meer inspiratie dan de verongelijkte toon van links over dat ‘er dingen scheef zijn gegroeid’ en dat er ‘te veel ongelijkheid is in de samenleving’. Ze hebben de feiten aan hun kant, daar niet van. Maar niemand wil toch stemmen op een clubje zwartkijkers?

Bovendien denken kiezers: ‘als de wereld kennelijk zo’n zooitje is, waarom hebben jullie er dan niet eerder iets aan gedaan?’ GroenLinks had in 2017 immers mee kunnen regeren. En de erfenis van Rutte II is voor de PvdA nooit ver weg… Zie hier het grote democratisch tekort van deze tijd: de slimste jongens en meisjes van dit land kiezen allang niet meer voor de politiek. Er valt immers weinig werkplezier te behalen als je je eerst tien jaar moet inlikken bij infantiele partijbestuurders die vanuit een misplaatst egocentrisch machtsgevoel allerlei positietjes in een partij bezet houden. Het amateurisme in het wervings- en selectiebeleid van de gemiddelde Nederlandse politieke partij is zorgwekkend. Het schrikt elke buitenstaander met een beetje potentie enorm af. Waarom verwachten we van gewone werkgevers wél dat ze capabele mensen rekruteren op basis van aantoonbare kennis, ervaring en vaardigheden, maar kan elke nitwit voorzitter van de lokale partijafdeling worden?

die zich niet schamen voor hun intellectuele vermogens en die hun rol in de maatschappelijke voorhoede dúrven te pakken. Dat is niet elitair. Dat is gewoon leiderschap. Om dat voor elkaar te krijgen, wordt het tijd dat Nederlandse politieke partijen eindelijk eens serieus werk maken van professioneel HR-beleid.

Ik ken bijvoorbeeld geen enkele bèta-opgeleide kiezer die níet elke verkiezing de lijsten afspeurt naar die ene ingenieur die ook écht verstand heeft van big tech.

Het wordt dus tijd dat links de macht die hun nog rest werkelijk gaat delen. Deze mag niet langer vanzelfsprekend worden verdeeld onder de trouwe grondsoldaten die binnen de muren van de partij tot wasdom zijn gekomen. Misschien is dat ook wel de belangrijkste les uit de winst van Sigrid Kaag. Een relatieve buitenstaander, een topdiplomaat met een flink cv, bleek als enige progressieve kandidaat een werkelijke uitdager van Rutte te zijn. En daarmee direct het glazen plafond verder aan diggelen te slaan. We hebben meer Sigrids nodig. We hebben progressieve politici nodig

HR-beleid dat mensen die zich buiten de politiek hebben bewezen, aanmoedigt om zich kandidaat te stellen voor het Kamerlidmaatschap, zonder dat zij zich direct moeten laten insnoeren door wurgende partijtradities. Én een beleid dat jonge partijtijgers die op 25-jarige leeftijd al met meel in de mond praten over koopkrachtplaatjes en ‘gelijke kansen voor iedereen’ (een totaal nietszeggende term), met een grote schop onder hun kont nog even tien jaar de wijde wereld in stuurt. Gelukkig is er – tot slot – ook goed nieuws… Het gaat namelijk de goede kant op met de positie van vrouwen in de politiek. Hun aandeel in de nieuwe Tweede Kamer groeit in 2021 van 35 naar 39 procent en het feit dat de strijd tegen seksisme en racisme inmiddels openlijk in de politieke arena wordt gestreden is winst. Dit kan veel goede mensen, en in het bijzonder vrouwen en mensen van kleur, over de streep trekken om zich toch een keer aan een politiek ambt te wagen. Maar het is daarbij wel belangrijk dat er door politieke partijen werkelijk ruimte wordt gemaakt voor nieuwe blikken en perspectieven. Want met het schuiven van posten bínnen het partijkader alleen komt links er niet. O OPZIJ 2021

Geschiedenis

Vrouwen VERVOLGING In De heks van Limbricht, een historische roman naar het waargebeurde verhaal van Entgen Luijten uit de tweede helft van de zeventiende eeuw, schetst schrijfster Susan Smit het leven van de laatste vrouw die in Nederland als heks werd aangeklaagd. Heksenvervolgingen worden vaak afgedaan als incidenten rond kruidenvrouwtjes. In werkelijkheid was het een grootschalige, uitgekiende methode van de heersende machten om mondige vrouwen het zwijgen op te leggen. Het in de ik-vorm geschreven boek sleept je mee de kerkers in en neemt je mee in de angst en boosheid van Entgen. Voor OPZIJ schetst Susan de achtergrond van wat niet minder dan een middeleeuwse feminicide was. DOOR S US AN S M I T

l sinds mijn jeugd heeft het woord ‘heks’ voor mij een stoutmoedige bijklank. Het klinkt naar onafhankelijkheid, kracht, vrijheid. Iets rondom dat woord bruist van avontuur en eigenzinnigheid. Mijn eerste boek, dat in 2001 verscheen, noemde ik daarom precies zo: Heks. Ik beschreef erin hoe ik in een jaar tijd leerde begrijpen wat hekserij, of ‘de oude religie’ zoals ik het graag noem, inhield (een Europese voorchristelijke, vredelievende natuurreligie) en waarom ik me liet inwijden als heks. Twintig jaar later is het nog steeds in druk en krijg ik wekelijks vragen van vooral jonge vrouwen. In mijn naïviteit dacht ik toen dat ik met dat goedbedoelde boek het woord ‘heks’ wel even zou bevrijden van elke negatieve connotatie en dat ik

er een geuzennaam van kon maken. Maar de wenkbrauwen gaan nog altijd omhoog als ik beaam dat ik een moderne heks ben. Ik rekende buiten de eeuwenlange demonisering door de christelijke kerk, die ik weleens de ‘best geslaagde lastercampagne ooit’ noem, en die ons op een diep niveau nog steeds angst inboezemt. In de officiële stukken van heksenprocessen staat keer op keer dat de verdachte in kwestie ‘een scherpe tong’ heeft of ‘vlot van tong’ is. De vrouwen die werden aangewezen als heks waren mondige vrouwen. Vaak waren ze als alleenstaande vrouw of weduwe vrij van mannelijke bemoeienis. Op leeftijd. Eigenzinnig. Ze voorzagen in hun eigen onderhoud. Ze waren wat je noemt ‘lastige vrouwen’. De heks belichaamt een vrouw met macht in zichzelf, die bevrijd is van alle mannelijke overheersing en beperking. Zij is de ongehoorzame of ongebondene te midden van een patriarchaat. Zij is de vrouw met iets te vrije (seksuele) opvattingen binnen de kerkelijke gemeenschap. Zij is, met andere woorden, de vrouw die het systeem trotseert of ervoor kiest zich er afzijdig van te houden en haar eigen weg te gaan. Goedbeschouwd waren heksen de eerste feministen. Heksenvervolging was een bloederige uitwas van vrouwenhaat, niets minder dan een oorlog tegen vrouwen, een feminicide, uitgesmeerd over enkele eeuwen. De onderdrukking van de vrouw is – hier in Europa en over de hele wereld, toen en nu nog steeds – geworteld in, en aangejaagd door religie. Het christendom is niet van de ene op de andere dag de

OPZIJ 2021

FOTO YVETTEKULKENSPHOTOGRAPHY

Geschiedenis

Geschiedenis heersende godsdienst geworden. De oude religie (het voorchristelijk paganisme) en het christelijke geloof hebben eeuwenlang naast elkaar bestaan. Het gewone volk kwam niet in aanraking met het christendom, omdat dat in eerste instantie alleen door de geletterde leden van de hogere klassen werd beleden. Vanaf het moment dat er pogingen werden ondernomen om het volk te bekeren, benoemde de steeds machtiger wordende Kerk alles wat niet christelijk was als ‘heidens’. Lange tijd was toverij toegestaan (er werden zelfs boeken over toverij onder auspiciën van de Kerk gepubliceerd) en werd magie verboden. Wat het verschil was? Het geslacht van de beoefenaar: mannen beoefenden toverij, vrouwen magie. Sommige rituelen en jaarfeesten waren zo sterk verankerd in de Europese cultuur dat ze niet gemakkelijk uit te bannen waren. In veel gevallen werden ze simpelweg omgevormd tot christelijke feesten. Op de plaatsen waar de godin werd aanbeden, vaak op heuvels en bij bronnen, werden christelijke kerken en kathedralen gebouwd. In veel gevallen werd het een aan de Maagd Maria gewijde kerk. Wat niet omgevormd of overgenomen kon worden, werd vernietigd. Het oude geloof, in latere tijden hekserij genoemd, ging ondergronds. In 1211 vond de Kerk dat het maar eens afgelopen moest zijn met de

heidense praktijken van het volk. De pauselijke Inquisitie werd opgericht, een katholieke rechtbank die belast werd met het opsporen, onderzoeken en straffen van ongelovigen en ketters (iets anders dan de latere Spaanse Inquisitie). De Inquisitie stond onder toezicht van paus Innocentius III. De daaropvolgende pausen stonden toe dat verdachten werden gefolterd tot een bekentenis, dat de straffen werden verzwaard tot dood door ophanging of verbranding, en dat elke vorm van tovenarij werd gezien als ketterij. In 1486 verscheen het boek Malleus Maleficarum, Heksenhamer, in opdracht van paus Innocentius VIII. Dit boek, dat op het bureau van elke rechter en magistraat lag en op basis waarvan tienduizenden mensen veroordeeld zijn, betekende het startschot van hysterische heksenjachten, grootschaliger en willekeuriger dan ooit. Het is een werk van pure, onversneden vrouwenhaat, van demonisering van de vrouw in zijn algemeen – nog niet eens alleen de heks. ”Wanneer de boosaardigheid van de vrouw niet zou bestaan,” zo valt te lezen, “zou de wereld, zelfs zonder het over heksen te hebben, bevrijd zijn van talloze gevaren.” En: “Niemand is schadelijker voor het katholieke geloof dan een vroedvrouw”; “Vrouwen zijn verstandelijk als kinderen”; “De vrouw is van nature leugenachtig. Zij is een geheime

De vrouwen die werden aangewezen als heks waren mondige vrouwen. Vaak waren ze als alleenstaande vrouw of weduwe vrij van mannelijke bemoeienis. Op leeftijd. Eigenzinnig. Ze voorzagen in hun eigen onderhoud. Ze waren wat je noemt ‘lastige vrouwen’.

vijandin vol zoete vleierij”. En vooral: “Een zelfstandig denkende vrouw heeft kwaad in de zin.” Vrouwen zouden door hun zwakke karakter en seksuele onverzadigbaarheid gemakkelijke slachtoffers van de duivel zijn. Ze zouden vrijwillig en wellustig gemeenschap hebben met een ‘incubus’, een mannelijke demon, en zo heks worden. In de Heksenhamer stond hoe je een heks kon herkennen (aan moedervlekken en andere heksentekens), hoe je haar kon ontmaskeren (door de waterproef en naaldproef), hoe je haar kon laten bekennen (met marteltechnieken) en hoe ze ter dood moest worden gebracht (haar lichaam in vlammen laten opgaan om haar ziel te wassen). Verdachten van hekserij werden berecht door de Inquisitie, die onder toezicht van de paus stond. De Inquisitie ging uit van het ‘inquisitoire’ recht, dat wezenlijk anders was dan het wereldlijke recht van alle andere rechtszaken. Daarin waren beide partijen gelijkwaardig, konden getuigen worden opgeroepen, moesten er bewijzen op tafel komen en mocht er niet gemarteld worden. Bij een verdachtmaking als heks ging dat allemaal overboord. Er hoefde maar een enkele aanklacht te zijn van iemand die zich door hem of haar benadeeld voelde en die ‘malificiën’ (bovennatuurlijke voorvallen) aandroeg die verder niet hoefden te worden bewezen, om een proces te starten. De verdachte mocht geen getuigen oproepen, had nauwelijks rechten en mocht gemarteld worden tot bekentenis. Bij een inquisitoir proces was de rechter bovendien niet onafhankelijk, maar bepaalde behalve het oordeel ook het ten laste gelegde, deed aan waarheidsvinding en bewijsvoering. Heksenvervolgingen worden vaak ten onrechte gesitueerd in de middeleeuwen. In werkelijkheid werden er heksen geëxecuteerd in de Renaissance vanaf 1450, maar vooral van 1550 tot 1650. In de veertiende eeuw was de ketterij (de bovengrondse, bedoel ik dan) met

wortel en tak uitgeroeid. In 1375 klaagde een Franse inquisiteur dat alle belangrijke ketters ter dood waren gebracht. “Het is betreurenswaardig,” zo schreef hij, “dat een zo heilzaam instituut als het onze zo onzeker van zijn toekomst moet zijn.” Paus Johannes XXII was het met hem eens. Hij vaardigde een mandaat uit waarin stond dat de Inquisitie iedereen die magie beoefende mocht vervolgen. Al snel ontdekten inquisiteurs overal mensen die magie zouden beoefenen. De opleving van heksenvervolgingen van 1550 tot 1650 hield verband met de religieuze twisten van de Reformatie: het ging erom het oprukkende protestantisme de kop in te drukken, alle resten van voorchristelijk paganisme uit te bannen, de mensen bang en stil te houden en het katholicisme stevig in het zadel te houden. Ook zaten vroedvrouwen en genezeressen met kennis van geneeskrachtige kruiden de heren doktoren in de weg, met hun moderne gebruik van medische wetenschap en aderlatingen. En tot slot werd heksenvervolging door mannen benut om zich te ontdoen van hinderlijke echtgenotes,

minnaressen of degenen die ze verkracht of bezwangerd hadden. Schattingen van ter dood gebrachte heksen lopen uiteen van vijftigduizend tot honderdduizend, nog zonder de slachtoffers mee te rekenen die tijdens hun proces stierven door marteling of slechte omstandigheden. Tachtig procent van de verdachten en vijfentachtig procent van de veroordeelden was vrouw. Tot op de dag van vandaag zijn er door het Vaticaan geen excuses aangeboden voor de heksenjachten. Wel bood paus Johannes Paulus II in het voorjaar van 2000 zijn verontschuldigingen aan voor uiteenlopende misstanden in het verleden, waaronder die tegen vrouwen, en stelde dat ‘de Kerk van nu niet verantwoordelijk is voor de Kerk van toen’. In de verklaring werd geen excuus gemaakt voor het door de hoogste leiding in Rome gestuurde eeuwenlange gruwelijke optreden van de Inquisitie. De hoofdpersoon in De heks van Limbricht, Entgen Luijten, is een representatief voorbeeld van het type vrouw dat het risico liep te OPZIJ 2021

Geschiedenis

Voor mij is Entgen Luijten een symbool van vrouwelijke onverzettelijkheid in een door mannen gedomineerde samenleving. worden aangewezen als heks. Ze was weduwe en had dus geen mannelijke bemoeienis, was betrokken bij volksopstanden tegen oneerlijke belastingen en bewoonde een redelijk grote hoeve met land eromheen. Dat ze mondig en opstandig was, blijkt uit het feit dat ze een man die haar betichtte van het betoveren van zijn koe aanklaagde voor smaad. Ze ging in de tegenaanval, terwijl de meeste vrouwen die van toverij beschuldigd werden ervoor kozen om de ‘schade te vergoeden’ om een proces te voorkomen – waar het de aanklagers meestal om te doen was. Een vrouw alleen die het goed voor elkaar had en haar mond kon roeren; zij was het stereotype mikpunt van beschuldigingen. Het volledige procesdossier van Entgen Luijten uit 1674 is bewaard gebleven, en door genealogisch onderzoek van een ver familielid kwam ik precies te weten hoe haar omstandigheden waren. Het kasteel, kasteel Limbricht in midden-Limburg, waar haar proces werd gehouden en de kerker waarin ze gevangen zat, heb ik met plaatselijke historici bezocht. Bij het doornemen van de lijst van haar bezittingen, bewaard in het archief van Sittard, kwam ze het meest voor me tot leven. Haar kruidendoos en gemberrasp lieten me geloven dat ze iets wist van kruiden, maar er is niets gevonden wat in die tijd als ‘heksenbenodigdheden’ werd aangemerkt. Geen ‘kisten met penissen’, bijvoorbeeld. In Heksenhamer staat dat heksen het 28

mannelijk lid kunnen laten verdwijnen en er hele verzamelingen van aanleggen in kisten of vogelnesten, waar ze wanhopig door elkaar liggen te spartelen. Als je heksen beschouwt als krachtige en lastige vrouwen is het niet verwonderlijk dat er gezegd wordt dat ze de macht hebben mannen van hun geslachtsdeel te beroven. Ze zouden ook een bezem berijden, met de stok tussen hun dijen, als bewijs van hun vrije seksuele moraal. De heksenjachten hebben iets afgedaan aan het bestaan van zusterschap. Solidariteit onder vrouwen is machtig en bedreigend voor de status quo. Door vrouwen met de grootste mond of vrouwen met een minder zedige of vrome levenshouding dan gewenst eruit te pikken en die ten overstaan van iedereen terecht te stellen, werd het duidelijk dat je je als vrouw maar beter gedeisd kon houden. Loyaliteit tussen vrouwen werd bemoeilijkt omdat vrouwen werd gevraagd andere vrouwen aan te wijzen die ook bij de heksensabbat aanwezig zouden zijn geweest, met de belofte van minder tortuur of wurging voordat de vlammen op de brandstapel hen konden bereiken. Ook werd het moeilijker voor vrouwen om zich in vrouwenkringen te bewegen. Een samenkomst van alleen vrouwen was verdacht, omdat het beschouwd kon worden als een heksensabbat. Tegelijk met het hoogtepunt van de heksenjachten werd de bijzondere status van begijnen in de Nederlanden, Frankrijk en Duitsland afgeschaft. De begijnen (die geen echtgenoten, geen weduwen en geen nonnen waren) leefden in vrouwengemeenschappen in hofjes met een eigen huisje en moes- en kruidentuin en ontsnapten aan iedere mannelijke autoriteit. Zo kwam er een einde aan de middeleeuwse vrouwelijke subcultuur, vrouwencirkels en vrouwengemeenschappen. Iets van dit wantrouwen bij vrouwen voor hun seksegenoten is nog steeds in het onderbewustzijn blijven hangen, denk ik weleens. Met de herwaardering

van het archetype van de heks – de autonome, eigenzinnige vrouw – kan er iets van de oude angst en argwaan die onder vrouwen onderling gezaaid is, wegebben. Solidariteit is wat vrouwen kan helpen om zichzelf in al hun intensiteit en eigenheid te durven laten zien, met de steun van hun zusters, en tegelijkertijd de oeroude, onbewuste angst voor afstraffing en uitsluiting in de gemeenschap te overwinnen. Voor mij is Entgen Luijten een symbool van vrouwelijke onverzettelijkheid in een door mannen gedomineerde samenleving. Hoe zij de kerkelijke en wereldlijke machten trotseerde die haar wilden breken, ga ik hier niet verklappen om het leesplezier van de roman niet te bederven, maar ze moet zelftrouw en waarheidsliefde als absolute prioriteiten hebben beschouwd, tegen elke prijs. Door haar tijdgenoten werd Entgen gezien als minderwaardig en kwaadaardig, en nog steeds staat ze in de omgeving bekend als een kruidenvrouwtje en leven de misverstanden rondom de afloop van haar proces. Door haar verhaal te vertellen en haar naam te noemen hoop ik dat ze, ruim 350 jaar later, alsnog de geschiedenis zal ingaan als het voorbeeld van kracht, moed en eigenzinnigheid dat ze is.

De heks van Limbricht van Susan Smit ligt vanaf 26 mei in de boekhandel. O

Advertorial

‘Met mijn erfenis geef ik uitgebuite kinderen weer een toekomst’ Bijdragen aan een mooiere wereld voor kwetsbare kinderen, ook als je er niet meer bent. Dat is het bijzondere van nalaten aan Terre des Hommes. Steeds vaker kiezen mensen ervoor om een goed doel op te nemen in hun testament. Ook Ferry Bizot (58) laat zo zijn idealen voortleven.

Ferry Bizot laat zijn idealen voortleven via zijn testament.

betere jeugd voor kwetsbare kinderen, dan doe ik dat graag.'

‘Kinderleed moet stoppen’ Wereldwijd worden de rechten van miljoenen kinderen geschonden. Zij worden gedwongen om te werken, worden verkocht, mishandeld of misbruikt. Terre des Hommes voorkomt dat kinderen worden uitgebuit en haalt kinderen uit 'Ik heb zelf geen kinderen, dus uitbuitingssituaties. We zordacht ik: laat ik het aan Tergen dat zij naar school gaan re des Hommes geven, dan en op een veilige manier aan kunnen zij er iets goeds mee hun toekomst kunnen boudoen. Ik vind het mooi om wen. 'Het zou mooi zijn als al te zien dat het werk van de dat kinderleed op een gegeven organisatie ook daadwerkelijk moment stopt', zegt Bizot. 'Dat resultaat boekt. Als ik mijn is wat hoog gegrepen, maar steentje kan bijdragen aan een toch, alle beetjes helpen.'

WILT U MEER LEZEN OVER NALATEN? Gebruik de QR code door uw camera te openen op uw telefoon. Scan de QR-code en tik op de mededeling die in uw scherm verschijnt. Of ga naar www.tdh.nl/nalatenschap

Ik luister graag naar uw wensen Wilt u meer informatie over nalaten of overweegt u een bijzondere gift? Ik hecht veel waarde aan persoonlijk advies en luister graag naar uw wensen. Neem gerust contact met mij op om vrijblijvend de mogelijkheden te bespreken. Angélique van Oversteeg Relatiemanager bijzondere giften en nalatenschappen a.vanoversteeg@tdh.nl Tel. 06 53 80 60 50

•

Zusterschap

De Iraakse journalist Zuhoor Al Qaisi (1988) vluchtte in 2015 naar Nederland. In Irak werd het te gevaarlijk voor haar om haar werk voort te zetten en thuis werd ze geacht strenge regels te volgen. In Nederland heeft ze haar werk als journalist weer opgepakt. Samen met Eefje Blankevoort en Els van Driel werkte ze maandenlang aan het multimediale platform Shadow Game. Hiervoor maakte ze een documentaire over de honderden kinderen die vanuit het Midden-Oosten en Afrika de gevaarlijke reis door Europa maken op zoek naar een nieuw thuisland. DOOR N I N A KLA A S S E N B E E LD T Z E TZ I L A Z A R O V

Zusterschap

OPZIJ 2021

Zusterschap kinderen ontmoet die nog maar twaalf of dertien waren. Als ik hun verhalen hoor, krijg ik af en toe flashbacks naar mijn eigen reis, al is dat echt niet te vergelijken met wat zij nu doormaken. Ze zitten soms jaren vast in de Balkan, worden gemarteld, moeten uitkijken voor wilde dieren en mijnenvelden. En toch blijven ze gemotiveerd om hun einddoel te behalen. Het zijn geen naïevelingen, maar tieners die dromen van een veilige plaats, een mooi land, een goed leven. Ze trekken zich niets aan van wat hen aan moeilijkheden te wachten staat. Ze noemen het ‘the game’. Ik herken mezelf daar wel in. Toen ik alleen in Griekenland was, was ik erop gebrand om Nederland te bereiken. Niets zou me tegenhouden.”

inderen die alleen naar Europa vluchten is geen nieuw fenomeen. Maar doordat veel Europese landen hun grenzen hebben gesloten, zijn de risico’s die ermee gepaard gaan extreem groot geworden. Ze komen vooral uit Pakistan, Afghanistan, Irak en Syrië, en zijn vaak al maanden, soms zelfs jarenlang onderweg. Op de vlucht voor armoede en oorlog hebben deze kinderen – en hun families thuis – al hun hoop gevestigd op Europa. Maar eenmaal daar blijkt de realiteit niet zoals gehoopt. Shadow Game volgt een aantal van deze jongeren: onderweg en in de landen van aankomst. Hoe ontwikkelt een kind zich onder zulke extreme omstandigheden tot jongvolwassene? En hoe vormt je identiteit zich als je elke dag moet zien te overleven? Jullie volgen een aantal vluchtelingen, allemaal kinderen, terwijl ze hun reis door Europa maken. Zelf ben je een aantal jaar geleden naar Nederland gekomen. Ik kan me voorstellen dat het dan heel emotioneel is om de reis opnieuw van zo dichtbij mee te maken. Hoe was dat voor je? “Het was heel emotioneel. Ik heb heel wat zitten huilen. Kinderen zijn bang, alleen en zonder geld. Het is een hele zware weg die ze moeten afleggen. Voor volwassenen is dat al heel zwaar, laat staan voor kinderen. Ik heb

Ik vond dat nogal schrijnend, om te horen dat deze kinderen naar deze gevaarlijke reis verwijzen als ‘the game’. “Dat heeft mij ook geschokt. Als ze het halen is het goed en fijn, en als ze falen, proberen ze het gewoon nog een keer. Het laat ook zien dat het hier gaat om kinderen. Het is allemaal enorm tragisch en zij proberen er toch een soort grap van te maken. Ze maken video’s tijdens hun reis en lachen met elkaar. Sommige kinderen proberen het wel veertig of honderd keer. Dat is bizar. Soms zijn de kinderen ook dagenlang onbereikbaar. Niemand hoort dan iets van ze. En toch gaan ze door. Het is natuurlijk ook gewoon een overlevingsmechanisme.” Het viel mij op dat jullie in de documentaire alleen maar jonge jongens volgen tijdens hun reis. Waar zijn de meisjes? “De meeste landen waar vluchtelingen vandaan komen zijn islamitische landen. Het is niet acceptabel in zo’n maatschappij om een vrouw of meisje alleen op pad te sturen. Er zijn wel veel minderjarige meisjes die met hun families reizen, maar een meisje alleen zal je niet zo snel vinden.” Jij bent wel als vrouw alleen van Irak naar Nederland gekomen. Hoe was die reis dan voor jou? “Het was voor mij de eerste keer dat ik buiten mijn stad was, buiten mijn land, zonder mijn familie. Ik was toen ik Turkije bereikte vooral heel erg bang. Ik was constant extreem alert. Ik wist dat ik mezelf moest beschermen. Ik ben journalist, dus ik zorgde dat ik voordat ik wegging mijn research had gedaan. Ik las zoveel vreselijke verhalen over mensenhandel en sekshandel. Dat spookte continu door mijn hoofd. Het trauma was er daarmee eigenlijk al voordat ik überhaupt was begonnen. Het eerste deel van de reis legde ik met mijn verloofde af. Het plan was om samen naar Engeland af te reizen. Maar in Griekenland bedroog hij mij en ging ik alleen verder. Ik had toen direct in mijn hoofd dat ik naar Nederland wilde. Ik weet niet precies waarom, maar ik had er een goed gevoel bij. In Griekenland ben ik op zoek gegaan naar mensen met wie ik kon reizen. Ik ontmoette een

Zusterschap paar oudere mensen die met twaalf minderjarige kinderen reisden. Ik heb me toen bij hen aangesloten. Ik was het enige meisje en zij beloofden mij te beschermen. Tot Duitsland hebben we samen gereisd en toen ik in Nederland kwam, was ik zo opgelucht. Ik dacht dat het hier anders zou zijn. Maar hier kwam ik terecht in Heumensoord, waar we met honderd mensen in een tent sliepen. Dat was afschuwelijk. Er werd heel veel gevochten in het kamp. Agressieve mannen gingen elkaar continu te lijf. Het was Irak

‘Ze trekken zich niets aan van wat hen aan moeilijkheden te wachten staat. Ze noemen het ‘the game’. Ik herken mezelf daar wel in. Toen ik alleen in Griekenland was, was ik erop gebrand om Nederland te bereiken. Niets zou me tegenhouden.’ tegen Iran, Syrië weer tegen anderen. Dat was een verschrikkelijke tijd.” (Heumensoord was een opvangkamp bij Nijmegen. Het moest een sober en humaan tentenkamp worden. Op de plek waar normaal de deelnemers aan de Vierdaagse kampeerden, zaten meer dan drieduizend asielzoekers. De organisatie was een puinhoop en de voorzieningen bleken minimaal. Het liep uit op een drama, wat werd bevestigd in twee snoeiharde rapporten. – red.) Waarom besloot je deze gevaarlijke tocht te wagen? “Vanwege mijn moeder. Ze wilde dat ik wegging uit Irak, omdat ik mijn mond niet kon houden. Dat was gevaarlijk voor mijn familie en dat wist ze. Irak is geen land voor

vrije vrouwen. De laatste jaren voordat ik vertrok waren vreselijk. In 2011 studeerde ik af en begon mijn carrière als journalist. Een vrouwelijke journalist wordt daar gezien als een hoer. Mijn broers maakten het me heel moeilijk en ze hebben mijn carrière om zeep geholpen. Alleen maar omdat ik een vrouw ben. Ik was zo teleurgesteld en vond uiteindelijk een baan bij een bank, wat een stuk veiliger was. Mijn droom om journalist te worden is nooit weggegaan, maar het trauma blijft. Mijn carrière was het allerbelangrijkste voor me. Ze hebben alles gedaan om me tegen te houden die droom na te jagen. “In 2015 overtuigde mijn moeder mijn broers om me met mijn verloofde mee te laten gaan naar Europa. We waren toen al gevlucht naar Erbil en ik was daar opnieuw bij een bank gaan werken. Daarnaast werkte ik ook nog bij een vluchtelingenorganisatie in Erbil, waardoor ik nog meer problemen kreeg met mijn broers maar ook met mijn verloofde. Maar het was zo koud in de winter van 2015. Ik zag kinderen die zonder dekens in de vrieskou stonden. Zuhoor onderbreekt voor het eerst tijdens dit interview haar zin. Zichtbaar geëmotioneerd grijpt ze naar de papieren zakdoekjes op de hoek van de tafel. “Sorry, hoor. Soms moet ik huilen als ik die beelden in mijn hoofd heb. Het was zo erg, dat ik wist dat ik alles moest doen om deze kinderen te helpen. Ik ging door met dit werk tegen de wens van mijn broers in. Ik belde vrienden om geld in te zamelen en belde rijke mensen om ons te helpen. Ik creëerde een beweging in Erbil om de vluchtelingen te helpen. We zamelden dekens en warme kleren in om aan de vluchtelingen te geven. Het maakte me niet uit of ze Syrisch of Irakees waren, moslim of niet. Ik bleef meestal niet thuis in mijn warme bed terwijl zij doodvroren. Ik was altijd moe in die tijd omdat ik door bleef werken en dit er nog naast deed. Nadat wij met de organisatie een keer thee waren gaan drinken om ons werk te vieren, werd ik gebeld door de man van mijn zus. Hij zei dat ik naar huis moest komen omdat ik zijn toestemming niet had om dat te doen. Ik ben toen zo boos geworden. Dat was de druppel. Ik heb toen al mijn spullen gepakt en ben met mijn moeder en een jongere zus in mijn eigen huis gaan wonen. Toen kwam echt het plan om weg te gaan.” Je familie heeft je er dus ook toe gebracht om echt weg te gaan. Hoe was het om je moeder achter te laten? “Mijn moeder was een grote steun in mijn leven. Ze zei altijd dat ik na mijn studie weg moest gaan. Binnen mijn familie waren er grote problemen, omdat ze niet accepteerden hoe ik dacht over religie, de maatschappij en vrouwenrechten. Bijna elke dag maakten we ruzie omdat ik mezelf wilde zijn en geen hoofddoek wilde dragen, maar het was verplicht er een te dragen in Tikrit. Mijn moeder bleef me pushen om weg te gaan, maar ik durfde niet, omdat ik niets wist over de buitenwereld. Om meer zelfvertrouwen te krijgen ben ik toen stage gaan lopen als OPZIJ 2021

communicatie niet zo goed nu ik een vrije vrouw geworden ben. Met mijn broers heb ik geen contact. Ik heb wat contact met mijn moeder, maar dat is afhankelijk van het internet daar. Ze is een ongeschoolde vrouw, ze kan niet omgaan met de smartphone. Het is dus niet stabiel, maar ik probeer toch contact met ze te onderhouden. Het blijft familie.” Je bent nu een aantal jaar in Nederland. Hoe is het om hier nu eindelijk je droom na te jagen? “Het is moeilijk. Te moeilijk haha. Ik ben heel slecht met de taal. Ik heb veel gestudeerd en dat heeft veel toegevoegd aan mijn leven. Els en Eefje zijn heel belangrijk voor me. Ze maken deel uit van mijn familie. Ze hebben me vertrouwen gegeven en hebben me veel gesteund. Voordat ik met Eefje en Els aan Shadow Game werkte, had ik al met ze aan De Deal gewerkt. Dat was mijn eerste ervaring als journalist in Nederland. Dat was een grote uitdaging, omdat ik nog kampte met trauma en angst. Ik moet daar nog steeds mee leren omgaan. Met de projecten hebben ze me de vrijheid gegeven om mezelf te zijn.”

journalist. Mijn broers weten daar nog steeds niks vanaf. Maar het blijft heel moeilijk. Ik werd continu in de gaten gehouden. Het was alsof ik in de gevangenis zat. Ik kon niet zomaar weggaan. Ik was erg bang voor mijn broers, en mijn moeder is dat ook. Ze is niet sterk genoeg om mijn broers te stoppen. Ze gaf me heel veel kansen. Ik wilde ook niet dat ze gekwetst wordt doordat ik mijn mening wil geven. Tegelijkertijd kan ik het vuur in me niet doven. Dat is er altijd.”

Wat hoop je voor de toekomst? “Op dit moment ben ik bezig met mijn examen Engels dat ik móet halen, zodat ik kan worden toegelaten tot een masteropleiding. Dat wordt nog een uitdaging. Daarnaast ben ik aan het solliciteren en hoop ik op een baan. Misschien ga ik nog wel met Eefje en Els aan een andere documentaire werken. Daar wordt al wel over gesproken. Het lijkt me heel mooi om een documentaire te maken over vrouwenrechten in het Midden-Oosten. De maatschappij is daar aan het veranderen. Vrouwen beginnen voor zichzelf op te komen en te vechten. Ik zou hun verhalen graag vastleggen. Er zijn veel geweldige vrouwen die zich afzetten tegen de heersende maatschappij. Ik wil graag aan de westerse wereld laten zien dat zij de echte strijders zijn.”

Heb je nu nog contact met haar en met de rest van je familie? “Mijn familie is nog steeds in Irak. Om eerlijk te zijn is mijn

Shadow Game is nu al te bezoeken via shadowgame.eu. De documentaire is vanaf 27 mei te zien in de bioscoop en via Picl. O

NEEM NU EEN ABONNEMENT VOOR

TWEE JAAR

en ontvang een sjaal van Sjaalmania ter waarde van €89,95 CADEAU!

12x OPZĲ + SJAAL V OOR

€ 83,50 Materiaal: 8% kasjmier, 47% merino wol, 30% viscose, 15% polyamide

Keuze uit deze twee kleuren. Wil je meer kleur? Kijk en koop er dan zelf een bij sjaalmania.nl

GA NAAR OPZĲ.NL Deze aanbieding is geldig zolang de voorraad strekt. De eenmalige bezorgkosten bedragen €4,95. Het abonnement is tot wederopzegging en wordt na de actieperiode (12 nummers) verlengd met een jaar. Er geldt een opzegtermijn van drie maanden. Betalingsvoorwaarden en overige informatie zijn opgenomen in het colofon.

De Kloof

Let op je woorden Journalist Barbara van Beukering (54) en haar dochter journalist Milou Deelen (25) verschillen regelmatig van mening. Vaak is de generatie waar ze uit komen bepalend voor de manier waarop ze tegen de dingen aankijken. B E E L D PA U L TO L E N A A R

De Kloof

Barbara Liefje, er moet iets van mijn hart. Al ik een verhaal vertel, onderbreek jij mij om de haverklap om mijn woordgebruik te corrigeren. Dat ik niet meer N* woord en hoer moet zeggen, snap ik en vind ik ook volkomen terecht. Maar je verbetert me voortdurend. Ik heb zo langzamerhand het gevoel dat ik verbaal op eieren loop als ik met jou in gesprek ben.

Milou Ik vind het vervelend om te horen dat je het gevoel hebt dat je op eieren moet lopen. Maar ik vind inderdaad woorden die jij –en vele anderen– gebruiken kwetsend. Waarom zou je die woorden überhaupt nog willen gebruiken?

Barbara Aan welke woorden erger jij je het meest? Kun je eens een paar voorbeelden noemen?

Milou Komt-ie: dus nóóit meer het N* woord uitspreken!! Veel mensen doen dat helaas nog wel en zeggen dan vervolgens: ja, maar ik bedoel het niet onaardig! Ik zeg zelf bijvoorbeeld transgender personen in plaats van transgenders. Ik vind het belangrijk om mensen met de goede voornaamwoorden aan te spreken. Laatst weigerde een krant om de voornaamwoorden ‘die’ en ‘hen’ van de non-binaire persoon in het stuk te gebruiken, omdat dat ‘verwarrend’ zou werken. En ik zou sekswerkers in plaats van hoeren zeggen. Ik hoop dat ik altijd in staat ben goed naar de mensen te kijken en te luisteren om te weten waar zij zich prettig bij voelen. Ben je het daarmee oneens?

Barbara Toen ik jong was leerde ik juist het N* woord te gebruiken want dat was beschaafd. Maar tijden veranderen en de moraal ook, en dat is goed. Dus ik zeg nu zwarte, bruine en witte mensen. En van hoer snap ik ook dat het een scheldwoord is geworden. Ik vind prostituee persoonlijk een mooier woord dan sekswerker. Mag dat ook niet meer? Waarom zeg je transgender personen in plaats van transgenders?

Milou Ik zeg wel prostituee. Ik zeg transgender persoon, omdat iemand anders wordt gereduceerd tot iets wat onderdeel is van je ‘identiteit’ in plaats van ‘mens.’ Sommige mensen vinden dat we tegenwoordig op alle slakken zout leggen, maar ik vind het juist goed dat minderheden meer worden gehoord en zichtbaarder worden. Je mag alles zeggen, alleen krijg je nu vaak een weerwoord. Kijk, ik begrijp dat het wennen is als je een woord dat je je hele leven gebruikt hebt ‘nu ineens niet meer kan’. Maar de vraag is: wíl je nog alles zeggen?

OPZIJ 2021

De Kloof

Barbara Ik wil absoluut geen mensen kwetsen maar vraag me inderdaad soms af of er niet op alle slakken zout wordt gelegd. Jij zegt transgender persoon, maar zeg je dan ook homoseksueel persoon of lesbisch persoon? Het doet me een beetje denken aan dat je op een gegeven moment niet meer Turken mocht zeggen. Dat was beledigend, dus we moesten Turkse mensen zeggen. Maar we mochten wel Duitsers of Fransen zeggen. Daar begint de vergelijking toch mank te lopen.

Milou Nou, als ik iemand zou omschrijven die homoseksueel is, zou ik niet zeggen: oh ja, die homo! Want die homo is een mens en heeft een naam. Vaak worden LHBTQIA+’ers gereduceerd tot hun seksuele voorkeur of genderidentiteit en daar moet verandering in komen. Je zegt: ik ben er nooit op uit om mensen te kwetsen. Dat weet ik ook, maar een goede intentie is niet alles. Mensen kunnen alsnog gekwetst worden door wat jij te zeggen hebt. Laatst omschreef ik iemand als ‘zij’ en ‘haar’ en toen zei diegene: “Mijn voornaamwoorden zijn ‘die’ en ‘hen’.” Dat had ik dus verkeerd ingeschat, en dan pak ik het op. Moet je je voorstellen mam, dat jij regelmatig als ‘hij’ en ‘meneer’ zou worden aangesproken?

Barbara Het zou heel raar zijn als ik als man aangesproken zou worden want dat ben ik niet. En natuurlijk heeft iedereen een naam. Maar ik zou zeggen: dat is Joost en hij is homo. Maar jij zegt dus dat ik moet zeggen: dat is Joost en hij is een homoseksueel persoon.

Milou Ik zou zeggen: dat is Joost en hij is gay.”

Barbara Ik heb trouwens zelf nog nooit iemand ontmoet die non-binair of genderﬂuïde is waardoor ik bijvoorbeeld die of hen moet gebruiken in plaats van hij of zij. Maar als iemand te kennen geeft dat die zich niet als man of vrouw identiﬁceert, zal ik dat uiteraard wel doen.

Milou Ik denk wel dat jij in je leven iemand hebt ontmoet die non-binair of genderﬂuïde is hoor, maar dat je het wellicht niet wist Ik denk dat bijvoorbeeld non-binaire mensen vaak worden aangesproken als iets dat ze niet zijn en dat lijkt me heel vervelend. Op zich vind ik het wel logisch. We zijn zo opgegroeid met ‘dit is een man, zo ziet een man eruit’ en ‘dit is een vrouw, zo ziet een vrouw eruit.’ En daarom vind ik dat we onszelf moeten educaten. Een goed voorbeeld is Nikkie de Jager. Weet je wie dat is? Zij is een wereldbekende makeupartist. Zij is een transgender persoon, en de Metro kopte: ‘Nederland kiest voor transgender als ofﬁciële host Eurovisiesongfestival 2021’. Ik begrijp niet waarom haar naam niet genoemd werd.

De Kloof

Barbara Natuurlijk weet ik wie Nikkie de Jager is, ik woon niet onder een stoeptegel. Ik snap wat je met die kop bedoelt. Als Cornald Maas het songfestival presenteert, is de kop ook niet: ‘Homo presenteert songfestival’. Al kan hij een behoorlijk deuntje meeﬂuiten als het gaat om het verband tussen zijn homoseksualiteit en zijn liefde voor het songfestival dat áltijd door de media wordt benadrukt. Maar dit terzijde, we hebben het over taalgebruik. Als ik probeer iemand te omschrijven en zeg ‘het is een dikke vrouw’, corrigeer jij mij.

Milou Ik vind dat ‘dik’ een neutraal woord zou moeten zijn. Het zou geen belediging moeten zijn om te zeggen: die is dik. Maar jij had iets gezegd over een buurvrouw, op een negatieve, shamende toon: ‘Jeetje wat is die dik!’ Dat vind ik veroordelend en daar verzet ik me tegen.

Barbara Nee, ik zei gewoon neutraal: die buurvrouw is dik. Niet shamend, maar als een observatie. Hoewel die scheidslijn soms dun is, dat snap ik ook wel. Maar volgens mij ben jij sowieso tegen het benoemen van uiterlijke kenmerken.

Milou Niet tegen het benoemen, maar het is vaak bij minderheden als we iets benoemen. Bij zwarte mensen, dikke mensen, lesbiennes. Als iemand wit of hetero is, wordt dat vaak niet benadrukt. Of nou ja, de laatste jaren misschien wel. Ik vind dat goed, die ‘identiteitspolitiek’, omdat die factoren –of je man, zwart of queer bent– een belangrijke rol spelen in je leven en waar je mee te maken krijgt. Het valt mij op dat als ik mensen aanspreek op hun witte huidskleur, ze zich snel ongemakkelijk en aangevallen voelen. Denk je dat jouw vrienden, generatiegenoten, met deze onderwerpen bezig zijn?

Barbara Ik denk niet dat mijn generatie hier erg mee bezig is. Natuurlijk zijn wij wel wakker geschud door de Zwarte Pietendiscussie en Black Lives Matter. Dat is alleen maar goed. Maar ik denk dat mijn generatie door de bank genomen vindt dat jullie soms doorslaan. Ik ben het met je eens waar het gaat om aanduidingen van seksen en seksuele voorkeuren. Maar om een verhaal beeldend te vertellen wil je mensen kunnen omschrijven. Ik vertelde laatst een verhaal aan jou waarin ik een vrouw omschreef die eruitzag als een tokkie, naar alcohol rook en vet sliertig haar had. Jij werd toen boos.

De Kloof

Milou Ja, ik vond het heel onaardig wat je over haar zei. Het gaat natuurlijk om de woorden die je gebruikt, maar ook over de toon. Vrouwen worden vaak om hun uiterlijk veroordeeld, daar doe ik liever niet aan mee.

Barbara Ik houd van storytelling, dus ik omschrijf de mensen in mijn verhalen het liefst zo beeldend mogelijk. Dat gaat heel lastig zonder uiterlijke kenmerken. Als ik nou zeg over een man: Het was zo’n saaie meneer in een grijs pak met een kaal hoofd en een lelijke bril. Wat vind je daar dan van?

Milou Dat vind ik ook onaardig haha. Maar vrouwen krijgen natuurlijk wel honderd keer meer te maken met veroordeling, en vooral over hun uiterlijk. Veel mensen zeggen dat ze ‘tegenwoordig niks meer mogen zeggen’, terwijl ik denk: maar we hoéven en willen toch ook niet alles te zeggen? Alsof ze denken dat er iets van hen wordt afgepakt. Overigens mag je nog steeds alles zeggen, alleen krijg je een weerwoord.

Barbara Ik kan me nog herinneren dat de moeder van Theo van Gogh tegen hem zei: ‘Je mág wel alles zeggen, maar je hóeft niet alles te zeggen.’ Dat vond ik een mooie uitspraak. Niet dat Theo ernaar luisterde, voor hem was vrijheid van meningsuiting het hoogste recht, óók als hij mensen daarmee tot op hun bot kwetste. Ik wil mensen niet kwetsen maar ik vind het té puriteins om mensen niet meer te kunnen beschrijven.

Milou Jij zei laatst: ‘Het is maar goed dat ‘jullie’ in sommige dingen doorslaan, want dat is nodig.’

Barbara Activisten slaan vaak door naar uitersten. Het is een bepaalde dynamiek die vermoedelijk nodig is want als je iets wilt bereiken, kun je niet de hele tijd nuances aanbrengen. Dus ik juich het toe dat je zo fel ten strijde trekt, in de hoop dat je uiteindelijk in het midden uitkomt.

Milou Precies!

‘‘MMaaaakkuuww ’ ’ t t e e w w l l i i w w e e t t llaaaattss , , list list nana urur jo , jo , rg rg bu bu en en rr rr he he Sc Sc n n va va ke ke ou WWou eses ococ WilPrPr eW e il stst atat t La t La ntnthehe eueu stst

DeDe meeste mensen bepalen graag zelfzelf wanneer hethet meeste mensen bepalen graag wanneer leven welwel mooi is geweest. Vreemd genoeg verbiedt onze leven mooi is geweest. Vreemd genoeg verbiedt onze regering je dan een menswaardig einde. Dat is onmenselijk regering je dan een menswaardig einde. Dat is onmenselijk en en in strijd metmet Europese grondrechten. Vindt u dat ook? in strijd Europese grondrechten. Vindt u dat ook? Steun dandan hethet Laatste WilWil Proces op op www.laatstewil.nu. Steun Laatste Proces www.laatstewil.nu. DanDan maken we samen ook uw laatste wil wet.wet. maken we samen ook uw laatste wil

Zelf beslissen over uwuw levenseinde? Zelf beslissen over levenseinde? Steun hethet Laatste WilWil Proces. Steun Laatste Proces.

Loopbaan

Vrouwen met

GROENE

VINGERS

Van het onderhouden van particuliere tuinen tot de directievoering in de top van de tuinbouw: op alle niveaus zijn het overwegend de mannen die met de schoffel zwaaien in deze sector. Toch is het al meer dan honderd jaar geleden dat de eerste tuinbouwschool speciaal voor meisjes werd opgericht: Huis te Lande in Rijswijk. OPZIJ sprak met Francoise de Vries, directeur van een hoveniersbureau, student tuinbouw Sam Fianen en hovenier Miranda Spaan over hoe je als vrouw door het glazen dak van de kas heen timmert. DOOR NOÉMI PRENT

Miranda Spaan

(45), hovenier. Miranda werd geboren op de kwekerij van haar vader en kwam zo al vroeg in aanraking met het vak. Van viooltjes poten tot contact met klanten. Toch koos ze aanvankelijk voor een ander carrièrepad, maar het groen bleef lonken. Nu opereert ze als zelfstandig hovenier.

OPZIJ 2021

Loopbaan

p jouw website beschrijf je jezelf specifiek als een vrouwelijke hovenier. Waarom? “Ten eerste omdat er simpelweg niet veel van zijn. Bij ‘hovenier’ denken mensen eerder aan een man. Ik wil dus dat het meteen duidelijk is dat ik een vrouw ben. Daarnaast is mijn manier van werken onderscheidend van andere hoveniers. Ik tuinier het liefst samen met de klanten, zodat ze begrijpen wat ik doe. Op deze manier zijn ze betrokken bij hun eigen tuin en kunnen ze eventueel zelfstandig verder. De meeste hoveniers doen alleen het tuinonderhoud voor de klant.” Even terug in de tijd. Voor je officieel hovenier werd, werkte je eerst nog twaalf jaar met kinderen. “Dat klopt. Op mijn 32ste besloot ik terug naar school te gaan. Mijn andere werk vond ik leuk, maar ik had behoefte aan iets nieuws. Op de opleiding kwam ik in een klas met meer mensen van mijn leeftijd en ouder. Het zijn vaak mensen die hun werk zat zijn en wat anders willen doen dan achter een bureau zitten.” Hoe komt het dat er zo weinig vrouwen in de hoveniershoek belanden? “Veel vrouwen die in het vak zitten zijn tuinontwerpers. Zij zijn dus meer werkzaam aan de creatieve kant van het vak. Maar de voornaamste reden voor het tekort aan vrouwen heeft denk ik toch te maken met het fysieke gedeelte. Het is zwaar werk. Vrouwen kunnen beresterk zijn, maar je hebt grenzen. Als vrouw ben je niet hetzelfde gebouwd als een man. Als ik bijvoorbeeld een boom met een grote draadkluit moet planten, dan heb ik hulp nodig. “Ik ben vaak gebeld door vrouwelijke hoveniers die stage bij mij willen lopen. Of vrouwen die het hoveniersvak overwegen en vragen: Kan ik dit wel? Ben ik hier sterk genoeg voor? En ga ik dit wel trekken?” Maar is het fysieke aspect vandaag de dag nog

steeds een grote belemmering? Er zijn toch steeds meer middelen voorhanden die het werk lichter maken. “Dat klopt. De apparatuur maakt het werk lichter, maar dat neemt niet weg dat het een fysiek zwaar beroep blijft. Wat ik bijvoorbeeld wel vaak doe is samenwerken met andere hoveniers voor zware fysieke klussen.” Waarom is het volgens jou van belang dat er meer vrouwelijke hoveniers komen? “Bij sommige klanten weet ik dat zij een voorkeur hebben voor een vrouw in de tuin. Dat zijn bijvoorbeeld vrouwen die alleen wonen en hun man hebben verloren. Of mensen die een tuin willen met veel diversiteit aan beplanting. Daar komt mijn plantenkennis goed van pas. “Ik denk dat vrouwelijke hoveniers het ook leuk vinden om creatief om te gaan met beplanting. En hier heel goed in zijn. Vrouwen besteden veel tijd aan plantenkennis, wat heel belangrijk is in dit vak. Sommige klanten zijn heel zuinig op hun beplanting en verwachten dat een hovenier secuur werkt. En ik denk daarbij ook dat vrouwen vaak sociale wezens zijn en dat wordt ook zeer gewaardeerd door de klant. Mijn klanten vinden het fijn om te begrijpen wat ik precies doe in hun tuin en krijgen advies over snoeien en beplanting. Ik neem mijn klanten mee in mijn werk.” Waren of zijn er ‘groene’ vrouwen waar je tegen opkeek? “Via collega’s kreeg ik de naam Joyce Oomen van Blooming Business door. Zij is een vrouwelijke hovenier die verantwoordelijk is voor onder meer de tuinen van attractiepark De Efteling. Toen ik daarover hoorde, ben ik haar werk gaan bekijken. Het is niet zo zeer dat ik tegen haar opkijk, maar ik waardeer het werk dat zij doet. Zij werkt bijvoorbeeld veel met eenjarige beplanting, omdat die lekker lang bloeien. De Efteling heeft ze echt prachtig aangeplant.”

In 1907 richt Jacoba Hingst de eerste – en enige – middelbare tuinbouwschool voor meisjes in Nederland op. Dat was in die tijd ongehoord. Het doel van Hingst is om de positie van vrouwen in de tuinbouw te versterken. Aanvankelijk is de opleiding vooral gericht op meisjes uit de gegoede burgerij. Het inschrijfgeld bedraagt 300 gulden en dat kan lang niet iedereen zich veroorloven aan het begin van de 20ste eeuw. De school trapt dan ook af met maar twee leerlingen in het eerste jaar. Dat aantal inschrijvingen neemt mondjesmaat toe. Vanaf 1968 zou het aantal studenten pas echt een vlucht nemen. Het was niet alleen een school voor vrouwen, maar vooral ook door vrouwen. Tachtig jaar lang stonden er vrouwelijke directeuren aan het roer. Jacoba Hingst gaf na dertig jaar het stokje over aan Erna Casparé en zo volgden meer vrouwelijke directeuren. Vanaf 1985 waren mannen ook welkom op de Rijswijkse tuinbouwschool. Inmiddels is de school omgedoopt tot Wellant mbo Rijswijk, een opleiding die in het teken staat van duurzaamheid. De herinneringen aan de eerste tuinbouwschool voor vrouwen zijn in 2020 opgetekend door auteur Frans Holtkamp in het boek Huis te Lande, vrouwen in de tuinbouw.

Maatschappij

Francoise de Vries

(48), directeur hoveniersbedrijf Meeuwis De Vries Tuinen. De juiste groene vingers op de juiste plek krijgen, dat is het ding van Francoise de Vries. Inmiddels zit ze vijftien jaar in het hoveniersvak. Hoewel ze graag met mannen samenwerkt, mogen er van haar meer vrouwen de hovenierswereld bestormen.

an human resource professional in de IT naar een eigen hoveniersbedrijf. “Ja, het lijkt een hele omweg. Ik heb vroeger voor veel uiteenlopende organisaties gewerkt, wel altijd in mannenbranches. Zo heb ik bijvoorbeeld personeelszaken geregeld voor de zoekmachine Ilse – dat was nog voor Google groot werd. Met mensen bezig zijn vind ik het leukste wat er is.” En toen kocht je in januari 2015 het hoveniersbedrijf van je vader. “Ik ben blij dat je zegt: kopen. En niet overgenomen. Dat denken mensen soms. Maar ik heb er eerlijk voor betaald. In de jaren daarvoor had ik al gewerkt bij een ander hoveniersbedrijf. Die branche was mij goed bevallen. “Mijn vader heeft vijftig jaar aan het hoofd van het bedrijf gestaan. Op een dag kwam hij langs om mee te delen dat iemand zijn bedrijf wilde kopen. Toen hij weer vertrok, dacht ik: potverdorie. Als hij het aan een andere persoon kan verkopen, dan kan ík het net zo goed kopen. Ik stuurde hem een appje om te zeggen dat ik ook geïnteresseerd was. Ik kon dezelfde prijs bieden, dus dat heb ik gedaan.” Is het bedrijf sindsdien veranderd? “Honderd procent, in vele opzichten. Toen ik net begon, kon ik bij wijze van spreken een beuk maar moeilijk onderscheiden van een berk. Ik had geen plantenkennis,

geen kennis van ontwerpen. Maar ik ben wel goed in de juiste mensen op de juiste plek krijgen. Dat is gelukt en het gaat nog steeds heel goed. Hoveniers zijn fantastische mensen met veel passie voor hun vak. En mijn passie en respect voor het vak is alleen maar gegroeid.” Wat is het grootste verschil tussen de manier waarop jij leidinggeeft en de manier waarop jouw vader dat deed? “Als directeur van het bedrijf was mijn vader erg passioneel en vooral op de tuinen gericht. Tegelijkertijd was hij meer van een top-downbenadering. Van een andere generatie. Dat ben ik helemaal niet. Natuurlijk heb je als directeur wel een bepaalde rol. Als er stront aan de knikker is, ben jij degene die ervoor moet staan. Maar ik wil wel tussen mijn mensen blijven staan. Ik ben hetzelfde als de rest.” Je werkt samen met veel professionals in het hoveniersvak en je sprak al van een mannenwereld. Hoe divers is deze wereld verder? “Diversiteit is er nauwelijks. Dat vind ik zó’n gemiste kans. Als we kijken naar de islamitische gemeenschappen in Nederland, dus de migranten uit de jaren zestig, dan denk ik dat die leeftijdsgroepen niet met groen zijn opgegroeid. Daarom is het belangrijk is dat we kinderen meer leren over groen in het basisonderwijs, zodat we duidelijk maken dat het een vák is. Op die manier kan het vak misschien diverser worden.” OPZIJ 2021

Loopbaan En hoe zou het hoveniersvak voor vrouwen toegankelijker kunnen worden? “Parttime werken was vroeger not done in de hovenierswereld. Ik probeer dat binnen de organisatie wel te stimuleren. Zo hoop ik meer vrouwen te werven. Ik ben een groot voorstander van parttime werken. Ga lekker tijd met je kind doorbrengen, dan presteer je ook beter op het werk. “Het enige lastige is dat hoveniers lange dagen maken. Ze beginnen vaak al om zeven uur ’s morgens. Voor wie halve dagen wil maken, is dat niet handig. Parttime werken kan, maar dan is het als hovenier wel handiger om volle dagen te maken. Of je zou twee parttimers moeten inzetten die beiden halve dagen werken.” Zijn er functies binnen de tuinbranche waarin vrouwen wel sterker vertegenwoordigd zijn? “Het buitenwerk blijft een mannenwereld. Langzaamaan kom ik meer vrouwen tegen. Ik heb nu mijn eerste

voorvrouw buiten. Dat vind ik echt fantastisch. Vroeger werd het buitenwerk gezien als iets wat alleen mannen konden doen, vrouwen zouden dat niet kunnen bijbenen. Er waren toen nog geen faciliteiten voor vrouwelijke hoveniers. Waar moesten ze bijvoorbeeld plassen? Het is nog steeds zwaar werk, maar tegenwoordig heb je meer middelen om het werk lichter te maken. De machines worden steeds beter. “Als het gaat om tuinontwerpen, daar zie ik wel meer vrouwen. Maar dan is er vaak nog wel onderscheid tussen mensen die tuinontwerp als cursus hebben gevolgd, of mensen die een zwaardere opleiding hiervoor hebben gedaan. Met alle respect, maar vaak zijn het huisvrouwen die zich middels een cursus hebben bekwaamd in tuinontwerp. Als hoveniersbedrijf werken wij met designers die echt een officiële opleiding hierin hebben gevolgd. Er zijn echt wel goed geschoolde tuinontwerpsters, maar daar is ook nog een wereld te winnen voor vrouwen.”

Sam Fianen

(20), student tuinbouw/opvolger familiekwekerij. Als kind stroopte ze al de mouwen op om haar moeder en oom te helpen in de kwekerij. Ze is vastberaden: over een paar jaar wil zij aan het roer staan van het familiebedrijf. Eerst nog even de opleiding Akker- en tuinbouw in Dronten afronden.

n het vakblad Nieuwe Oogst werd je geportretteerd als een van de upcoming vrouwen in de agrarische sector. Wat vind je ervan dat je als voorbeeld gezien wordt? “Hartstikke leuk natuurlijk. Zelf had ik er nooit op die manier naar gekeken. Maar als ik een rolmodel kan zijn voor andere meisjes, dan vind ik dat alleen maar fijn.

“Toen mijn moeder hoorde dat ik werd geïnterviewd als vrouwelijk talent voor Nieuwe Oogst, begreep ze daar niets van. Volgens haar benadruk je op die manier juist dat het gek is om als vrouw in deze branche te werken. Maar toen ze er eenmaal bij stilstond, realiseerde ze zich dat er wel verschillen zijn. Dat je als vrouw vaker moet uitleggen wat je doet bij de kwekerij – en dat je niet van de koffie bent.

Loopbaan Of niet iemands vrouw bent. Ik heb mijn moeder wel aan het denken gezet.” In de toekomst wil jij het stokje van haar overnemen. “Ik heb het altijd al geweten dat ik het familiebedrijf wil overnemen. De combinatie van het werken met mensen en planten vind ik mooi.” Is jouw liefde voor het vak met de paplepel ingegoten? “Ik zag natuurlijk van dichtbij hoe mijn moeder en oom de kwekerij leidden. Al sinds mijn tiende ben ik in mijn vrije uurtjes naast school aan het helpen in het bedrijf. Toch zegt het niets of je van jongs af aan iets meekrijgt. Mijn broertje heeft namelijk helemaal niets met tuinbouw. Hij heeft dus ook geen ambitie het bedrijf over te nemen.” Die overname zal nog even op zich laten wachten. Momenteel volg je eerst nog de Akker- en tuinbouwopleiding aan de Aeres Hogeschool. “Ja, daar heb ik gekozen voor de richting tuinbouw. Op mijn opleiding ben ik trouwens flink in de minderheid: er zijn maar twee vrouwen.” Hoe is dat? “Veel jongens volgen de richting akkerbouw, en daar wordt flink opgeschept over de omvang van de bedrijven. Het gaat soms om wel 100 hectare. Dat opscheppen is niets voor mij. Bovendien werk ik in de tuinbouw, waar het om kleinere oppervlaktes gaat. Toch wordt er in de tuinbouw net zo veel verdiend als in de akkerbouw, dus dat opscheppen is nergens voor nodig. Mannen hebben eerder een houding van: kijk mij eens.” Hoe komt het dat er zo weinig vrouwen zijn volgens jou? “Ik vind het moeilijk om daar een reden voor te geven. Misschien omdat vrouwen eerder geneigd zijn voor vrouwenberoepen te kiezen. En als je alleen maar mannen ziet, denk je dat het niets voor jou is. De tuinbouw heeft misschien ook een mannelijk imago, al begrijp ik daar niets van. Mensen denken dat het heel zwaar werk is. Tuinbouw is natuurlijk best zwaar, maar het werk in de zorg lijkt mij persoonlijk veel zwaarder. En juist daar zie je veel vrouwen. “Ik denk wel dat we in de toekomst meer vrouwen krijgen in de tuinbouw. Er is sowieso meer aandacht voor gelijkheid in beroepen, dat geldt ook voor de agrarische sector.” Hoe zit het eigenlijk met de culturele diversiteit in de tuinbouw en op jouw studie? “Ik studeer in Dronten, het is een van de grootste agrarische scholen. Maar daar zie ik bijna geen mensen van kleur. Het komt volgens mij omdat veel mensen interesse krijgen in het vak doordat ze onderdeel zijn van

Feiten en cijfers diversiteit in de tuinbouw

Het gaat niet goed met het aantal vrouwen in deze sector: • Het aandeel vrouwelijke bedrijfshoofden in de landen tuinbouw is in de periode 2005-2017 afgenomen van 9 naar 6 procent (CBS, 2018) • In slechts 3% van de glastuinbouwbedrijven heeft een vrouw de leiding (CBS, 2018) Wat dat betreft laat de agrarische sector een wat beter beeld zien: • 60 procent van de vrouwen op een agrarisch bedrijf werkt van tien uur per week tot fulltime (LEI en Windesheim, 2015) • 70% van de vrouwen op een agrarisch bedrijf is betrokken bij strategische besluitvorming (LEI en Windesheim, 2015) Maar het is opvallend dat er weinig belangstelling is voor opleidingen op dit vlak bij niet-westerse leerlingen: • 6,9 % van de leerlingen op ‘groene’ vmbo-opleidingen is niet-westers en 9% van de leerlingen op ‘groene’ mbo-opleidingen is van niet-westerse afkomst (DUO-IB Groep, 2011)

een familiebedrijf. Net als ik. Het lijkt me moeilijk om zonder voorbeeld in deze wereld te stappen. De tuinbouw is nogal een specifieke wereld. “Ik vind het wel jammer, want meer diversiteit zou een frisse wind zijn voor de tuinbouw.” Had jij – naast je moeder – verder nog vrouwelijke voorbeelden in de branche? “Nee, eigenlijk niet. Je komt weleens vrouwen tegen in de tuinbouw, maar dan is het meestal ‘de vrouw van’. Maar ik heb niet de behoefte om op iemand te lijken. Ik doe mijn eigen ding.” Hoe reageren mannen op jouw aanwezigheid op school en in de familiekwekerij? “Wel heel positief. Voor de hele sector geldt dat deze weinig in trek is onder jongeren. De oudere generatie is dus sowieso al blij met nieuw bloed. En de meeste mannen zijn daarbij ook heel positief ten opzichte van vrouwen: ik word met open armen ontvangen. “Via de kwekerij kom ik ook veel in contact met internationale klanten. Die vragen regelmatig of ik langs wil komen of stage wil lopen. Ik heb dus een luxeprobleem.” Zie je jezelf straks al leidinggeven? “Dat idee vind ik nog lastig. Ik wil mensen niet het gevoel geven dat ik boven ze sta. Maar ik heb wel de ambitie om meer over leiderschap te leren. Daar krijgen we nu ook goed les in.” O OPZIJ 2021

Overgangsdossier

‘Kan je

misschien in de overgang zĳn?’

Iedere vrouw belandt vroeg of laat in de overgang. Maar hoewel er steeds meer kennis beschikbaar is, en er sinds de tweede golf feministen hun opvliegers kregen ook niet meer over wordt gezwegen, lijkt iedere generatie vrouwen opnieuw door de overgang te worden overvallen. Een gesprek met gynaecoloog Dorenda van Dijken, journaliste Elles de Bruin en Joyce van Dijk van HealthyWoman. ‘Er bestaan zoveel misverstanden: wist je dat de hoeveelheid hormonen tijdens drie weken pilgebruik gelijk staat aan één jaar hormoontherapie tegen overgangsklachten?’ D O O R A L I E S P E GT E L

Overgangsdossier

e overgang gold jarenlang als taboe. Maar de laatste tijd is er van alles verschenen: handboeken, theatervoorstellingen, de podcast Opvliegers van Elles natuurlijk. En het boek van Toren-C-maakster Maike Meijer, Wen er maar aan, staat als wekenlang in de bestsellerlijst. Het lijkt of het taboe inmiddels doorbroken is. Dorenda: “Het klopt dat er steeds meer aandacht is voor de overgang, maar we zijn er nog lang niet. Kijk, die besteller van Maike Meijer is natuurlijk superleuk, maar daarin wordt de overgang wel weer een beetje op de hak genomen. Dat lacherige kennen we wel van cabaretvoorstellingen. Wat mij betreft houden we daar eens mee op. Relativeren is prima, 20 procent van de vrouwen heeft ook nergens last van. Maar voor 30 procent is de overgang wel degelijk een zeer serieus probleem met grote impact op hun leven.” Hoe zou het komen dat er dikwijls lacherig wordt gereageerd op de overgang? Bij borstkanker bijvoorbeeld, lacht niemand. Dorenda: “Ja, waarom? Ik ben 27 jaar gynaecoloog, ik hou me al 22 jaar bezig met overgangsklachten. Zelf ben ik er fluitend doorheen gefietst, maar dat betekent niet dat ik me niet kan verplaatsen in anderen. Dat de eierstokken gedurende de overgang minder of geen oestrogenen meer aanmaken, kan bij vrouwen veel meer klachten veroorzaken dan de bekende opvliegers. Er is gewoon jarenlang onvoldoende aandacht voor geweest, ook bij gynaecologen hoor, niet alleen bij huisartsen en bedrijfsartsen. Pas vorig jaar is besloten dat de opleiding gynaecologie aandacht gaat besteden aan de overgang. Als je dat vergelijkt met de landen om ons heen: elk land heeft z’n eigen menopause society, in Engeland is dat een gigantisch orgaan, met verschillende secretaresses, die organiseren congressen en symposia. Dat doen wij ook, maar met z’n vijven. Vrijwillig en in onze eigen tijd. In Nederland lopen wij mijlenver achter. Vanuit een soort diepgeworteld calvinisme: die overgangsklachten van vrouwen horen er nu eenmaal gewoon bij…” … of zoals Maike Meijer het uitdrukt: wen er maar aan. Dorenda: “Nou dat is natuurlijk flauwekul. Elles heeft voor haar podcast op mijn spreekuur meegelopen, en voor vrouwen met hevige bloedingen of paniekaanvallen kan je niet zeggen: wen daar maar aan, zo ligt dat gewoon niet. De overgang wordt in Nederland over het algemeen nog niet gezien als een echte aandoening, als iets waar je werkelijk veel last van kan hebben. Ten onrechte worden overgangsklachten soms aangezien voor een depressie of burn-out. Dus daarom ben ik zo blij dat het nu eindelijk als onderwerp in de opleiding gynaecologie zit.” Joyce: “Dat er weinig aandacht is voor de impact van de overgang op de werkvloer, ligt misschien ook aan

onze arbeidscultuur. Nederlandse vrouwen zijn pas relatief laat op de arbeidsmarkt gekomen, en ze werken met name parttime. Hierdoor zijn overgangsklachten misschien minder snel tot uiting gekomen. Ik kan me voorstellen dat er in andere landen al meer over bekend is, omdat daar al langer een groter aantal vrouwen aan het werk is.”

ELLES ‘Ik kreeg bijvoorbeeld een mail van een dame van rond de zeventig, zij schreef dat ze met tranen over haar wangen naar de podcast had geluisterd, haar man zat naast haar op de bank. Ze schreef: ‘Eindelijk had ik het idee dat ik geen aanstelster ben geweest’.’ Dorenda: “Niet voor niets is eind vorig jaar een motie aangenomen van GroenLinks om de overgang meer te bespreken, onder andere op de werkvloer. Het zet namelijk een grote groep vrouwen op non-actief.” Elles: “Voordat ik aan mijn podcast begon, reikte mijn kennis over de overgang niet heel veel verder dan een paar boeken en af en toe een item. Pas toen ik bezig was met mijn podcast, ontdekte ik dat er allerlei interessante initiatieven zijn, zoals die van jou, Joyce. En als ik zie hoeveel reacties mijn podcast oplevert; ik krijg nog dagelijks dankmails, ook van vrouwen die ermee onder de arm naar hun huisarts stappen. Opvliegers is inmiddels al 154.000 keer beluisterd, dat is heel veel voor een podcast. Ik werk al jaren voor de media, maar ik heb nog nooit zoveel persoonlijke en uitgebreide reacties gekregen op mijn werk. Overweldigend.” Joyce: “Fantastisch. Ik zie twee stromingen; enerzijds zie ik vrouwen die de klok ergens hebben horen luiden, maar niet weten waar de klepel hangt. Die zijn op zoek: wat hoort nou bij de OPZIJ 2021

Overgangsdossier overgang en wat niet. Maar ik zie ik ook vrouwen, en die zag ik een paar jaar geleden nog niet, die zich al verdiept hebben in het onderwerp. Dat zijn over het algemeen hogeropgeleiden, die weten hoe ze aan informatie kunnen komen en zelf diagnoses kunnen stellen. En die bijvoorbeeld naar jouw podcast luisteren, Elles.” Elles, je begint jouw podcast met de vraag waarom de overgang jouw leven pakweg tien jaar geleden compleet op z’n kop zette. Elles: “Ja, ik stel mezelf kwetsbaar op, misschien dat het daarom ook heel veel losmaakt bij andere vrouwen. Ik kreeg bijvoorbeeld een mail van een dame van rond de zeventig, zij schreef dat ze met tranen over haar wangen naar de podcast had geluisterd, haar man zat naast haar op de bank. Ze schreef: ‘Eindelijk had ik het idee dat ik geen aanstelster ben geweest.’” Dorenda: “Het luisteren van podcasts doet het erg goed op dit moment. En wat ook goed is, Elles, is dat je Isa Hoes hebt geïnterviewd. Heel belangrijk dat BN’ers er open over zijn en het bespreekbaar maken. Dat heeft meer effect dan welk wetenschappelijk artikel dan ook.” Elles: “Ik ben heel druk op zoek geweest naar een

boegbeeld dat durft te zeggen wat de overgang met haar heeft gedaan. Ik stuitte op oud-Kamervoorzitter Gerdi Verbeet. Zij had ooit eens in Het Parool gezegd dat ze Kamervoorzitter was op een moeilijke leeftijd – ze had het ijswater naast zich staan want ze had destijds opvliegers. Ik dacht: leuk mens, Gerdi Verbeet. Dus ik mailde haar: ‘Ik ben bezig met een podcast over de overgang, zou je kunnen herhalen wat je in het Parool vertelde?’ Ik kreeg een afgemeten mailtje terug: ‘Ja, dat ben ik allang weer vergeten, er zijn wel belangrijkere dingen,’ zoiets. Erover praten in een podcast wilde ze niet. Heel erg jammer.” Dorenda: “Maar hoe gaan wij dan ooit dat glazen plafond doorbreken als wij dit niet serieus nemen? Daar maak ik me heel druk over. Want wanneer piek je in je carrière? Tussen je veertigste en zestigste, dat is ook net de leeftijd van de overgang. Dus als je daar heel veel last van hebt en je krijgt daar geen goede hulp bij, dan gaat ’m dat nooit worden.” Scheelt het niet dat de meerderheid van de huisartsen inmiddels vrouw is. Die zullen overgangsklachten toch zeker wel serieus nemen? Dorenda: “Oh, het is echt een misvatting om te denken

DORENDA ‘Ik ken een heleboel mannelijke artsen die het prima oppakken en een heleboel onaardige vrouwelijke artsen die het afdoen als gezeur.’

Overgangsdossier Dorenda van Dĳken (1958) is als gynaecoloog verbonden aan het OLVG West in Amsterdam. Ze staat aan het hoofd van de menopauze-poli, waar ze – zo nodig met een multidisciplinair team – overgangsklachten van vrouwen behandelt. Van Dijken ijvert op talloze fronten om de overgang als serieuze aandoening erkend te krijgen, ook onder haar medische vakgenoten en huisartsen. Zo is ze onder andere docent aan de opleiding voor menopauzeverpleegkundigen aan het Erasmus MC, en voorzitter van de Dutch Menopause Society.

dat vrouwelijke artsen er meer voor openstaan dan mannelijke artsen. Sekse maakt wat dit betreft helemaal niets uit. Ik ken een heleboel mannelijke artsen die het prima oppakken en een heleboel onaardige vrouwelijke artsen die het afdoen als gezeur.” Elles: “Herkenbaar, want vrouwen nemen elkaar wat dit betreft ook erg de maat. Ik heb vriendinnen tegen wie ik amper durf te zeggen dat ik een podcast maak over de overgang, want die vinden het allemaal gezeik. Die hebben zelf natuurlijk nergens last van.” Dorenda: “Wij horen op de poli soms dat vrouwen echt met de vuist op tafel moeten slaan, voordat hun klachten serieus worden genomen. Maar er zijn ook vrouwen die prima door hun huisarts worden geholpen, die bijvoorbeeld heel goed weet dat als een vrouw nog regelmatig menstrueert ze toch al overgangsklachten kan hebben. We zijn zeker op de goede weg. Je ziet echt dat het steeds beter gaat, maar we zijn er nog niet. Want er wordt in de spreekkamer nooit of zelden aan vrouwen met klachten gevraagd: ‘Kan je misschien in de overgang zijn? Hoe is het met de overgang?’” Wat is jouw ervaring, Joyce? Komen werkgevers vrouwen met overgangsklachten tegenwoordig tegemoet om ziekte-uitval tegen te gaan? Joyce: “De hr-managers die bij mij komen staan er vanzelfsprekend wel voor open. Maar het hangt wel een beetje af van het type organisatie. De aandacht gaat in veel kennisorganisaties ten eerste uit naar jonge moeders, die willen ze graag behouden, want daar is een grote uitstroom. De overgang heeft in tijden van corona toch iets minder urgentie.” Dorenda: “Dat doet dus een heleboel vrouwen tekort die heel veel ervaring hebben en echt van grote waarde zijn. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de zorg: 80 procent van het zorgpersoneel is vrouw.” Op een webinar over overgang en werk vertelde jij laatst, Joyce, dat er vrouwen zijn die tijdens hun werk niet in hun eentje mogen wandelen om hun overgangsklachten te verminderen. Dat vindt hun familie niet goed. Joyce: “Klopt. Dit kwam naar voren uit ons wetenschappelijke onderzoek in een schoonmaakbedrijf waar 21 verschillende nationaliteiten werken. We doen veel aan preventie van klachten, en we vroegen vrouwen of een individueel traject voldeed aan hun behoefte. Waarop sommige vrouwen zeiden: ‘Mijn man mag niet

weten dat ik deelneem, ik mag niet met een vreemde buiten gezien worden.’ Als ze met twee collega’s wandelen onder werktijd, dan is het een ander verhaal, dan kunnen ze het uitleggen. Soms weten vrouwen helemaal niet wat de overgang is. Over taboe gesproken; voor deze vrouwen is het niet eens een optie om het bespreekbaar te maken. Daar staan wij eigenlijk helemaal niet bij stil.”

ELLES ‘Ik heb vriendinnen tegen wie ik amper durf te zeggen dat ik een podcast maak over de overgang, want die vinden het allemaal gezeik.’ Dorenda: “Van de week hoorde ik dat in Japan, ik weet niet of het waar is hoor, het woord ‘opvlieger’ niet bestaat.” Elles: “Dat heb ik ook gehoord.” Dorenda: “In Griekenland zijn vrouwen in de menopauze juist de wijze oudere vrouwen die in het dorp iedereen van raad voorzien. Het beeld van de overgang is heel cultureel bepaald.” OPZIJ 2021

Overgangsdossier dossier Elles de Bruin (1957) is journalist en presentator. Ze presenteert bij Omroep MAX het consumentenprogramma Meldpunt. Naar aanleiding van haar eigen overgangsklachten maakte ze vorig jaar de 8-delige podcast-serie Opvliegers. Hierin praat ze met specialisten en ervaringsdeskundigen over oorzaken en gevolgen van de overgang. Eén aﬂevering is gewijd aan mannen en hun midlifecrisis en de afname van het mannelijke hormoon testosteron. nporadio1.nl/podcasts/opvliegers

Om terug te komen op de Nederlandse cultuur: schrijfster Francine Oomen schrijft in Oomen stroomt over dat je de overgang niet moet onderdrukken met hormoonpillen. Zij beschouwt het als een belangrijke transitiefase

DORENDA ‘Oomen heeft het opgelost door vijf jaar te mediteren en te werken in haar moestuin, dat is heel mooi, maar de meeste vrouwen kunnen zich dat helemaal niet permitteren.’ die je zonder medicatie moet doorstaan. ‘Braakliggen’, noemt ze dat. Net als het land van een boer, die zijn grond de kans geeft om in alle rust te herstellen. Dorenda: “De overgang ís natuurlijk ook een transitieperiode tussen twee stabiele levensfases, net als de pubertijd. Een fysiologisch proces noemen ze dat in medische termen. Ieder moet dat ook op haar eigen manier doen. Maar 52

dat betekent niet dat je er geen erg last van kan hebben. Oomen heeft het opgelost door vijf jaar te mediteren en te werken in haar moestuin, dat is heel mooi, maar de meeste vrouwen kunnen zich dat helemaal niet permitteren. En het is natuurlijk haar goed recht dat ze tegen hormoontherapie is, die mening mag ze hebben. Maar in haar boek schrijft Oomen dat je er borstkanker van krijgt, maar zij is geen medisch professional, ze is er helemaal niet in thuis. De negatieve beeldvorming rond hormoontherapie is heel erg hardnekkig. Dat komt door een onderzoek uit 2002 dat aantoonde dat het gebruik van hormoonsuppletie het risico op borstkanker enorm zou verhogen. De cijfers waren shocking, maar achteraf bleken die totaal niet te kloppen. Met de producten die toen werden voorgeschreven werken we ook allang niet meer; de dosis hormonen is veel lager en we schrijven ze minder langdurig voor. Maar iedereen heeft dat nog steeds op z’n netvlies staan, het is een onderwerp dat jarenlang heeft stilgelegen qua nascholing bij artsen. Dat onderzoek heeft heel veel kwaad gedaan.” Elles: “Toen ik tien jaar geleden naar mijn huisarts ging, was dat de sfeer: je moet ontzettend uitkijken met die hormonen, het is enorm gevaarlijk. Ik weet nog heel goed dat ik suggereerde dat mijn klachten met de overgang te maken zouden kunnen hebben. Mijn arts reageerde: ‘De overgang, de overgang? Je kan wel alles op de overgang schuiven, laten we daar maar even niet van uitgaan’. Ik zette door, en ging uiteindelijk toch met een recept voor hormoontherapie naar huis. Maar vervolgens heeft het tien jaar op het prikbord in de keuken gehangen, want ik aarzelde om het te nemen, omdat ik bang was voor de risico’s.” In Nederland domineert het idee dat je het beste af bent zonder medicijnen. Net zoals de thuisbevalling wordt geromantiseerd, en dat baringspijn belangrijk zou zijn voor de hechting tussen moeder en kind. Dorenda: “Oh, dat idee van het nut van die baringspijn is zo enorm achterhaald!” Elles: “Rondom de bevallingen van mijn drie kinderen dacht ik ook: waarom hebben ze in Frankrijk wel pijnbestrijding en hier niet? Dat is hetzelfde gevoel als met overgangsklachten, zo van: pijn hoort erbij, in Nederland moeten vrouwen gewoon lijden. Mijn oudste werd geboren middels een keizersnee. En ik weet nog heel goed dat ik daarna twee verpleegkundigen in de hoek van de kamer over mij hoorde praten: ‘Die in bed drie was een

Overgangsdossier Joyce van Dĳk (1974) is directeur van HealthyWoman, kennisinstelling en arbodienst. Zij ondersteunt werkgevers bij het voorkomen van verzuim en uitstroom van vrouwen die kampen met vrouwspeciﬁeke gezondheidsklachten, zoals de overgang. Van Dijk wil een einde maken aan het onbegrip, gebrek aan deskundigheid, en het niet serieus nemen van klachten van ervaren vrouwen, die met de juiste hulp en leefstijladvies goed kunnen functioneren op de werkvloer.

keizersnede, die heeft het niet zelf gedaan.’” Dorenda: “Oh wat erg. Inmiddels lopen we met pijnbestrijding bij bevallingen in het gareel met de rest van Europa. Iedere vrouw die daarom vraagt en in het ziekenhuis bevalt kan overal 24/7 pijnbestrijding krijgen. Maar we waren hekkensluiter, net zoals we nu weer een van de laatste landen zijn die de overgang serieus nemen.” Dorenda, het kinkt of je jarenlang missiewerk verricht om de overgang serieus op de kaart te krijgen, vergelijkbaar met de strijd die cardioloog Angela Maas heeft moeten voeren voor het vrouwenhart. Dorenda: “Het is een gevecht ja, maar ik vind het heel belangrijk. Ruim honderd jaar geleden speelde de overgang niet, want iedereen ging dood voor z’n vijftigste. En nu is de levensverwachting van een gemiddelde vrouw na haar laatste menstruatie nog minstens dertig jaar. Dus we krijgen te maken met aandoeningen op de lange termijn die allemaal samenhangen met de hormoonverandering: hart- en vaatziektes, botontkalking, dementie. Borstkanker wordt omgeven door heel veel emotie. Maar als je kijkt waar wij vrouwen aan overlijden, dan is doodsoorzaak nummer 1 hart- en vaatziekten. En hormoontherapie kan beschermend werken tegen hart- en vaatziekten, tegen botontkalking en bij jonge vrouwen tegen dementie. Maar in Nederland wordt alleen naar het negatieve gekeken, daar moeten we vanaf. Hier krijgt 5 procent van de vrouwen met ernstige overgangsklachten hormoontherapie voorgeschreven, in de landen om ons heen varieert dat van 15 tot 35 procent.” Elles: “Dorenda, je bent echt een held.” Dorenda: “Wist je dat één jaar hormoontherapie gelijk staat aan drie weken pilgebruik? Het risico om borstkanker te krijgen als je na je veertigste tien jaar de pil slikt, is veel hoger.” Elles, jij werd toen jaar geleden, net al vele vrouwen, overvallen door jouw overgangsklachten. Had het jou geholpen als jij toen wist wat je nu weet? Elles: “Zeker. Als ik had geweten dat die hormonen niet zo gevaarlijk zijn, dan was ik daar natuurlijk meteen aan begonnen. Nu heeft dat recept tien jaar op mijn prikbord gehangen. Ik had vooral mentale klachten, angst en paniek. Als ik beter geïnformeerd was geweest, had ik denk niet al die rottige jaren gehad. Het klinkt heel zwaar, ik ben gewoon blijven functioneren, maar ik vind het eigenlijk wel heel erg.”

Joyce: “Ik spreek ook wel vrouwen die tijdens de levensfase van overgang drastische beslissingen nemen, ze besluiten dan ineens weg te gaan bij hun

JOYCE ‘De aandacht gaat in veel kennisorganisaties ten eerste uit naar jonge moeders, die willen ze graag behouden, want daar is een grote uitstroom. De overgang heeft in tijden van corona toch iets minder urgentie.’ man of om afscheid te nemen van hun werk. Achteraf bekeken, zeggen ze, was dat misschien niet nodig geweest.” Dorenda: “Je kunt je natuurlijk afvragen of zo’n besluit echt een direct gevolg is van de overgang. Maar de bal ligt in mijn optiek wel bij vrouwen. De enige die de overgang echt serieus bespreekbaar kunnen maken zijn vrouwen zelf.” O OPZIJ 2021

Overgangsdossier

Als de drempel voor de huisarts te hoog is, of als de eigen arts bijvoorbeeld niet goed geïnformeerd is over overgangsklachten, kan je online terecht met vragen bij ZorgZus. Maak je je zorgen over gebrek aan slaap, hartkloppingen of gewrichtspijn? Zet je gezondheidsvragen in een mail, en stuur ze naar ZorgZus. Gespecialiseerde verpleegkundigen, bijvoorbeeld een overgangsconsulente, zullen ze beantwoorden. Zij geven adviezen en informatie over de beste behandeling die bij jou past. www.onlinezorgzus.nl/ zusenzorg.nl Via haar site Blow.nl geeft journaliste Wies Verbeek (1965) tips en advies aan anderen gedurende haar zoektocht naar hoe ze een beetje leuk oud kan worden. Daarbij schenkt deze 45plus influencer vanzelfsprekend ook veel aandacht aan de overgang en de gevolgen. Want: we blijven niet langer jong, maar we worden alsmaar ouder. Met Jaap Jongbloed maakt Verbeek ook de podcast Jong Bloed over het geheim van een lang en gelukkig leven. Haar eigen overgang was voor journaliste en presenator Elles de Bruin (1957) de reden om zich te verdiepen in deze levensfase. Ze maakte vorig jaar de acht-delige podcast-serie Opvliegers, om beter te begrijpen waarom de overgang haar leven totaal op z’n kop had gezet. Hevige opvliegers, vergeetachtigheid, een paniekaanval vlak voor een tv-uitzending; ook De Bruin kende zichzelf bij vlagen niet terug. In haar podcast gaat ze op rondtocht langs specialisten en ervaringsdeskundigen, één aflevering is geheel gewijd aan mannen.

(Kosmos Uitgevers) €25,-

Online zorg

(Ambo|Anthos Uitgevers) €17,50

De jaarlijkse week van de overgang, is van 12 tot 19 april 2021

Te lijf. De kunst van het mooi ouder worden (2016) & I’M lijfboek (2018) Te lijf gaat over ‘de kunst van het mooi ouder worden’. I’M Lijfboek staat vol adviezen hoe de overgang te lijf te gaan met behulp van voeding, training en ontspanning. Inmiddels is er ook een online I’M-platform: isamedina.com. Actrices Isa Hoes (1967) en Medina Schuurman (1969) waren bezig met een boek over mooi ouder worden en ontdekten tijdens het schrijven dat ze beiden in de overgang zaten. Ze spraken voor Te lijf met allerlei experts, waaronder overgangsconsulente Jos Teunis, die een beroep uitoefent waarvan ze nooit hadden geweten dat het bestond. Als eigentijdse overgangs-ambassadrices schoven Hoes en Schuurman aan in allerlei talkshows waar ze nog altijd pionierswerk dienden te verrichten, door überhaupt publiekelijk en zonder gêne over de overgang te spreken. Zo kaartten ze het aan dat vrouwen door vaginale droogte pijn bij het vrijen kunnen ervaren. Voor veel mannelijke presentatoren een onbehaaglijke kwestie. ‘Alfamannetje Jeroen Pauw weet zich geen raad met de overgang,’ kopte Trouw, drie jaar geleden.

Gids met informatie en praktische handvatten om de periode van de overgang goed te doorstaan. Mirjam van ’t Veld (1970), voorzitter van de raad van bestuur van Ziekenhuis Gelderse Vallei, schreef met Marcelle Meesters (1971), tekstschrijver en communicatieadviseur, een boek dat ze beiden hadden willen lezen toen ze relatief jong in de overgang raakten. Ze verzamelden de informatie waar het hen aan had ontbroken; over hormonen, de invloed van de overgang op organen en lichaamsonderdelen, en een gezonde leefstijl. Allebei pasten ze hun voeding aan en gingen geregelder bewegen, waardoor ze zich beter gingen voelen.

(Uitgeverij Lucht) €24,99

Overgang van top tot teen (2021)

Een dagboek met illustraties van een gefingeerde actrice, over de overgang, ouder worden en de rol van seks. Maike Meijer (1967), actrice en scenarioschrijver van het satirische programma Toren C, staat al maanden in de bestsellerlijst met Wen er maar aan, een fictief dagboek over het leven van de werkloze actrice M. De hoofpersoon is een bedacht personage, maar gebaseerd op haar eigen leven. Meijer schrijft korte beeldende stukjes in korte zinnen die lezen als filmscènes. “Onder de douche een helder inzicht gekregen. Met de overgang zit het als volgt: er is helemaal geen overgang. De veranderingen zijn er opeens, en je moet het voortaan maar met je nieuwe zelf doen.” Ze kijkt in de spiegel en schrikt zich rot omdat ze niks herkent. “Wie is die vrouw?” Ze maakte ook illustraties bij haar verhaal, iets wat auteurs van overgangsboeken vaker doen. Ze schrijft en tekent humoristisch en met zelfspot. Veel problemen ervaart Meijer ook niet. Ze zegt dat ze geniet van het ouder worden: het brengt haar rust en er valt voor haar wel te leven met de fysieke kwalen. Althans, het went.

Oomen stroomt over (2017)

‘Graphic memoir’ een getekend stripverhaal met een blond figuurtje in de hoofdrol dat leest als een coming of age van een volwassen vrouw. Er is ook een Overstroom-logboek en een Overstroom-kwartet. Francine Oomen (1960), schrijfster van onder andere de succesvolle kinderboekenreeks Hoe overleef ik… werd, zoals veel vrouwen, volledig overrompeld door de overgang. Ze was 52 jaar en vond er plots ‘geen bal meer aan om mezelf te zijn.’ De problemen stapelden zich op, haar drie kinderen waren de deur uit, haar moeder overleed, haar relatie wankelde en ze kon niet meer schrijven vanwege de ‘breinblubber’ zoals ze het noemt. Het duurde even voordat ze in de gaten had dat haar somberheid en moeheid te wijten waren aan de overgang. “De grootste misvatting is dat de overgang pas begint als je niet meer ongesteld wordt,” vertelde ze. “Terwijl de klachten al jaren eerder kunnen aanvangen. Dan worden ze maar al te vaak toegeschreven aan een depressie, aan een burn-out of aan schildklierproblemen. Met een verkeerde behandeling tot gevolg.” Ze ging niet zoals gewoonlijk schrijven, maar drukt haar verwardheid, emoties en kennis uit in getekende scènes, collages, en getypte briefjes. Achteraf bekeken vond Oomen dat de overgang niet voor niets plaatsvindt. Het dwingt vrouwen rustiger aan te doen, om een tijdje ‘braak te liggen’. Zoals een boer zijn uitgeputte grond rust en tijd geeft zich te herstellen, zo moet een vrouw op zoek gaan naar nieuwe voeding. Die vond zij in yoga, tekenen, tuinieren en zelfonderzoek.

(Nijgh & van Ditmar) €20,-

(Uitgeverij Meijer) €17,99

Wen er maar aan (2021)

OPZIJ 2021

Overgangsdossier

Handboek vol wetenschappelijke inzichten, informatie van specialisten en ervaringsdeskundigen en concrete adviezen. Journaliste en bladenmaker José Rozenbroek (1960) schreef met verpleegkundig overgangsconsulent Jos Teunis (1957) een compleet handboek dat antwoord geeft op de vragen die vrijwel iedere vrouw in de overgang zichzelf stelt. Wat doen die veranderende hormonen met je lichaam en geest, je relatie en seksleven, je hart en vaten, je huid en haar? Ervan uitgaande dat vrouwen te weinig kennis hebben van wat hormonen doen met lichaam en brein, geven ze informatie

die vrouwen kan helpen om hun klachten te begrijpen en mogelijk te verminderen. De auteurs weerleggen het wijdverspreide misverstand dat een hormoonpreparaat dat overgangsklachten kan verminderen, het risico op borstkanker sterk zou vergroten. In Nederland zijn artsen en vrouwen vergeleken met het buitenland benauwd voor medicatie. De houding is over het algemeen: je moet er nu eenmaal gewoon doorheen. De beide auteurs vinden dat onzin, waarom zouden vrouwen die lijden onder slapeloosheid, stemmingswisselingen en opvliegers geen hormoonpillen slikken als hen dat kan helpen?

(Uitgeverij Contact) €24,99

Mijn zoon heeft een seksleven en ik lees mijn moeder Roodkapje voor (2006)

(Atlas Contact) €20,-

De overgang, het no-nonsense handboek (2016)

Roman over de spagaat van een werkende vrouw in de overgang die de zorg voor man en puberkinderen combineert met de mantelzorg voor haar moeder. Renate Dorrestein (1954-2018) schreef deze bij vlagen zeer geestige en ontroerende roman 15 jaar geleden toen er maatschappelijk nog veel minder aandacht was voor de overgang dan tegenwoordig. Haar hoofdpersoon Heleen staat symbool voor de vele vrouwen die een hevige periode doormaken van afscheid nemen. Ze raken hun kinderen kwijt hun ouders en een deel van henzelf. Niet alleen hun vruchtbaarheid verdwijnt, maar ook hun looks, want het uiterlijk veroudert ineens razendsnel. Dorrestein hoopte dat haar boek als breekijzer zou dienen om het taboe rondom de overgang te doorbreken. Bij de verschijning vertelde ze aan Elsbeth Etty: “Ik heb de overgang ervaren als een van de best bewaarde geheimen op aarde. Ik had geen idee wat me te wachten stond en dat geldt echt niet alleen voor mij. Voor jongere vrouwen is de menopauze nog steeds een met schaamte omkleed mysterie. En ik kan me dat ook best voorstellen: je wordt onvruchtbaar en daarmee is je marktwaarde als vrouw – volgens de oude standaard – totaal voorbij. Dus niemand wil dat aan de grote klok hangen. Dát maakt het zo beladen.” Dorrestein, oud OPZIJ-redacteur, vond dat haarzelf ook wel iets te verwijten viel. “Toen wij babyboomfeministen de overgang afdeden als ‘het lege-nestsyndroom’ waar de generatie van onze moeders onder leed, hadden we een punt, maar we hadden geen oog voor de hormonale, fysieke kant van de overgang. Dat taboe hebben we in stand gelaten. En ik zeg: we moeten het doorbreken. Je hebt er weinig aan om te doen alsof het niet bestaat, dan wordt het alleen maar erger.”

Overgangsdossier

Overgangsgame

Dit jaar wordt tijdens de week de game Greenhabit Heartlife gelanceerd, om vrouwen spelenderwijs door de overgang te loodsen. Bedenker is vrouwencardioloog Janneke Wittekoek, die stelt dat vrouwen in de overgang hun leefstijl moeten aanpassen om mogelijke cardiologische problemen te voorkomen. Verlies van het vrouwelijke hormoon kan leiden tot slaaptekort, gewichtstoename en hoge bloeddruk en cholesterol. Allemaal schadelijk voor het hart. Van een avatarcardioloog krijgen gamende vrouwen, die in duo’s spelen, dagelijks opdrachten waardoor ze in kleine stapjes hun fysieke en mentale lifestyle aanpassen om bijvoorbeeld hun gewicht in balans te houden. Het brein heeft 68 dagen nodig om nieuwe gewoontes aan te leren, de game duurt 84 dagen. Greenhabit.nl

Theater

Hormonologen, (2010) door actrice Yvonne van den Hurk (1959). Zij schreef een theaterserie waarin vrouwen vertellen over de menopauze. Omdat veel vrouwen hun klachten voor zichzelf houden en zwijgen, ging zij juist de theaters in met een overgangsvoorstelling en trok volle zalen. Over de totstandkoming van de theatershow en de ontvangst schreef Van den Hurk in 2011 Hormonologen. De overgang? Daar heb je het gewoon niet over. Overgangsconsulent Jos Teunis schreef de medische rode draad in het boek.

Documentaire

Uitgebloe(i)d (2014), documentaire van journaliste Ingeborg Beugel (1960) die haar persoonlijke overgangsverhaal in beeld brengt. Een aantal jaar geleden was het not done om openlijk over de overgang te praten, vertelde ze. Om zich vervolgens uiterst kwetsbaar op te stellen door voor de camera uit de doeken te doen dat haar orgasmes niet meer je-van-het waren, en dat ze een andere vriend nam náást haar levenspartner met wie ze niet langer wilde samenwonen. Niet alleen mannelijke critici vonden dat ze niet zo moest zeuren. Ook columniste Elma Drayer (1957) vond dat Beugel zich druk maakte over een niet bestaand maatschappelijk

probleem, want de overgang is volgens haar helemaal geen taboe meer sinds de tweedegolf-feministen hun eerste opvliegers kregen. ‘Begin jaren negentig schreven voorvechtsters als Germaine Greer (The Change, vertaald als Overgang), Betty Friedan (Fountain of Age), Erica Jong (Fear of Fifty - Vrees voor vijftig) vuistdikke boeken over het lot dat hen had getroffen,’ aldus Drayer in Trouw. “Vrouwen van mijn generatie, wil ik maar zeggen, die nu nog niet weten wat de menopauze zoal inhoudt, moeten ziende blind en horende doof zijn geweest. Toch is dat nog steeds de mantra die klinkt. Het maakt de overgang tot het meest besproken taboe in vrouwenland - een paradox die geestig genoeg niemand lijkt op te vallen.” OPZIJ 2021

Overgangsdossier

over gewicht Een tachtigjarige oorlog, met af en toe wat terreinwinst en -verlies en als je geluk hebt lange periodes met een wapenstilstand. We hebben het hier over de levenslange strijd voor een gezond en gewenst gewicht. Crashdiëten, je suf trainen, wonderbaarlijke afslankpillen en drankjes. Er worden gouden bergen beloofd, toch is er maar één ding dat echt werkt: een lang vol te houden gezonde levensstijl. Maar een steuntje in de rug helpt wel. In gesprek met Marianne Baars (1970), ceo van NewFysic, de al jaren groeiende succesformule op dit gebied, met natuurlijke supplementen en een coach die je wekelijks op koers houdt. Niet alleen onze koningin heeft hier al jaren baat bij, ook op onze redactie hebben we goede ervaringen met deze methode.

ie methode, met een wekelijks bezoek aan een coach die je motiveert, een persoonlijk voedingsplan en met hulp van die natuurlijke supplementen, geeft nagenoeg gegarandeerd resultaat. Voor het grote aantal klanten was er in deze coronatijden goed nieuws: de vestigingen mochten ondanks de lockdown gewoon openblijven – want voedingsbeleider/coach is geen contactberoep.

“Eigenlijk zitten wij aan de goede kant in deze crisis, ik voel me bijna bezwaard om het te zeggen. De vestigingen hoefden niet dicht, dat was geweldig, ook voor m’n mensen, dat ze gewoon naar hun werk konden. Tijdens de eerste lockdown, toen we veel minder wisten van het virus, was er nog de angst voor het persoonlijke contact en zijn er toch veel mensen overgestapt naar onze online begeleiding. Gelukkig hebben we ook een online platform, dat eigenlijk al heel snel groeide, maar dat heeft nog een enorme vlucht genomen,” vertelt Baars. “Wat we zien is dat online wel een iets andere doelgroep is. Gemiddeld toch wat jonger, natuurlijk ook mensen die niet direct een vestiging om de hoek hebben. En meer mannen. Ons klantenbestand bestaat voor zo’n twintig procent uit mannen. Dat is sinds ik elf jaar geleden hier kwam werken altijd zo geweest, ondanks de verschillende marketinginspanningen op dit gebied. Eigenlijk is dat heel erg jammer, want we boeken fantastische resultaten met mannen. Enerzijds komt dat omdat mannen gemiddeld makkelijker afvallen dan vrouwen. Ze hebben een andere verbranding, andere spiermassa. Maar anderzijds komt dat ook omdat ze vaak nog niet heel veel gedaan hebben op dit gebied, het lichaam reageert daar heel goed op. De gemiddelde leeftijd van onze klanten is 45 jaar, de meesten daarvan hebben al tientallen dingen gedaan. En helemaal als de overgang in het spel is, is het ook bij ons best wel een uitdaging.” Of het nu komt door de overgang, waarin er op plekken waar nog nooit iets heeft gezeten plotseling van alles aan blijft plakken en de weegschaal doorslaat, of dat het de coronakilo’s zijn, we willen die kilo’s kwijt. En leuk hoor, dat wandelen, we weten dat het heel goed is om dagelijks tenminste een half uur in stevig tempo door te lopen, zoals we van overheidswege te horen krijgen. Maar met gesloten sportscholen, sportclubs en zwembaden is het nagenoeg onmogelijk om aan een flinke vetverbranding te werken. Natuurlijk op een enkele, enorm gedisciplineerde vriendin na, die thuis op een matje alle push-ups en squats doet. Maar ‘elk pondje gaat door het mondje’ is een hele oude tegeltjeswijsheid, waar nog steeds weinig tegenin te brengen valt. En zoals

Overgangsdossier de meeste doorgewinterde lijners weten: hoe leuker je iets vindt, hoe dichter het ligt bij je eigen leefstijl, hoe makkelijker het is vol te houden. En het helpt als iemand je op het rechte pad houdt. Dat is wellicht waarom de methode van NewFysic zo goed werkt. “Onze doelgroep wil gewoon tegenover een coach zitten. En als afvallen wat zwaarder is, bijvoorbeeld vanwege de overgang, is een coach nog veel belangrijker. Uit onderzoek blijkt dat de coach met stip op één staat als het gaat om de reden van ons succes. Ook horen we vaak dat je bij ons zo lekker kunnen blijven eten, helemaal als daar wat aandacht aan wordt besteed. Het gezin kan gewoon mee-eten, je zit niet zelf met een karig potje voor je, terwijl de rest iets lekkers eet. En we zijn niet al te streng in de leer, in de zin dat we begrijpen dat mensen af en toe mindere weken hebben, dat ze van een glas wijn houden. Het leven moet ook leuk blijven.” Maar je moet er wel wat voor doen. Het is ook de

bedoeling om voor de lange termijn een gezonde levensstijl op te pakken. “Voor ons is een gezonde leefstijl een mooie bijkomstigheid, maar iedereen die bij ons binnenkomt wil gewoon resultaat. De focus ligt zeker in het begin op de kilo’s. Maar het blijkt wel, omdat de begeleiding van de coach en de coach zelf zo prettig worden ervaren, men niet schroomt om een jaar later weer terug te komen als er toch weer een paar

En zoals de meeste doorgewinterde lijners weten: hoe leuker je iets vindt, hoe dichter het ligt bij je eigen leefstijl, hoe makkelijker het is vol te houden.

OPZIJ 2021

Overgangsdossier kilo’s bij zitten. Dat is dan maar een paar weken werk. Dan zie je dat zo’n langdurige band goed werkt: je bent en voelt je altijd welkom en dan laat je het ook niet meer zo ver oplopen.” Daarmee is het selectieproces van de coaches een sleutelfactor geworden. Baars heeft hun kerncompetenties strak voor ogen. “Het allerbelangrijkste is empathisch vermogen, je moet in de schoenen van

Ik weet wat onze klant wil, ik ben er namelijk zelf een. je klant kunnen gaan staan. Je moet willen dat je coach trots is op jou. Dat werkt stimulerend. We hebben een gevarieerde club van zo’n honderd vrouwen – inderdaad meestal parttimers – maar ik heb het liefst dat ze zelf ook ervaringsdeskundig zijn. Dan kunnen ze nog steeds voedingsdeskundig of diëtist zijn, maar dat je weet en snapt hoe het voor de klant is, is zo belangrijk. En voor de goede orde: ik heb zelf ook in het verleden de nodige ervaring gehad met het op orde houden van m’n gewicht. Overigens hebben we ook een eigen opleiding. Verder zijn we natuurlijk wel een commerciële club, dus onze mensen moeten ook wel met targets kunnen werken.” Marianne Baars was CEO van weekendjeweg.nl, dat werd verkocht aan een beursgenoteerd Engels bedrijf. “Ik ben toen nog wel even aangebleven, maar zoals dat vaker gaat, dat bloedde dood. Vervolgens heb ik een paar jaar interim-projecten gedaan. Ik kende NewFigure, de voorganger van NewFysic, uit het verleden toen ik zelf ermee ben afgevallen. En toeval bestaat niet. Ik ontmoette de aandeelhouders, die na het faillissement door mismanagement in 2009 iemand zochten om de boel weer aan de gang te krijgen. Ik heb geen seconde getwijfeld. Toen ik bij NewFysic kwam was het wat in het slop geraakt, 60

dus lag er voor mij een fantastische uitdaging om alles weer op de rit te krijgen. Ik realiseerde me dat als je een goede methode hebt, je goud in handen hebt. Maar het was best een klus, vooral op het personele vlak. Ik vond destijds veel coaches niet zo representatief. Tegenwoordig hebben we nagenoeg alleen maar eigen vestigingen, 35 met een mooie landelijke spreiding, maar destijds waren het grotendeels franchisezaken. Voor het aantrekken van nieuwe coaches ben ik niet met een hr-manager gaan werken maar ik ben het zelf gaan doen. Want ik weet wat onze klant wil, ik ben er namelijk zelf een. En ik ben er goed in. Natuurlijk heb ik ook wel eens een fout gemaakt, maar we hebben grote stappen gemaakt. En nu zijn we zover, en eigenlijk zo groot geworden, dat er wel een professionalisering op de hr-afdeling kan plaatsvinden.” In het oog springend zijn de voedingssupplementen die onderdeel zijn van afslankmethode van NewFysic. “Daar bestaan ook wat vooroordelen over,” beaamt Baars. “Het gekke is dat wij weten dat die voedingssupplementen juist een belangrijk onderdeel zijn van ons succes, maar dat ze ook onze achilleshiel zijn. In afslankland is er heel veel rommel op de markt. Daarom weten wij niet hoe hard we moeten roepen dat het van ons natuurlijke supplementen zijn ter ondersteuning van het afvallen en ter behoud van de spiermassa, maar in de volksmond ben je algauw een pillenboer. Ik verwijs graag naar onze site en onze Facebookpagina, waar een hele uitgebreide uitleg over de diverse producten staat. Wat ons enorm heeft geholpen, is dat er een flink aantal BN’ers is die graag – onbetaald – hun verhalen delen. En als Máxima naar ons toe gaat, dan ben je opeens geen pillenboer meer. We hebben geen commerciële afspraken met bloggers en vloggers, dat werkt niet voor ons. Bovendien: hoe leg je het uit als ze twee dagen later met een zak patat op Instagram staan. Dat is voor ons te risicovol en we hebben het niet nodig. Er staan online zoveel positieve ervaringen!” Voor wat betreft de toekomst zijn er plannen genoeg en er wordt voorzichtig naar het buitenland gekeken. “We zijn nog steeds groeiende. Die groei zal hem met name in Nederland in online zitten, maar we kijken wel met één oog naar het buitenland. De formule leent zich daarvoor, en dan met name Duitsland.” O

ACT

Op vertoo IE artikel ontv n van dit bij start va angen lezers n he een welko t programma msca t.w.v. €20,- deau newfysic.n l

Column Etchica Voorn

Etchica Voorn (1963) is talentcoach, auteur en blogger. Ze won in juni 2018 de OPZIJ literatuurprijs voor haar autobiograﬁe Dubbelbloed. Ze woont met haar witte herder Luna in Amsterdam.

L IE

BL I

et was maandag 8 maart Internationale Vrouwendag en het zinderde in mij. Voor het eerst in tijden mocht ik eropuit om een lezing te geven. Dit keer voor het personeel van een groot internationaal ICTbedrijf. Het wil meer vrouwen in hun bedrijf en aan mij de eer om deze boodschap kracht bij te zetten. Het zou een ‘hybride’ meeting worden. Dat wil zeggen een combinatie van zowel live- als online publiek. Het gebouw was groot en het parkeerterrein nagenoeg leeg. Vriendelijk werd ik ontvangen in een grote hal. Verder was er geen mens te bekennen. Even later zat ik aan een grote tafel met echte mensen van vlees en bloed –hoe hevig had ik daarnaar verlangd– en een scherm vol bewegende pasfoto’s. De sfeer was prettig en het kostte me dan ook geen enkele moeite om mijn eigen vooroordelen en beperkende gedachten vrijelijk op tafel te leggen. Ik begon over mijn gevoelens rondom de boodschap van Black Lives Matter. Door de moord op George Floyd was deze beweging sterker aanwezig dan ik ooit eerder in mijn leven had meegemaakt. Het hoe en waarom van BLM was daarom bij mij niet direct ‘top of mind’. Toen ik voor het eerst black lives matter hoorde scanderen, schuurde het bij mij. Waar hoorde ík dan bij? Mijn leven is toch net zo belangrijk, dacht ik verongelijkt. In Dubbelbloed beschrijf ik mijn ervaringen noch bij zwart noch bij wit te horen, het blijft een gevoelig punt. Ik schaamde me een beetje om het te bekennen, maar dát waren mijn eerste gedachten en gevoelens. Gelukkig weet ik inmiddels beter, het is eigenlijk heel eenvoudig. Zolang zwarte mensen, mensen van kleur, geen gelijkwaardige behandeling slash kansen krijgen, zijn wij als gemeenschap verantwoordelijk. BIJ1, de partij van Sylvana Simons, noemt het radicale gelijkwaardigheid. Radicaal of niet, iedereen verdient gelijke kansen en rechten. Zolang mensen van kleur te maken hebben met racisme en uitsluiting, hebben we de morele plicht om tegen ongelijkwaardige behandeling in te gaan. Het lijkt een eenvoudige benadering, maar in feite gelden dezelfde principes voor de positie van vrouwen. Zolang vrouwen niet dezelfde kansen en mogelijkheden krijgen om zich –op welk terrein dan ook– te ontwikkelen, moeten wij als gemeenschap voor deze gelijke kansen ópstaan. Het kwam lekker op gang met een stelling zoals Mannen zijn betere leiders dan vrouwen. Waar of niet waar? In een bedrijf met slechts veertien procent

‘BOT

vrouwen van de zeshonderd medewerkers is discussie verzekerd. Nieuwe inzichten werden gedeeld en de ambitie om het percentage vrouwen ﬂink te laten stijgen, uitgesproken. Ik was in mijn nopjes dat ik een feministisch steentje bij had kunnen dragen. Blij met alle positieve reacties vertrok ik via de A2 van Utrecht naar mijn hometown Amsterdam. Terwijl ik me op de meest rechtse baan keurig aan de snelheid hield, kwam in mijn achteruitkijkspiegel een auto snel dichterbij. Vol ongeloof zag ik de auto dichter en dichter naderen. Ik kon geen kant op en zette me schrap. Met een knal botste de automobilist achterop. Trillend over mijn hele lichaam nam ik de afslag naar het dichtbijgelegen benzinestation, gelukkig volgde de aanrijder. Het bleek een reus, twee koppen groter dan ik. Zijn hele voorkomen was imposant, inclusief een buik van enorme omvang. Mijn tranen liet ik de vrije loop. “Wat was je in godsnaam aan het doen?” “Ik ben gewoon heel moe,” zuchtte hij. “Dan moet je niet achter het stuur zitten,” foeterde ik, “bovendien, ik reed honderd, dus dan reed jij harder.” Opnieuw begon ik te huilen. “Wat is er?” Een stomme vraag in deze situatie, maar kennelijk raakte hij in de war van mijn tranen. “Ik zit al in een scheiding,” snifte ik, “en nu dit!” Nu pas leek hij écht te schrikken. “Ach, wat rot voor je, ik ben helaas getrouwd. Ik wou dat ik je kon knuffelen.” “Dat zou ik ook wel willen,” antwoordde ik en we lachten schaapachtig naar elkaar. Er was nauwelijks een meter afstand tussen ons. Hij had lieve ogen, een zachte blik. Plotseling voelde ik de drang opkomen om me tegen zijn enorme buik aan te vlijen, me in zijn armen te nestelen. Vaag dacht ik aan mijn feministische optreden die middag. Nog geen uur later wilde ik me in de armen werpen van de eerste de beste man die nota bene op mijn bumper botste. Ik deed een stapje naar voren… en weer terug. We wisselden gegevens uit voor de verzekering. “Nou dag, rij voorzichtig, hè.” Met gloeiende wangen reed ik de snelweg op. O

SING’

OPZIJ 2021

Gezondheid

LEKKER

wegluisteren

Een frisse wind waait door de wereld van online erotiek. Eva de Visser (37) is oprichter van het audioplatform Rouze. Hier vind je spannende erotische verhalen die tot leven komen in een hoorspelachtige productie. Met oog voor diversiteit in seksualiteit. En niet onbelangrijk: als erotisch platform neemt Rouze vrouwvriendelijkheid bloedserieus. DOOR NOÉMI PRENT

De pornowereld voelt onveilig voor vrouwen”, stelt Eva de Visser, oprichter van het audioplatform Rouze. “De omgeving van pornowebsites is vaak heel spammerig. Wat ook niet bijdraagt aan een veilige omgeving is dat gebruikers bijvoorbeeld kunnen reageren op de video’s.” Uit onderzoek blijkt dat mannen vaker naar porno kijken dan vrouwen. In bijvoorbeeld een rapport van seksualiteitscentrum Rutgers in 2017 is te lezen dat 71% van de mannen naar porno kijkt tegenover 29% van de vrouwen. Hebben vrouwen een lager libido, minder behoefte aan externe stimuli of valt het lage percentage ergens anders door te verklaren? Dat laatste is het meest aannemelijk. 62

Dat minder vrouwen porno kijken volgens de statistieken, zegt niets over hun seksuele behoeften. “Vrouwen hebben evengoed behoefte aan stimulans en het beleven van hun seksualiteit,” weet De Visser. De afgelopen jaren weken steeds meer jonge vrouwen uit naar erotische (audio)platforms. Grote spelers zoals Dipsea en Quinn wisten al vroeg in te spelen op deze behoefte. “In Nederland bestond zoiets nog niet. Aanvankelijk wilde ik een feministische uitgeverij opzetten. Maar uiteindelijk zijn die plannen veranderd in iets totaal anders. Ik ben me gaan verdiepen in deze industrie. Ik wist dat ik qua stijl geen platform wilde met leren laarzen, blote borsten en dikke lippen. Het moest er mooi uitzien,

maar ook tot de verbeelding spreken. Dat leidde tot wat nu Rouze heet, afgeleid van het Engelse arousal.” De Visser minderde haar werkzaamheden als copywriter, waar ze voorheen haar brood mee verdiende. “Toen ik een grote investering had opgehaald voor Rouze, ging het steeds sneller.”

Vĳftig tinten

Een aantal jaren eerder werd het eerste zaadje voor Rouze al in het hoofd van De Visser geplant. “Toen Fifty Shades of Grey uitkwam, was ik gefascineerd door dat succes’, vertelt ze. “Het was natuurlijk niet supergoed geschreven. Maar het deed wel wat met je. En met vrouwen over de héle wereld, van 18 tot 80 jaar. Er zijn 150 miljoen exemplaren verkocht van het boek,

Gezondheid

vooral vanwege de verhaallijn.” Wat de Rouze-oprichter opmaakte uit het succes van de boeken, was dat vrouwen niet altijd geconfronteerd wilden worden met beelden. “Niet altijd, maar soms natuurlijk wel. Ik ervoer dat zelf en mijn veronderstelling was dat meer vrouwen zo dachten.” Daarom op Rouze geen erotiek in beeld, maar via audio en tekst.

Zo werkt het

Op Rouze kun je verdrinken in het aanbod aan uiteenlopende luisterverhalen. Wie niet wil luisteren, kan er ook voor kiezen om

verhalen te lezen. “De verhalen duren gemiddeld tien tot vijftien minuten en er zit vaak een opbouw in,” legt De Visser uit. De verhalen worden geschreven door professionals, verwacht dus geen wiebelige amateurerotiek. “Online zijn er meer vrouwvriendelijke erotische verhalen te vinden, maar daar is vaak niet lang over nagedacht. Ik moedig overigens iedereen aan zijn of haar fantasieën op te schrijven. Dat kan heel bevrijdend en erotiserend werken. Maar door de monitoring van de kwaliteit van onze verhalen denk ik dat we ons onderscheiden.”

Gerenommeerde namen zoals journalist Milou Deelen, schrijver Susan Smit en journalist Anouk Kragtwijk leenden eerder hun schrijfkunsten aan het platform. “We waarborgen op het platform dat er voor verschillende voorkeuren en behoeften audioverhalen te vinden te zijn. Zo zijn er zowel heteroseksuele als homoseksuele verhalen.” Dat het platform gericht is op vrouwen, betekent niet dat het allemaal mierzoete verhalen zijn waarin een vrouw veroverd wordt door die stereotiepe prins op het witte OPZIJ 2021

Gezondheid van wat je allemaal moet kunnen presteren,” legt De Visser uit. “Dat heeft ook met opvoeding te maken. Als man hoef je niet een soort dekhengst te zijn die bij de aanblik van een bloot stukje huid een enorme erectie krijgt. Of dat je als man een uur lang moet kunnen presteren.”

Meerdere rollen

De Visser onderstreept het belang van erotische media. “Het is ﬁjn om als vrouw – en eigenlijk voor iedereen – in contact te blijven staan met je seksualiteit. Ik merk in mijn omgeving vaak dat vrouwen die moeder zijn geworden, die kant van zichzelf voor een periode een beetje kwijtraken.” Rouze hoopt het ontdekken en beleven van je persoonlijke seksualiteit te normaliseren. “Door alleen al met het onderwerp bezig te zijn, door het lezen of luisteren van een erotisch verhaal, normaliseer je seksualiteit. Het gaat hier niet om het pleasen van je partner, maar om je eigen plezier.” paard. “Voor alle soorten, smaken en stijlen is er wel wat wils.” De Visser kan zich voorstellen dat Rouze een ﬁjne plek kan zijn voor vrouwen die aanvankelijk dachten dat porno niets voor hen is. “De behoefte voor erotische verhalen is namelijk aanwezig bij veel mensen; het laten prikkelen van de fantasie. Wij zijn een mooi alternatief.”

Visueel aantrekkelĳk

Wie een kijkje neemt op de website van Rouze, associeert de omgeving niet meteen met erotiek. De vormgeving van het platform is uitnodigend en bij de tijd. “Ik vind esthetiek belangrijk. Zo draag je bij aan een veilig gevoel onder gebruikers. Het is anders dan traditionele pornoplatforms.” De fanbase van Rouze groeit gestaag. “We krijgen steeds meer vaste gebruikers. Ik merk dat mensen gehecht raken aan het gevoel dat er heerst bij ons. Ik 64

hoorde laatst van iemand die tijdens de lockdown veel heeft gewandeld en dat doet met de Rouze-verhalen. Om even lekker te ontspannen. Dat is heel leuk om te horen.” Verder kunnen mensen op de website een feedbackformuliertje invullen. “Die reacties zijn grappig. Soms stuurt iemand alleen: geil. Of: Ik heb dit net geluisterd toen ik in de trein van Amsterdam naar Rotterdam zat en ik heb ervan genoten.”

Niet alleen voor vrouwen

Mannen weten evengoed hun weg te vinden naar Rouze. “Maar liefst 35 procent van onze gebruikers is man. Dat heeft mij enorm verbaasd. Mannen kunnen het waarderen, en hebben stiekem ook behoefte aan vrouwvriendelijke luisterporno,” denkt ze. “Ik heb contact met seksuologen. Die hebben mij ook verteld dat mannen en vrouwen soms problemen hebben met seks, omdat er een onrealistisch beeld wordt geschetst in de maatschappij

Wereldwĳd

Nu zijn de audioverhalen uitsluitend in het Nederlands geproduceerd door De Visser, maar in de toekomst gaat dat veranderen. “We gaan onze content en ons platform vertalen. Ook ben ik bezig met een internationaal partnerschap. Het maken van een goed audioverhaal vereist een ﬂinke tijdinvestering. Het is ﬁjn als je het dan bij een groter publiek kunt aanbieden. Dat gaat makkelijker in het Engels dan in het Nederlands.” De markt wereldwijd is op het gebied van audioplatform nog lang niet verzadigd, vermoedt ze. “Als je kijkt hoeveel porno-aanbod er is voor mannen, dan duurt het nog wel even voordat het aanbod voor vrouwen op hetzelfde niveau is.” Haar wereldplannen hebben geen gevolgen voor het Nederlandstalige aanbod. En ze besluit: “Dit is pas het begin van het aanbod van vrouwenporno.”

Gezondheid Schrĳfwedstrĳd

Vind jij het ook tijd voor meer inclusieve erotiek? Klim in de pen voor de schrijfwedstrijd van OPZIJ & Rouze. Bedenk jouw eigen erotische verhaal van maximaal 2500 woorden. Stuur voor 21 mei 2021 jouw bijdrage naar info@opzij.nl. De winnaar van de schrijfwedstrijd maken we bekend in het volgende nummer en mag zijn/haar audioverhaal publiceren bij Rouze.

Susan Smit (47), schrijfster van o.a. Tropenbruid en De heks van Limbricht. Voor Rouze schreef zij het verhaal ‘Kijk naar me’.

Milou Deelen (25), journalist en auteur van het boek Krabben. Voor Rouze schreef zij twee verhalen: ‘Lieve’ en ‘Mees’. Wat dacht je toen je voor het eerst hoorde o ver Rouze? “Ik was meteen geprikkeld. Ik kende porno. Ik kende podcasts. Maar ik had nog nooit gehoord van sexy luisterverhalen. Een heel vernieuwend platform.”

Wat dacht je toen je voor het eerst hoorde over Rouze? “Interessant omdat het door vrouwen en voor vrouwen is gemaakt.”

Waarom besloot je een verhaal bij te dragen? “Eva [de Visser – red.] benaderde mij om een verhaal voor Rouze te schrijven. Toen hebben we samen een kop koffie gedronken. Ik had nog nooit een erotisch verhaal geschreven, maar het leek me heel leuk om te doen. Het was extra bijzonder toen mijn verhaal daarna tot leven gewekt was door een spreker met een hele sexy stem, aangevuld met allerlei achtergrondgeluiden.”

Waarom besloot je een verhaal bij te dragen? “Erotica heeft vanaf het begin van mijn schrijverschap mijn aandacht. In 2012 schreef ik de bundel Zoals jij bemint met verhalen over lust en liefde. In al mijn historische romans geef ik het seksuele leven van mijn personages een volwaardige rol, want hun houding op dat gebied zegt veel over hen. Lukt het hun om de regels en conventies van hun tijd te overwinnen? Wat is hun erotische natuur? Hoe zit de relatie ten diepste in elkaar?”

Wat vind je van het huidige pornolandschap? “Ik kijk regelmatig porno. De term porna gebruik ik liever niet. Ik heb daar zo mijn eigen gedachtes over. Porna associëren mensen met vrouwvriendelijkheid. Natuurlijk ben ik voor vrouwvriendelijke porno, maar ik heb altijd het idee dat mensen denken dat dat betekent dat vrouwen softe en zachte seks willen. Terwijl vrouwvriendelijkheid daar wat mij betreft niet om draait. Er zijn ook vrouwen die van harde seks houden.”

Wat vind je van het huidige pornolandschap? “Voor het merendeel eenzijdig, vanuit de man bedacht. Maar porno is wat mij betreft iets heel anders dan erotica.”

Wat voegt Rouze volgens jou toe aan erotische media? “De ene keer wil je geprikkeld worden door je ogen en de andere keer door je oren. Daarnaast vind ik het belangrijk dat er in porno en erotiek meer aandacht komt voor de clitoris. Mijn eerste verhaal voor Rouze heb ik geschreven over twee vrouwen. Ik zou graag zien dat er meer verhalen komen die niet alleen vanuit de male gaze gemaakt zijn. Ik heb het gevoel dat ik met mijn Rouze-verhaal heb kunnen bijdragen aan meer diversiteit in erotiek.”

Wat voegt Rouze volgens jou toe aan erotische media? “Een verhaal of hoorspel beluisteren kan, net zoals een boek lezen, heel intiem zijn. Het neemt je mee, terwijl je er de beelden zelf bij bedenkt. De verbeeldingskracht is het grootste seksuele orgaan dat we hebben. Je visuele brein is je belangrijkste instrument.” Heb je tips voor het schrijven van een erotisch verhaal? “Het gaat mij altijd meer om de sensaties en wat het erotische innerlijk teweeg brengt dan om de handelingen. In Nederlandse literatuur is het al een tijdje mode om de innerlijke wereld weg te laten en slechts de kale handelingen te beschrijven. Totaal oninteressant, wat mij betreft.”

Heb je tips voor het schrijven van een erotisch verhaal? “Voor Rouze had ik nog nooit een fictieverhaal geschreven. Voor mij werkt het goed om details uit mijn eigen leven te halen. Wat iemand ooit tegen me zei, of welke seksuele handelingen ik met iemand heb verricht. Het verhaal werd voor mij spannender en geiler omdat het echt gebeurd was. “Ik ben ook van show, don’t tell. Maar het verschilt ook per verhaal.” O OPZIJ 2021

Wetenschap

In de

PRIJZEN

De opmars van excellente vrouwen aan de wetenschappelijke top wordt steeds duidelijker zichtbaar. Dat kan ook eigenlijk niet anders met het grote aantal vrouwen dat zich inschrijft voor nagenoeg alle studierichtingen. Daardoor stijgt ook het aantal wetenschappelijke promoties van vrouwen. Dit laatste is Ammodo niet ontgaan. Deze aan de KNAW gelieerde organisatie reikt sinds 2015 om het jaar aan acht wetenschappers de Science Award for fundamental research uit. Deze internationaal erkende wetenschappelijke prijs, waaraan een onderzoekssubsidie is gekoppeld van 300.000 euro per persoon, is de afgelopen vier edities steeds uitgereikt aan een gelijk of groter aandeel vrouwelijke laureaten. OPZIJ sprak de vier vrouwen die de Ammodo Science Award for fundamental research 2021 wonnen. D O O R L I SE TTE A L B E RTI I LLU S T R AT I E S D A P H N E VA N D E N H E U V E L

oe zou je jouw werk en onderzoek uitleggen aan iemand die niets van jouw veld weet? “Ik werk aan een therapie voor Duchenne spierdystrofie, een ernstige spierziekte die vooral voorkomt bij jongetjes, die daardoor voor hun twaalfde in een rolstoel komen en vaak voor hun dertigste overlijden. De ziekte wordt veroorzaakt door een fout in het dystrofine gen, waardoor de gencode onleesbaar wordt. De therapie waaraan ik werk probeert de gencode weer leesbaar te maken, zodat er een deels functioneel eiwit gemaakt kan worden in plaats van helemaal geen eiwit. Op dit moment is de therapie goedgekeurd in de VS en Japan, maar nog niet in Europa.” Welke nieuwe kansen brengt het winnen van de Ammodo Science Award met zich mee? “De therapie werkt nog niet goed genoeg, en om deze te kunnen verbeteren is meer inzicht nodig in hoe de dystrofine gencode wordt verwerkt tot eiwit. Hier is nog weinig over bekend, behalve dat het voor het dystrofine gen enorm ingewikkeld is. Deze prijs stelt mij in staat om fundamenteel onderzoek te doen naar dit proces. Met de inzichten die hieruit voortkomen kan de therapie worden verbeterd. Momenteel is het een ondoorzichtig systeem waarbij we willekeurig aan knoppen draaien en kijken wat er gebeurt. Het is natuurlijk veel efficiënter als we weten waar de knoppen voor dienen.” Wat is de grootste uitdaging die je tot nu tegen bent gekomen in je onderzoek? “Op het moment dat wij onze therapie wilden testen in patiënten was het veld daar nog niet klaar voor. Om te meten of de therapie werkte, hadden we een functionele maat nodig die kon aangeven of de spierzwakte bij behandelde patiënten minder afnam dan bij niet behandelde patiënten. Maar die maat was er niet. We moesten dus eigenlijk het vliegtuig bouwen terwijl we erin vlogen. Achteraf heeft dat

Wetenschap van prioriteiten stellen. Vooral voor onderzoekers in opleiding, promovendi en mensen op tijdelijke contracten is dit lastig. “Tegelijkertijd is het ook een zware tijd voor patiënten. Zij hebben ademhalingsproblemen en zitten in een hoog-risico-categorie. Zij nemen geen enkel risico en zitten in een vrijwillige lockdown. Sommigen zijn al meer dan een jaar het huis niet uitgekomen.”

Annemieke Aartsma-Rus (1977), hoogleraar Translationele Genetica bij het Leids Universitair Medisch Centrum. Het onderzoek van Aartsma-Rus naar de ziekte van Duchenne leidde tot een ontwikkeling die het ziekteverloop van Duchenne kan vertragen.

niet goed uitgepakt. Echter, het alternatief, eerst zo’n methode ontwikkelen en testen, zou jaren werk zijn. Als je weet dat er elke dag ergens een Duchenne-patiënt een spierfunctie onherroepelijk verliest, is dat ook geen optie. Mijn boodschap is dan ook dat mensen die aan therapieën werken voor zeldzame ziektes óók al aan de uitkomstmaten moeten denken en niet pas als ze een studie op proefpersonen gaan doen.” Is jouw werk veranderd in de coronatijd? “Het lab is een paar maanden dicht geweest, waardoor we vertraging hebben opgelopen. Momenteel mogen we een bezetting van veertig procent op het lab hebben, waardoor we in elk geval de belangrijkste dingen weer kunnen doen. Maar de vertraging neemt natuurlijk alleen maar meer toe. Verder is er een tekort aan labspullen door een combinatie van heel veel testen voor coronabesmettingen en productieproblemen door de lockdowns wereldwijd. Het is nu dus vooral een tijd

Hoe ziet jouw academische loopbaan er tot nu toe uit? “Ik heb eerst promotieonderzoek gedaan bij de Universiteit Leiden (2000-2005). Hierbij lukte mijn basisonderzoek niet goed, omdat de te gebruiken techniek niet werkte en de hypothese niet klopte. Als bijproject kreeg ik de therapie waar ik nog steeds aan werk, en omdat dat wel zeer voorspoedig verliep werd het mijn hoofdproject. In 2004 begon ik als postdoc bij het LUMC. In die tijd werd ook de eerste klinische studie met de therapie voorbereid en uitgevoerd, dus dat was een vrij unieke kans om hier nauw bij betrokken te zijn. Vervolgens ben ik via groepsleider, hoofddocent en hoogleraar geworden in 2015. Maar in feite werk ik dus nog steeds aan hetzelfde onderzoek als waar ik twintig jaar geleden aan begon. Er zijn inmiddels wel zoveel vorderingen gemaakt dat het werk er nu heel anders uitziet dan destijds.” Wilde je altijd al in de wetenschap werken? “In elk geval sinds ik een jaar of twaalf, dertien was. Ik wist toen ook al dat ik in het biomedische veld wilde werken.” Heb je een advies voor jonge – vrouwelijke – academici? “Zorg dat je een goede mentor hebt. Ik heb het geluk gehad dat het afdelingshoofd van toen, Gertjan van Ommen, die helaas eind vorig jaar is overleden, dit voor mij wilde zijn. Het is fijn om iemand te hebben om mee te spiegelen en advies te vragen. Dit hoeft niet per se iemand van je OPZIJ 2021

Wetenschap afdeling te zijn – zorg dat het iemand is met wie je een klik hebt. Veel mensen zullen graag bereid zijn je te helpen als mentor als je het ze vraagt. “Geloof in je eigen kunnen en communiceer je ambities met je begeleiders. Ga er niet vanuit dat zij zien hoe goed je bezig bent, hoe hard je werkt en wat je bereikt en wat je wilt als je ze dat niet vertelt. Bij ambities is het ook belangrijk om realistisch te zijn. Wat zijn de voorwaarden voor bijvoorbeeld een promotie naar een hogere positie? Of een nominatie voor een prijs? Kom met bewijzen dat je aan de voorwaarden voldoet. Bereid zo’n gesprek ook goed voor. Wat voor vragen of reacties denk je te kunnen verwachten? Laat zien dat je goed hebt nagedacht over mitsen en maren. “Sowieso is goede communicatie belangrijk. Veel dingen gebeuren onbewust – ga tot het tegendeel bewezen is ervan uit dat mensen het beste met je voor hebben en (lachend) het fijn vinden erop gewezen te worden dat ze je bijvoorbeeld vergeten zijn in een dankwoord of bij nominaties voor een prijs.” Wie is jouw wetenschappelijke voorbeeld of inspiratie? “Ik heb enorm veel respect voor wetenschappers die heel veel bereikt hebben zonder daarbij een enorm ego te hebben ontwikkeld. Een goed voorbeeld is Nathalie Goemans uit Leuven, een van de meest bescheiden personen die ik ken. Zij heeft de patiëntenzorg voor Duchenne-patiënten opgezet in Leuven, en ook veel infrastructuur gebouwd voor het doen van klinische studies. Ze verliest nooit de wensen en problemen van patiënten uit het oog. Verder inspireren en motiveren Duchenne-patiënten mij enorm. Zij focussen zich op wat ze nog kunnen en hebben en genieten daarvan in plaats van dat ze kijken naar wat ze niet meer kunnen. Ze hebben veel redenen om bij de pakken neer te zitten maar doen dat niet. Ik voel me bevoorrecht om te mogen werken in dit veld.” 68

Patricia Dankers (1978), hoogleraar Biomedische Materialen & Chemie aan de Technisch Universiteit Eindhoven. Dankers onderzoekt en ontwerpt synthetische biomaterialen. Zo konden er door haar onderzoek hartkleppen en bloedvaten, en synthetische hydrogelen voor het kweken van stamcellen van synthetische biomaterialen gemaakt worden.

oe zou je jouw werk en onderzoek uitleggen aan iemand die niets van jouw veld weet? “Wij maken materialen, een soort plastics, die we kunnen toepassen in het lichaam. Dit is chemie, scheikunde. Daarbij bouwen we deze materialen op in het laboratorium vanuit kleinere moleculaire bouwstenen. Je kunt het vergelijken met het bouwen van bouwwerken gebruikmakend van lego-steentjes. In het laboratorium bestuderen we vervolgens hoe deze materialen zich in aanwezigheid van cellen kunnen gedragen, we willen de biologische processen van regeneratie en ziekte ontrafelen. Dit deel van mijn werk is meer biologisch, biomedisch van aard. Dit doen we bijvoorbeeld door te proberen nierweefsel te maken uit stamcellen. Deze stamcellen sturen we dan richting nierweefsel door gebruik te maken van onze materialen. Ook onderzoeken we in ons laboratorium hoe we medicijnen kunnen afgeven vanuit deze materialen. Bijvoorbeeld anti-kankermedicijnen om metastasen in de buikholte aan te pakken, of medicijnen die het hart zouden moeten kunnen herstellen na een hartinfarct. Dit onderzoek is multidisciplinair en wordt, niet geheel onbelangrijk, gedaan in een groot team van

Wetenschap onderzoekers met verschillende achtergronden en expertises; dat maakt het zeer boeiend en divers. “Als hoogleraar is het mijn doel om jonge mensen op te leiden. Dit doe ik via onderzoek, zoals hierboven beschreven, maar ook via colleges, practica, werkcolleges, gesprekken en samenwerkingen.” Welke nieuwe kansen brengt het winnen van de Ammodo Science Award met zich mee? “Graag zou ik de komende jaren een nieuwe richting willen exploreren. Zou het mogelijk zijn om de materialen en technieken, die we ontwikkeld hebben en gebruiken bij het kweken van menselijke en dierlijke (stam)cellen, ook te gebruiken om plantencellen mee te kweken?” Wat is de grootste uitdaging die je tot nu tegen bent gekomen in je onderzoek? “Dat is om mijn enorme enthousiasme te temperen, te controleren. Ik vind veel interessant en het is daarom een uitdaging voor mij om ervoor te zorgen dat we als onderzoeksgroep de juiste richtingen blijven exploreren. Dat grensvlak tussen de chemie en biologie vind ik echt prachtig. Ik kan hier wel uren over lezen en praten.” Hoe is jouw onderzoeksveld veranderd in de coronatijd? “Gelukkig kunnen we nog redelijk doorgaan met het werk op het laboratorium. Dus het onderzoek loopt wel door. Alleen is het contact met de bachelor- en masterstudenten echt minimaal. Dit vind ik enorm jammer, omdat wij er zijn om jonge mensen op te leiden. Om een voorbeeld te geven: we geven colleges online, en er zijn nauwelijks nog practica of werkgroepen. Er is weinig persoonlijke interactie die wel heel belangrijk is bij het opleiden van jonge mensen. “Daarnaast zie ik dat ook het groepsgevoel van de onderzoeksgroep aan het veranderen is en al gedeeltelijk is veranderd. Dat komt omdat we sinds een jaar niet of nauwelijks met de hele groep bijeen zijn geweest, alleen online. Dit vermindert zeker de sociale cohesie. Mijn streven is om dit zo snel mogelijk weer terug te krijgen als we weer wat meer mogen.” Hoe ziet jouw academische loopbaan er tot nu toe uit? “Ik heb alle stapjes van de academische ladder beklommen. In 1996 ben ik scheikunde gaan studeren in Nijmegen. In 2002 startte mijn eerste promotieonderzoek in de technische natuurwetenschappen aan de Technische Universiteit Eindhoven. Nadat ik in mei 2006 gepromoveerd was, begon ik datzelfde jaar mijn tweede promotieonderzoek in Medische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen en het Universitair Medisch Centrum daar. In 2008 werd ik benoemd tot universitair docent bij de Technische Universiteit Eindhoven. Daarna maakte ik een uitstap naar het buitenland en was ik visiting professor en onderzoeker aan de Northwestern

University in Chicago. Ik ging in 2011 terug naar de Technische Universiteit Eindhoven en in 2017 kreeg ik mijn huidige titel: hoogleraar Biomedische Materialen & Chemie aan de Technische Universiteit Eindhoven. Wilde je altijd al in de wetenschap werken? “Ja, ik denk het eerlijk gezegd wel. Als kind schreef ik al ‘professor’ in een vriendenboekje bij ‘wat wil je later worden?’. Dit is zo’n 32 jaar geleden. Daarnaast is mijn vader een enorme techneut: hij was werktuigbouwkundige. Ik denk dat ik die liefde voor materialen en techniek van hem heb. Als kind was ik ook enorm geïnteresseerd in de natuur. Ik wilde weten hoe planten groeien en hoe vogels vliegen. Ik zat als kind al bij de jonge onderzoekers in mijn geboorteplaats Helmond.” Heb je advies voor jonge – vrouwelijke – academici? “Dat heb ik zeker! Volg je hart, je passie, en werk hard. Haal daarnaast voldoening uit ieder stapje wat je maakt. Het is zo’n prachtige baan, een soort levenswijze, die je zelf helemaal kunt inrichten en vormen zoals je wilt. De zelfstandigheid in deze baan is zo groot. En wie wil er nu niet iedere dag nieuwe kennis vergaren, nieuwe dingen ontdekken, en altijd werken met jonge, enthousiaste, intelligente en inspirerende mensen? Dit advies geldt voor iedereen, ongeacht afkomst of geslacht.” Wie is jouw wetenschappelijke voorbeeld of inspiratie? “Daar kan ik heel kort in zijn: dat is mijn promotor Bert Meijer. Hij heeft mij laten zien hoe prachtig het is om onderzoek te doen. Hij heeft een enorme liefde voor moleculen. Dat heeft hij zeker aan mij doorgegeven. Zijn passie om jonge mensen op te leiden, en altijd hun belangen en carrières voor op te zetten is zo’n geweldige inspiratiebron voor mij, dat ook ik graag deze filosofie verder doorzet.”

‘Wie wil er nu niet iedere dag nieuwe kennis vergaren, nieuwe dingen ontdekken, en altijd werken met jonge, enthousiaste, intelligente en inspirerende mensen. Dit advies geldt voor iedereen ongeacht afkomst of geslacht.’

OPZIJ 2021

Wetenschap

oe zou je jouw werk en onderzoek uitleggen aan iemand die niets van jouw veld weet? “Ik doe onderzoek naar hoe we ons economisch systeem kunnen veranderen om ons zo dichter bij de idealen van rechtvaardigheid en democratie te brengen. Dit betekent het onderzoeken van de geschiedenis van het huidige gedachtegoed – waar komen de ideeën die ons huidige economische systeem leiden precies vandaan? – en structurele vragen, bijvoorbeeld: hoe kunnen bedrijven op een democratische manier functioneren? Dit gebeurt allemaal in nauwe samenwerking met de empirische, sociale wetenschappen.” Welke nieuwe kansen brengt het winnen van de Ammodo Science Award met zich mee? “Ik zou heel graag meer niethedendaagse en niet-westerse stemmen in het debat rondom democratie op de werkvloer willen introduceren – om te ontdekken hoe eerdere denkers hebben geschreven over de alternatieve manieren van het organiseren van werk, en samen te werken met denkers die niet uit ‘het Westen’ komen.” Wat is de grootste uitdaging die je tot nu tegen bent gekomen in je onderzoek? “De samenvoeging van empirisch en filosofisch werk betekent vaak dat je heel veel academische literatuur moet lezen en dat het wel even kan duren voor je de goede delen van een onderzoek vindt, ook omdat academisch onderzoek in zo ontzettend veel sub-velden, verdeeld is. Ik ben uiteindelijk co-auteur met academici uit andere velden omdat niemand deze vragen in z’n eentje kan beantwoorden.” Is jouw werk veranderd in de coronatijd? “Alles gaat nu natuurlijk online, waardoor sommige plannen voor empirisch onderzoek van een postdoc en PhD’s in mijn groep zijn gecanceld. Ook zijn er veel minder

mogelijkheden om ideeën uit te wisselen, bijvoorbeeld op conferenties. Zelfs als het officiële deel van een conferentie online wel plaats kan vinden, is er nog steeds te weinig ruimte voor de informele onderdelen, terwijl daar, door met anderen te praten, juist vaak nieuwe ideeën ontstaan.” Hoe ziet jouw academische loopbaan er tot nu toe uit? “Ik heb in best wel veel landen gewerkt en ben pas recentelijk vast in dienst gegaan. Als vrouw met een interdisciplinaire focus binnen filosofie – wat een nogal door mannen gedomineerd veld is en waar mensen interdisciplinaire benaderingen niet altijd waarderen – heb ik het niet altijd even makkelijk gehad, maar ik heb gelukkig altijd een plek kunnen vinden waarbij ik me kon

Lisa Herzog (1983), hoogleraar Politieke Filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Herzog onderzoekt vanuit filosofisch perspectief hoe morele en democratische normen een rol spelen in onze economische systemen.

Wetenschap

Rivke Jaffe (1978), hoogleraar Stadsgeografie aan de Universiteit van Amsterdam. Jaffe onderzoekt hoe interventies in de stedelijke ruimte die bedoeld zijn om veiligheid te creëren, ook kunnen leiden tot sociale ongelijkheid.

richten op de onderwerpen waar ik onderzoek naar wilde doen.” Wilde je altijd al in de wetenschap werken? “Nee, lang wilde ik óf in internationale ontwikkelingssamenwerking óf beleidsvorming werken. Nu geef ik af en toe beleidsadvies, wat een leuke toevoeging is aan mijn wetenschappelijk werk.” Heb je een advies voor jonge – vrouwelijke – academici? “Zoek een netwerk van gelijkgezinde collega’s, voor mentale en praktische support. Als ik dat niet had gehad, zou ik niet zijn waar ik nu ben (dank jullie wel, jullie weten wel wie ik bedoel).” Wie is jouw wetenschappelijke voorbeeld of inspiratie? “Hannah Arendt (Duits-Amerikaanse Joodse filosofe en politiek denker – red.) is een van hen, ook al ben ik het niet altijd met haar eens. Maar ze is een fantastisch zelfstandige denker die nooit aarzelde om haar argumenten te volgen, waar ze haar ook zouden brengen.”

oe zou je jouw werk en onderzoek uitleggen aan iemand die niets van jouw veld weet? “Ik doe onderzoek naar het alledaagse stadsleven: ik wil begrijpen hoe stadsbewoners samenleven, en hoe ze betekenis geven aan elkaar en aan hun woonomgeving. Ik doe mijn veldwerk in steden en kijk daarbij vooral hoe stedelijke ongelijkheid en machtsprocessen vorm krijgen in alledaagse ontmoetingen, uitspraken of opvattingen. De rode draad in mijn onderzoek is stedelijke politiek in brede zin: de power struggles die gevoerd worden in de stedelijke ruimte en de onderliggende culturele processen die macht legitimeren. In mijn onderzoek leg ik dan ook een sterke nadruk op de culturele dimensie van het stadsleven: hoe krijgen onze stedelijke ervaringen betekenis via populaire cultuur, hoe worden ze verbeeld in muziek of beeldcultuur? Maar ik kijk ook naar de rol van materiële objecten, technologieën of zelfs dieren – wat is de rol van zulke ‘niet-menselijke entiteiten’ in het vormgeven van de ‘menselijke’ werkelijkheid? Hoe maken ze bepaalde vormen van stedelijke ongelijkheid mogelijk, of juist onmogelijk? Welke nieuwe kansen brengt het winnen van de Ammodo Science Award met zich mee? “Met deze prijs ga ik mijn onderzoek naar de rol van dieren in de stad ontwikkelen. Binnen onderzoek naar stedelijke ongelijkheid rondom veiligheid kijken we vooral naar de relaties tussen mensen. Ik wil onderzoeken hoe het gebruik van politiehonden die relaties beïnvloedt. Hoe worden zulke dieren getraind en ingezet, en krijgen ze daarbij menselijke vooroordelen over wie een bedreiging is aangeleerd?” Wat is de grootste uitdaging die je tot nu tegen bent gekomen in je onderzoek? OPZIJ 2021

Wetenschap opstarten of overhaast moest stoppen met veldwerk.”

‘Kritische zelfreflectie is een belangrijk element in het wetenschappelijk proces – je moet altijd nog een keer naar je eigen onderzoek kijken en jezelf afvragen of het niet nóg beter kan.’

“Het verwerven van onderzoeksfinanciering – zonder externe financiering is het bijna onmogelijk om grotere projecten op te zetten naast de druk van het geven van onderwijs en je bestuurstaken. Veel van de subsidiegevers verwachten dat onderzoeksresultaten direct toegepast kunnen worden en vereisen samenwerking in consortia van maatschappelijke partners en het bedrijfsleven. Het mooie van sociaalwetenschappelijk onderzoek is dat het vaak vanzelf al heel maatschappelijk relevant is, maar de sterke nadruk op toepassing maakt het moeilijker om ongebonden onderzoek te doen – daarom is deze Award voor fundamenteel, door nieuwsgierigheid gedreven onderzoek ook zo fantastisch.” Is jouw werk veranderd in de coronatijd? “Mijn veldwerk ligt voorlopig stil, maar gelukkig had ik net een aantal grote projecten afgerond – ik had juist veel materieel liggen en wilde toch vooral gaan schrijven. Nou kwam daar door de sluiting van de scholen ook niet altijd evenveel van terecht, maar ik prijs me gelukkig dat ik niet net een groot project ging 72

Hoe ziet jouw academische loopbaan er tot nu toe uit? “Na mijn promotieonderzoek naar milieuproblematiek in Caraïbische steden (2006) heb ik mijn onderzoeksterrein verbreed richting meerdere stedelijke vraagstukken, onder andere over criminaliteit en veiligheid. Met een veni-subsidie van NWO heb ik onderzoek gedaan naar de staatachtige rol van criminele organisaties in achterstandswijken in Jamaica. De onderzoeksubsidies die ik hierna van NWO en de European Research Council ontving maakten het mogelijk een eigen onderzoekslijn uit te zetten, steeds gericht op de alledaagse, culturele en materiële dimensies van stedelijke macht en ongelijkheid. Het grootste onderzoek bestudeerde het veranderende veiligheidslandschap in vijf steden; twee andere projecten onderzochten de populaire cultuur van de illegaliteit en zogeheten slumtoerisme. In 2015 werd ik verkozen tot lid van De Jonge Akademie van de KNAW, en in 2016 werd ik tot hoogleraar benoemd aan de UvA, waar ik nu leidinggeef aan de ongeveer twintig mensen van de programmagroep stadsgeografie.” Wilde je altijd al in de wetenschap werken? (lachend) “Nee, ik wilde eerst voor de Wereldbank gaan werken om die van binnenuit te veranderen. Nu probeer ik de universiteit van binnenuit te veranderen.” Heb je een advies voor jonge – vrouwelijke – academici? “Kritische zelfreflectie is een belangrijk element in het wetenschappelijk proces – je moet altijd nog een keer naar je eigen onderzoek kijken en jezelf afvragen of het niet nóg beter kan. Dat hoort erbij. Maar ik zie – veel minder dan bij oudere mannelijke wetenschappers – bij veel jonge vrouwelijke academici dat ze soms te veel aan zichzelf twijfelen, terwijl ze ontzettend goed zijn. Geloof in jezelf en probeer een netwerk van gelijkgestemde, supportive peers te vinden. De universiteit heeft jullie hard nodig!” Wie is jouw wetenschappelijke voorbeeld of inspiratie? “De Jamaicaanse hoogleraar antropologie Barry Chevannes. Hij was werkzaam aan de University of the West Indies, waar ik in het verleden ook werkte. Hij is helaas overleden. Hij was een hele intelligente, geëngageerde en genereuze man, die zowel in wetenschappelijke als maatschappelijke debatten impact heeft gemaakt. Hij was zowel binnen als buiten de universiteit geliefd. Toen ik bij aankomst op het vliegveld in Jamaica bij de immigratie mijn beroep, antropoloog, invulde op het formulier, zei de immigration officer: ‘O, zoals Barry Chevannes?’ In Nederland ben ik nog nooit een douaneambtenaar tegengekomen die een antropoloog bij naam kon noemen!” O

KUNST & CULTUUR

Met onder andere

BOEKEN

FILM/TV

KUNST

REISMEIDEN

• Bloed • Wildgroei • De vaginabijbel

Monic Hendrickx met: • Nena • God Only Knows • Leef! • Kleine IJstijd

• Rondje Robot: Dit is Zeeland • Ongekend Online • Thuis in Kunst

• Leiden

OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Boek

CORBINO’S

BIJBEL

Maarten Corbijn – Corbino – (1959) is een van onze vaste fotografen en tovenaar met licht. En staat altijd aan. Fotograaf zijn is een state of mind. Maarten legde met honderden portretten, meestal in zwart wit, soms genadeloos maar altijd liefdevol de lat hoog. Heel hoog.

Kunst & cultuur Boek

Van Johan Cruijff, Dolly Parton en Máxima, Igone de Jongh, prinses Irene, Louis van Gaal, Simon Vinkenoog, wijlen goede vriend Jeroen van Merwijk tot Theo Maassen, Rowan Atkinson, Tina Turner en Corbino’s eigen vijf kinderen en zijn muze Alex Koeleman, ze lieten zich allemaal kennen voor zijn lens. En nu is er zijn ultieme verzamelde werk. En hoe noem je dan zo’n legacy als domineeszoon: Corbino’s Bijbel, met als leidraad de zeven hoofdzonden. De ondertitel van zijn bijbel komt uit Galaten 5 vers 14. “Want de gehele wet wordt vervuld met deze woorden: Heb uw naaste lief als uzelf.” Wij zeggen: amen.

OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Boek Corbino's Bĳbel 240 pagina’s, hardcover, linnen omslag, 24 x 32 cm, € 69,00 exclusief verzendkosten. Bestelbaar via: office@corbino.nl of via: uitgeverijkomma.nl Ook is de Bijbel nog beperkt verkrijgbaar in gelimiteerde luxe-editie (slechts 50 exemplaren), in fraaie zwarte doos met twee genummerde, gesigneerde en gecertificeerde prints naar keuze. Voor meer informatie: office@corbino.nl Solotentoonstelling: 15 mei opening in CODA Museum te Apeldoorn, en vanaf 8 juni in het ACEC gebouw daarnaast, in het kader van Apeldoorn Photo. O

Kunst & cultuur Boek

Meander

DUIKT DE GESCHIEDENIS IN

an onze eigen Irene Berbee – Burbie – die in elk nummer van OPZIJ haar Kopstoot of Opsteker uitdeelt, is in april een nieuwe strip verschenen: Meander, over een onsterfelijk boswezen dat leeft in de oneindige bossen van de Veluwezoom. Samen met Xander speelt hij de hoofdrol in een strip over de gemeente Rheden en haar inwoners. In dit avontuur nemen ze ons mee door de geschiedenis, die begint op de smeltende gletsjers van het nog jonge IJsseldal. In 2019 won de gemeente Rheden de BNG Bank Erfgoedprijs en nam direct het initiatief om deze strip mogelijk te maken. Met striptekenaar Irene Berbee en verhalenverteller Marq van Broekhoven werd er een jaar hard gewerkt aan een prachtige, spannende en educatieve avonturenstrip. Irene Berbee – Meander Prijs € 9,95 Uitgeverij Syndikaat O

OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Boeken

Dagboek van een krankzinnig jaar Corona veroorzaakte een ware aardverschuiving in ons bestaan. Sheila Sitalsing documenteerde deze periode drie keer per week met haar columns voor de Volkskrant, die nu gebundeld zijn. Met haar scherpzinnige inzichten en ragfijne pen neemt ze de lezer mee door alle politieke, economische en sociale ontwikkelingen van 2020. Het ideale boek om te reflecteren op het jaar waarin de wereld kantelde. Sheila Sitalsing – Dagboek van een krankzinnig jaar (De Bezige Bij) €22,99

Prooi Het nieuwste boek van Ayaan Hirsi Ali stelt dat de recente instroom van mensen uit een islamitische samenleving een gevaar vormt voor de rechten van vrouwen, niet alleen van migranten, maar ook van vrouwen uit de westerse cultuur. Daarover durft niemand openlijk te praten uit angst voor racist of extreemrechts te worden uitgemaakt. Hirsi Ali wil het taboe doorbreken Het betoog bestaat uit een mix van persoonlijke verhalen, getuigenissen, feiten en cijfers. Ayaan Hirsi Ali – Prooi (Atlas Contact) €22,99

Bloed De bekendste verloskundige van Nederland, Beatrijs Smulders, schreef deze lijvige autobiografie. Een levenslange zoektocht naar seks, liefde en naar de geheimen van het vrouwenlichaam. Van puberteit tot moederschap, van overgang tot de laatste levensfase. Beatrijs Smulders – Bloed (Nijgh & Van Ditmar) €22,50 78

Kunst & cultuur Boeken

Tot op de dag De Iraanse Mardjan Seighali kwam op haar 26ste uit Iran naar Nederland, na onder het regime ayatollah Khomeini in de gevangenis te hebben gezeten. Na dertig jaar vertelt ze eindelijk haar indrukwekkende en tot nu toe weggestopte verhaal. Mardjan Seighali, Job Hulsman – Tot op de dag (Ambo|Anthos) €20,99

De eerste vrouw In deze grootse en meeslepende roman vertelt de Oegandese Jennifer Nansubuga Makumbi het verhaal van de zoektocht van Karibo, in de tijden van de bloedige dictatuur van Idi Amin. Makumbi schetst haar leven in onvoorspelbare en zeker voor vrouwen gewelddadige tijden. Jennifer Nansubuga Makumbi – De eerste vrouw (Uitgeverij Cossee) €25,99

Naar Lillehammer Wat te doen als een moeder op een kinderspeelplaats je vraagt even op haar driejarige dochter te passen en vervolgens niet meer komt opdagen? Naar Lillehammer is geen thriller, maar wel een spannende zoektocht naar het waarom en hoe. Vonne van der Meer – Naar Lillehammer (Atlas Contact) €21,99 OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Boeken

Wildgroei In deze vileine, scherpzinnige en af en toe hilarische roman over een vrouw in een midlifecrisis weet Nina Lykke de nodige originaliteit te stoppen met haar hoofdpersoon huisarts Elin, die vanaf haar eigen onderzoekstafel zowel zichzelf als haar verwende patiënten ﬁleert. Nina Lykke – Wildgroei Atlas Contact €22,99

De vaginabĳbel Alles wat je altijd had willen vragen, maar wat je je niet durfde en nog heel veel meer. De Amerikaanse gynaecoloog Jen Gunter behandelt een ongelooﬂijke hoeveelheid onderwerpen in deze vuistdikke bijbel. Jen Gunter – De vaginabijbel Uitgeverij Samsara €24,99

Witte suprematie & ik Hoe kun je concreet en constructief bijdragen aan antiracisme? Op Amerikaans toegankelijke wijze legt Saad centrale begrippen uit en maakt duidelijk wat in het dagelijks leven automatismen en vooroordelen zijn. Soms confronterend, maar van het weghalen van blinde vlekken en kweken van begrip wordt niemand slechter. Layla F. Saad – Witte suprematie & ik Atlas Contact €19,99 80

DE DERDE GENERATIE

met ruim 20 interviews met kinderen van de derde Nederlands-Indische generatie

voor € 14,95

Dit prachtig ingebonden boekje is te bestellen via PINDAH-MAGAZINE.NL of uw boekhandel (ISBN 9789492851079)

Hoewel het met een vader als wiskundeleraar en een moeder als maatschappelijk werker niet vanzelfsprekend was dat ze ging acteren, zijn we er maar wat blij om. We kennen Monic Hendrickx (1966) vooral als de zwarte weduwe Carmen uit de succesvolle serie Penoza. Een rol waarvoor ze alweer haar vierde Gouden Kalf in ontvangst mocht nemen, na een kalf voor De Poolse bruid, de ﬁlm De held en als Kenau in de gelijknamige ﬁlm. Die vier Kalveren staan overigens bij haar thuis op een keukenplank, wat nog best een goede plek is vergeleken met de andere prijzen die ze minder mooi vond en die in haar tuinhuis staan.

Kunst & cultuur Film

Monic Hendrickx

MISDAAD LOONT

et haar volgende project blijft Monic actief in het criminele circuit. Ze is binnenkort te zien in de Netflix-film Ferry, want de tv-serie Undercover krijgt een vervolg met een eigen film op Netflix, met uiteraard drugskoning Ferry, Frank Lammers, en met Hendrickx als zijn zus. Hoewel Monic Hendrickx houdt van het setleven houdt, heeft ze ook een beetje een haatliefdeverhouding met de glimmer en glamour van de filmwereld. “Want uiteindelijk sta je toch met z’n allen te buffelen in de kou op de set. En de meeste van die mensen krijgen zelden een prijs. Het is gewoon keihard werken.” De hectiek van het draaien geeft haar rust. Maar eigenlijk is daar niks romantisch aan: “Werken en niet zeiken. En als je dan gaat zeiken, dan moet je stoppen,” zei ze eerder in een interview met ZUS.

Ze kwam er laat achter dat ze een geboren actrice is en heeft vooral lol in haar rollen. “Die lol heb ik altijd gehouden. Maar ja, je kunt nog zoveel lol hebben, als mensen er niks aan vinden, dan kun je spelen wat je wilt, maar dan heb je geen publiek.” Publiek heeft Monic meer dan genoeg geniet ze van haar successen. Maar tegelijkertijd kan ze van slag te raken door een slechte recensie. Die ze overigens nauwelijks gehad heeft. Ontspannen doet ze in haar tuin: “Ik kan daar enorm van genieten. Zoals Midas Dekkers zegt: ‘Het is troostend dat alles in de natuur steeds opnieuw moet beginnen.’ Dat je elk seizoen weer denkt: Jezus, wat een puinhoop. En dan hup: er weer tegenaan.” Gelukkig voor ons lijkt Hendrickx met datzelfde enthousiasme tegen nieuwe rollen aan te kijken. OPZIJ 2021

Kunst & cultuur Film

Al deze films zijn onder andere te zien bij CineMember.

FILMS MET MONIC HENDRICKX

Nena

2014 Saskia Diesing Nena is het coming of age-verhaal van de zestienjarige Nena, over de relatie met haar vader die vanwege een progressieve MS het liefst dood wil. Met een geweldige Abbey Hoes, die een Gouden Kalf voor beste actrice ontving net als Diesing voor de regie. Met Monic Hendrickx als haar moeder. 84

God Only Knows

2019 Mijke de Jong Tijdens het paasweekend – een beladen periode voor twee gereformeerd opgevoede twee zussen en een broer – komen de onderlinge spanningen tot een kookpunt in een pijnlijk realistisch familieportret, waarin liefde en ergernis steeds om de voorrang strijden. Met Monic Hendrickx en Marcel Musters.

Leef!

2005 Willem van de Sande Bakhuyzen Verfilming van Maria Goos’ gelijknamige feuilleton in de Volkskrant over een verloskundige en haar gezin. Ze hebben alles en kunnen alles, maar het leven glijdt voorbij. Regisseur Van de Sande Bakhuyzen overleed een dag voor de film in première ging op het Nederlands Filmfestival, waar de film de publieksprijs ontving.

Kleine Ĳstĳd

2017 Paula van der Oest Om gezamenlijk de as van rockzanger Kas te verstrooien komen de leden van diens allang ter ziele gegane band bij elkaar in een groot en afgelegen landhuis. Waar ze – soms wanhopig – proberen het verleden op te warmen en elkaar nog eens flink de waarheid te zeggen. Poldervariatie op The Big Chill – vandaar de titel. Met Monic Hendrickx, Hannah Hoekstra, Cees Geel, Anniek Pheifer en Ariane Schluter.

en onze online selectie La vérité 2019 Hirokazu Kore-eda

Speciaal voor de publicatie van de memoires van haar moeder, ﬁlmdiva Fabienne Dangeville (Cathérine Deneuve), komt haar dochter (Juliette Binoche) even terug naar Parijs. Om te ontdekken dat de autobiograﬁe van moederlief, getiteld La vérité (de waarheid) vol staat met leugens.

The Circle 2017 James Ponsoldt

In deze science ﬁction-ﬁlm krijgt Mae (Emma Watson) een felbegeerde baan bij internetgigant The Circle (Facebook, Google, Twitter etc. op één hoop geveegd) waar ze voor ze het doorheeft een internetsensatie is, waarbij haar privacy en autonomie op het spel staan.

Sunset 2018 László Nemes

De opvolger van Nemes’ Oscarwinnende Holocaustdrama Son of Saul speelt zich af vlak voor WO I. In Boedapest, waar de jonge Írisz Leiter op zoek gaat naar haar broer Kálmán, van wiens bestaan ze pas sinds kort op de hoogte is. Eigenzinnig en prachtig verﬁlmd mysterie.

Suspiria 2018 Luca Guadagnino

Ambitieuze, jonge danseres (Dakota Fifty Shades of Grey Johnson) ontdekt dat de beroemde dansgroep uit Berlijn, waarvan ze sinds kort deel uitmaakt, geleid wordt door een heksenkring. Een echte horror-ﬁlm: ingenieus, bloederig en naar het einde toe volledig over the top.

One Day 2011 Lone Scherﬁg (vanaf 23/4) Op 15 juli 1988 brengen de net afgestudeerde Emma (Anne Hathaway) en haar nieuwe vriend samen de nacht door. One Day toont het verloop van hun vriendschap door telkens vooruit te springen naar 15 juli van het volgende jaar. Celle que vous croyez (vanaf 23/4) Frankrĳk 2019 Safy Nebbou Een vijftigjarige onderwijzeres, de ijzersterke Juliette Binoche, geeft zich op Facebook uit voor een 24-jarige schoonheid en start zo een virtuele relatie met een jonge fotograaf om zichzelf na een gestrand huwelijk weer te herpakken. Een ﬁlm over liefde, ouder worden en zelfacceptatie. OPZIJ 2020

Kunst & cultuur Musea Dicht-open-dicht-open-dicht-open-dicht: bij het ter perse gaan van deze OPZIJ zijn de musea dicht. Daarom dus maar weer eens kijken hoe we ons online kunnen vermaken met musea. Dit keer shoppen we bij Eye Filmmuseum via dutchmuseumgiftshop.nl: met jouw aankoop steun je de Nederlandse musea.

Styling Maarten Spruyt Foto Koen Hauser

Sjieke sjaal

Sjaal gemaakt door Thijs Verhaar met het Eye Filmmuseum patroon, €105

Rondje Robot: dit is Zeeland

Robot en rondleider. Foto Marcel Kentin

Well, that’s nice Shirts en rompertje uit de winkel van Eye Filmmuseum. Prijzen tussen €22 en €29,95.

Waar? Zeeuws Museum in Middelburg Wat? Het Zeeuws Museum heeft iets nieuws. Vanaf nu kan je vanuit huis, met behulp van een robot, door het museum wandelen. Via de robot praat je met de rondleider. Lekker interactief dus. Waarom? Zolang de musea dicht blijven is dit een hele mooie oplossing. Doordat je zelf de museumrobot bestuurt, komt dit virtuele bezoek dicht bij een echte museumervaring. Met de robot duik je in de zaal met wandtapijten, die je heel minutieus kunt bekijken. Ze bieden een unieke kijk op de strijd die van 1572-1576 werd uitgevochten voor de Zeeuwse kust en op de Schelderivieren: het begin van wat de Tachtigjarige oorlog tegen Spanje zou worden. Wanneer? Tot en met 13 juni 2021 zijn de rondleidingen met de robot gratis op donderdag, vrijdag, zaterdag en zondag. Een online bezoek duurt circa 45 minuten. Boek de rondleiding via rondleidingen@zeeuwsmuseum.nl. Wacht niet te lang met reserveren!

Kunst & cultuur Musea Ongekend Online

Waar? Van Gogh Museum in Amsterdam Wat? In de tentoonstelling Ongekend laat het museum de aanwinsten van de afgelopen tien jaar zien. Omdat het museum dicht is, nu alvast een voorproefje van die tentoonstelling online: Ongekend Online. Je wandelt als het ware door de tentoonstelling en klikt op de stip onder het kunstwerk. Dan popt er een scherm op met een verhaal over de aanwinst. Zoals het verhaal van conservator Maite van Dijk bij de aquarel van Berthe Morisot: “Het is één ding om als museum te beslissen dat er meer vrouwelijke kunstenaars in de collectie moeten komen, maar er één kopen, dat is een tweede. Zo zijn we al jaren op zoek naar een representatief stuk van Berthe Morisot, een geweldige impressioniste, en feministe. Ze schreef dat ze als de gelijke van een man behandeld wilde worden, omdat ze wist dat ze het waard was. Tegenwoordig is ze heel wat waard. Het schilderij waar we al jaren ons oog op hadden werd voor meer dan 10 miljoen euro verkocht! Met deze prachtige aquarel is ze in ieder geval mooi vertegenwoordigd in de collectie, maar we blijven dromen van een groots schilderij van haar hand.” Waarom? Gewoon, omdat het kan! En omdat je dan straks goed beslagen ten ijs komt als je naar de tentoonstelling gaat, want heus, ooit gaan die musea weer open! Wanneer? Nu online op vangoghmuseum.nl

Berthe Morisot, Wandeling in het bos, 1876.

Mobile Home van Joep van Lieshout, uit 1995.

Blik

Vintage filmblikken uit de winkel van Eye Filmmuseum, €12,50

Thuis in kunst

Waar? Kröller-Müller Museum in Otterlo Wat? Haal het museum in huis. Maak je eigen beeldentuin of droomkunstwerk. Het museum komt naar je toe met creatieve opdrachten voor thuis. Trommel je huisgenoten op en ga samen aan de slag. Even achter het scherm, om de opdracht te lezen en te bekijken, en dan lekker aan de slag, zonder computer. Maak bijvoorbeeld je eigen droomhuis, geïnspireerd op het werk van Joep van Lieshout, Mobile Home. Waarom? Dit kunstwerk staat in de beeldentuin en is speciaal voor het museum gemaakt. Het heeft een badkamer, een keuken en ook een heerlijk bed. Maar hoe ziet jouw droomhuis eruit? Staat het ook op wielen? Is het ook zo kleurrijk? Kruip in de huid van de kunstenaar of de architect en maak jouw huis van de toekomst. Wanneer? Ga voor de opdracht naar krollermuller.nl/droomhuis.nl OPZIJ 2021

De Reis Reismeiden

F O T O L O D I VA N B R U S S E L

HOME

Door de almaar durende reisbeperkingen zijn we nog steeds op zoek naar mooie plekken in Nederland. Na lekker uitwaaien op de Nederlandse stranden, bossen en meren in de vorige edities zoeken we nu de stad op. Nadat een paar van onze eigen redacteuren vol enthousiasme een stadswandeling door Leiden hadden gemaakt, konden de Reismeiden niet achterblijven. Onze hometown nota bene. En als er iets is wat je in Leiden kunt doen is het wandelen. We wandelen ons suf – net als de rest van Nederland. Een frisse neus halen, je hoofd leegmaken en tegelijkertijd ook steeds nieuwe dingen ontdekken: wandelen is noodgedwongen onze nieuwe hobby geworden. Trek de wandelschoenen maar aan en loop de leukste routes langs de grachten, hofjes, musea, het fantastische Singelpark en het – nu even niet zo bruisende – centrum waar je in je wandelpauze de beste koffie kan halen. D O O R D E R E I SM E I D E N

De Reis Reismeiden

TOWN

OPZIJ 2021

De Reismeiden Singelparkroute Het Singelpark is een 6,5 kilometer lang stadspark langs de Leidse Singels. Een park in de vorm van een rondje, zonder begin, zonder eind. Een aantal jaren geleden ontstond bij een aantal burgers om de diverse singels die rond het oude centrum van Leiden liggen zodanig met elkaar te verbinden dat er een voor voetgangers toegankelijke stadswandeling zou ontstaan. Dankzij veel volharding van de initiatiefnemers omarmde de gemeente uiteindelijk het idee en ondersteunde en financierde het geheel. Dankzij de aanleg van vijf nieuwe bruggen omringt het Singelpark het historische centrum als een blauwgroene ader

en voert de wandelaar langs de Hortus Botanicus, de Sterrewacht, de Meelfabriek, Zijlpoort en Morschpoort, molen De Valk en langs het Ankerpark en het Plantsoen. Het enthousiasme van de Leidenaren zelf voor het Singelpark valt af te lezen aan de talrijke reacties en foto’s die geplaatst worden op de Facebookpagina.

Rembrandtroute Een unieke wandeling in de voetsporen van de beroemdste grootmeester uit de Gouden Eeuw die alle historische Rembrandtlocaties met elkaar verbindt. Zo kom je langs de geboorteplek van Rembrandt, waar je met de augmented realitytechniek zijn gereconstrueerde

De Reismeiden

geboortehuis digitaal kunt bekijken. Ook kom je langs het atelier van leermeester Jacob van Swanenburg en de Latijnse School, waar Rembrandt vanaf zijn zevende naar school ging. De Rembrandt Route zit vol achtergrondverhalen, talloze anekdotes en ruim 25 deelkaarten en is voor € 6,95 verkrijgbaar bij de VVV Leiden of te bestellen via de webshop.

Hofjes Leiden telt maar liefst 35 hofjes Leiden. Wie nietsvermoedend een deur openduwt tussen twee huizen, kan zomaar ineens in een prachtig hofje staan! Elk hofje heeft een eigen verhaal. Vele hofjes worden nog steeds bewoond. De naam van de hofjes komt vaak van een heilige of een Bijbelse plaats. Al zijn er ook hofjes die vernoemd zijn naar hun weldoener, waaronder opvallend veel vrouwen. Maar er zijn er ook met ludiekere namen, zoals het Roggebroodshof. De meeste hofjes kregen een fraaie toegangspoort, of zelfs een kapel. Dit was om de rijkdom te laten zien van de stichter. Tijdens Pinksteren worden in diverse hofjes de Leidse Hofjesconcerten gehouden. Het zijn kleine, intieme concerten die je gratis kunt bezoeken. OPZIJ 2021

De Reismeiden

Smakelijk eten

Sterrewacht

Een food-tour, horecawandeling of street food walk. Ondanks dat de restaurants en terrassen nog steeds gesloten zijn, hebben heel veel restaurants wel hun keukens geopend voor afhalen, en daar komen heerlijke gerechten uit. Hoe mooi is het dat er van de nood een (extra grote) deugd gemaakt is en er in heel veel steden in Nederland en natuurlijk ook in Leiden nu een tasty-foodwandeling te maken is, waarbij je langs restaurants wandelt terwijl je ondertussen de lekkerste gerechten kunt ophalen. Een soort wandelende proeverij dus eigenlijk, terwijl je ondertussen zeker vijf kilometer aflegt. Aanmelden bij tastywalk.com.

De Sterrewacht Leiden is opgericht in 1633 als observatorium bij de Leidse universiteit in de Nederlandse stad Leiden. De Sterrewacht is het oudste nog bestaande universiteitsobservatorium ter wereld, alleen de Vaticaanse Sterrenwacht uit 1578 is ouder. De Sterrewacht ligt prachtig aan de Witte Singel, maar is helaas – behalve tijdens de Open Monumentendagen – niet toegankelijk voor bezoekers.

Burcht De Burcht van Leiden is een van de oudste nog bewaarde in Nederland. Het bouwwerk bevindt zich midden in Leiden, op de plek waar de twee

FOTO KEES-HUMMEL FOTO MINCKE PIJPERS

De Reismeiden

armen van de Rijn samenvloeien. Het ronde bouwwerk bevindt zich op een kunstmatige heuvel, hoog boven de stad. Gek genoeg moet je wel even goed zoeken, want hij ligt aardig verstopt tussen de hoge, historische latere bebouwing. Maar de verrassing is des te groter als je ervoor staat. Loop hier vooral even naar boven. Het uitzicht tussen de kantelen over de Leidse binnenstad mag je niet missen.

Musea Natuurlijk noemen we hier graag de talrijke musea die Leiden rijk is, maar die helaas op het moment van schrijven nog steeds gesloten zijn. Want met het Rijksmuseum van Oudheden, Naturalis, de Lakenhal en het museum voor Volkenkunde is Leiden sowieso meerdere bezoeken waard.

Visitleiden.nl Wat je ook kiest, voor zowel lopend als fietsend heeft Leiden voldoende leuke en bijzondere routes. Natuurlijk is alles online te vinden, maar bij de VVV op de Stationsweg helpen ze je graag verder. O OPZIJ 2021

Man over vrouw

‘Kan dit nou

ECHT NIET ANDERS?’ De licht cynische toon is zijn handelsmerk, evenals zijn specifieke gevoel voor humor. Zijn voorlaatste boek, Nederland onder het systeemplafond, was daar een hilarisch voorbeeld van. Maar nu is er Mijn legendarische moeder overleeft alles. Hierin verhaalt Marcel van Roosmalen (1968), journalist, columnist en tegenwoordig tv-personality over Paula van Roosmalen, zijn dementerende moeder, die midden in de corona-ellende na een val in een zorginstelling terechtkwam. Rauw, droog en met een eerlijkheid en humor die niet door iedereen wordt gewaardeerd of begrepen, doet hij verslag van zijn bezoeken aan de zorginstelling in Velp en Mook, en alles wat hem daar op, tegen of gewoon niet bevalt. Met als resultaat een liefdevol boek over omstandigheden die je iedereen zou willen besparen. DO O R M A R I A N N E VE R H O E VE N B EEL D C O R B I N O

e ontmoeten Van Roosmalen in Wormer, waar hij woont met zijn partner, Volkskrant-columnist Eva Hoeke en hun twee dochters. Na lang in Amsterdam gewoond te hebben, moppert hij graag op dit nogal rustig gelegen Noord-Hollandse dorp. Terwijl een monteur een paar uit het lood hangende keukenkastjes repareert, bekommert Marcel zich om de koffie. “Ik heb gemerkt dat je van heel veel mensen dit onderwerp niet met humor mag benaderen. Het populaire verhaal is dat je iemand naar het einde toe begeleidt en daar iedere week op de stoep staat met de vraag: kan ik nog wat doen? Kan ik je hand vasthouden? Ik zou graag zo iemand willen zijn, maar zo zit ik niet echt in elkaar. Ik vind het uitermate vermoeiend om daar heen te gaan. Maar af en toe sta ik versteld van de goede momenten, die ze ook nog heeft. Zoals de laatste keer dat ik haar zag, toen vroeg ze: zorg je goed voor de honden? Ik heb geen hond dus…” Misschien dacht ze: dat is leuk voor in Wormer? “Ik heb zo veel rare reacties gehad. Mensen die zeggen: neem haar in huis. Hoezo? Waarom moet ik iemand tweehonderd kilometer verplaatsen?”

Man over vrouw Omdat Heleen van Royen dat gedaan heeft. “Ik wist helemaal niets van verzorgingstehuizen, totdat zij erin terechtkwam, omdat ze van de trap viel. Nu was ze al wel een beetje aan het afglijden, maar we hadden best veel hulp voor m’n moeder georganiseerd. Er kwam drie keer per week iemand langs, er waren verpleegkundigen en er was een arts. Mijn zus heeft heel veel voor haar gedaan, zodat ze toch zo lang mogelijk zelfstandig kon blijven wonen. Want daar hechtte ze heel erg aan. Alhoewel ik geen idee heb wat ze de hele dag deed.” Het was vertrouwd. “Precies. Het vervuilde wel een beetje, maar ja…” Nou ja, wat maakt dat uit? “Het rook ook een beetje, maar we dachten: ze houdt het wel vol. Er waren wel wat buren die zich ongevraagd met de situatie gingen bemoeien. Die belden dan naar mij: ze krijgt alweer de voordeur niet open, kan je langskomen? Nee, ik zit in Wormer. Dat gaat niet. En er waren mensen die zeiden: kun je haar weghouden bij ons? Want ze kwam dan net iets te vaak langs. Iemand die zichzelf de hele tijd herhaalt is niet het allerleukste gezelschap. En toen viel ze van de trap. Ze was al vaker gevallen hoor. Dat baarde wel enigszins zorgen. Maar we hadden alles al gelijkvloers gemaakt. “We dachten dat het zo een keer voor haar zou eindigen. Dat zou wel fijn geweest zijn; gewoon in haar eigen woning. Want na die val van de trap begon wel de lijdensweg. Ze kwam eerst in Velp terecht, op een steenworp afstand van ons ouderlijk huis. Ik was nog nooit in een verzorgingstehuis geweest. Daar zie je je eigen moeder dan in een ontluisterende toestand, dat vond ik al heftig. Maar ook al die andere bewoners, die zo boven een bord hangen. Of voor een tv. Ik dacht: ze is er nog wel goed aan toe. Kan dit nou echt niet anders? Dus gingen we op zoek naar een passend verzorgingstehuis. Dat lukte niet in Velp, want daar bleek een enorme schaarste te zijn aan plekken. En bij mij in de buurt was geen optie.” Je hebt nog een broer? “Mijn broer zit in een instelling. Hij mist een oog. Hij 96

ziet heel slecht. Hij woont in een soort begeleid wonen. Ik heb ook nog een zus die in Limburg woont. Zij zei: hier vlakbij wordt een nieuw tehuis gebouwd, in Mook. Zo gezegd, zo gedaan. Wij verplaatsten mijn moeder naar Mook, en zetten haar huis te koop. Ze zat er net één week, toen brak die corona uit. En vervolgens werd al het personeel ziek. Het was echt een drama.” De paniek die ze moet hebben gevoeld: je weet niet waar je bent, en met al die beschermende maskers en pakken herken je niemand meer.

Man over vrouw Als dat nog het geval zou zijn. “Ja, maar we moesten haar dus weer verplaatsen. Dat werd een revalidatiecentrum. Niet per se geschikt voor dementerende bejaarden, maar er was een noodvleugel ingericht, waar de bewoners de hele dag naar André Rieu konden kijken en zwaaien op tv.” André Rieu wordt in alle verzorgingstehuizen continu afgespeeld. “Dat TROS-concert op het Vrijthof. Ze kent het vast nog van vroeger. Door alle maatregelen was het een heel gedoe om haar te bezoeken. Stonden wij op dat grasveld voor het tehuis naar haar te zwaaien. Je haalt er eigenlijk ook heel weinig bevrediging uit. Eva was zwanger, dat werd een miskraam, maar dat wisten we toen nog niet, dus we gingen vertellen dat ze zwanger was. Was er een partytent neergezet voor een raam van die flat waar ze in zat. Moesten we via een babyfoon praten: hoi mama, Marcel hier. Hallo jongen,

‘Was er een partytent neergezet voor een raam van die flat waar ze in zat. Moesten we via een babyfoon praten: hoi mama, Marcel hier. Hallo jongen, waar ben jij?’ waar ben jij? Tegenover je. Ik kom even langs, want Eva is zwanger. Van wie dan toch jongen? Nou! Dat vind ik dus óók humoristisch. Ik wil heel graag niet pathetisch zijn, maar ja, ze is 89 nu. Ik ben natuurlijk allang mijn moeder kwijt, ook al heeft ze soms haar heldere momenten. Maar meestal valt het tegen en het is in ieder geval niet zo dat ik erheen ga en denk: nou dat was gezellig. Na een kwartier benauwt het me.”

Hoe is het nu met haar? “Ze zit weer in haar oude appartement in Mook. Ze is ingeënt. Ik ben blij dat ze goed verzorgd wordt, alleen van m’n moeder is weinig meer over. Als ik foto’s van m’n kinderen laat zien, we hebben twee dochters van zes en vier, herkent ze die niet. Of wel, maar dan weet ze de namen weer niet. Kijk, ik had haar dit überhaupt niet gegund, deze hele laatste fase. Je kan wel oud willen worden, maar na je 85ste, uitzonderingen daargelaten, is er over het algemeen weinig aan. Mijn moeder zei op een gegeven moment toen ze nog helder was, dat ze niet gereanimeerd wilde worden. Ze had een vrouw op tv gezien die dat had laten tatoeëren op haar borst. Dat leek haar wel wat. Nu wordt haar laatste bewuste fase afgepakt. Mag ze bijna niemand meer zien. Daarom vind ik die coronatijd ook lastig. Dus als iemand zelf niet bang is voor de dood, waarom mogen we daar dan niet op bezoek? Het gevaar, de besmetting komt toch van binnenuit, niet van buiten? Zij wordt beschermd tegen ons, terwijl ze eigenlijk aangeeft helemaal niet beschermd te willen worden. Al die maatregelen om te voorkomen dat ze doodgaat. Maar je hebt niets meer te willen.” Je autonomie wordt afgepakt. “Ja, die wordt behoorlijk afgepakt. Er komt iemand je kamer binnen, die stopt er een pil in. Er wordt drie keer getetterd: er is soep, er zijn pannenkoeken. En dan zit je weer met al die anderen. Ik heb toen ook voor het eerst boeken gelezen over mensen met dementie. Daar zijn heel veel boeken over geschreven. Totaal niet origineel, maar wat me wel altijd opviel was de toon. Ik dacht: goh, ik doe iets fout, want wat ik lees is allemaal zo ontzettend liefdevol. Terwijl ik dat helemaal niet zo herken. Toen dacht ik: ik moet dit opschrijven, en dat deed ik in m’n columns. “Ik hoorde van iemand: gemiddeld zitten de mensen maar anderhalf jaar in een zorginstelling. Je wordt echt helemaal overgeleverd aan anderen. Het heeft helemaal niets meer met zelfstandigheid te maken. Wat is het perspectief? Ze is het zo vergeten als ik langsga. Ik vind het eigenlijk gewoon heel treurig. Maar goed, ik heb geprobeerd het met humor op te schrijven.” Nou, dat is gelukt: met humor en met pijn. “Er zijn mensen die vinden dat dat niet mag. Maar ik had dit allemaal nooit gedaan als die corona niet was uitgebroken. “Toen we haar huis gingen ontruimen, kwamen we allemaal fotoboeken van vroeger tegen. Ik realiseerde me dat het een hele zelfstandige vrouw is geweest. Ze was logopediste op een school voor slechthorenden, drie dagen per week. Dus ze heeft wel degelijk gepoogd om een zelfstandig leven op te bouwen. Eigenlijk was ze daar best modern in voor die tijd. “Mijn vader werkte bij de provincie, en er woonden wel vier of vijf collega’s van mijn vader in onze straat. Al die OPZIJ 2021

Man over vrouw vrouwen van die collega’s. Maar goed, mijn moeder is nog gaan werken. Ze had een mening, ze had vriendinnen. Nu zijn al haar vriendinnen dood, of ze heeft ze al jaren niet meer gezien. Haar broers en zussen, ze komt uit een enorm Brabants gezin waar ze nogal aan hechtte, zijn er niet meer. Haar moeder ging al op jonge leeftijd dood. Haar man is dood.” Hoe oud was je vader toen hij overleed? “In de 80. Ik had een oude vader. Hij is al een jaar of acht dood. Maar achteraf zie ik dat m’n moeder vereenzaamde. Ik ben wel vaker op bezoek geweest en ook blijven logeren, maar ze is wel echt teruggeworpen op zichzelf. Als ik nu bij haar binnenkom zitten ze in die gemeenschappelijke ruimte. Dan vraag ik me af: waarom doe je het eigenlijk nog? “Ze heeft De Gelderlander, voor de vorm want de ene keer kan ze wel lezen, de andere keer niet. Dan zit ze dus te zitten. Op haar kamerdeur hangt zo’n vrolijke foto van haar. Er hangt ergens een fotolijst met ‘de belangrijkste mensen in haar leven’. Er werd tegen ons gezegd: ze heeft heel veel steun aan de foto’s. ‘Ja jongen, ik heb veel steun aan de foto’s, jullie staan er prachtig op.’ Mijn zus kwam een keer binnen en vroeg: wie zijn die mensen? Dat waren wij dus helemaal niet. De foto’s waren verwisseld. Dat vind ik dan humor. “Ik heb de columns, het boek geschreven puur omdat ik dacht dat het leuk was. Maar goed, ik lees dingen van mezelf terug alsof ik een soort aanklacht hou tegen hoe het moet.” En al die tv-programma’s waarin je erover zit te vertellen. “Ik doe liever iets anders. Tegelijk, ik wil dat boek verkopen. Ik ben ook twee keer bij Op1 geweest, dan zit je tegenover twee presentatoren. De monden zakken naar beneden als het gaat over corona en verzorgingshuizen. De humor is ver te zoeken. Als je een grapje maakt, wordt het niet opgepikt. Ik ben voor een redactie heel vaak het blokje ‘grappig’. Je zit daar dan een zogenaamd grappige passage voor te lezen. Ik vind mezelf niet per se grappig, maar er wordt om gelachen. Prima. Alleen, als je dan opeens over je moeder gaat zitten praten, dan voelt het heel gedragen. Terwijl ik er zo helemaal niet insta. Ik merk dat bij dit onderwerp mijn humor niet helemaal begrepen wordt. In een recensie stond: misantropische zoon beschrijft aftakeling moeder. Dus ik twitterde: vier sterren. En hup! Nu allemaal naar de boekhandel: Boekhandelaar, heeft u voor mij dat boek van die misantropische zoon die de aftakeling van zijn moeder beschrijft? En dan gaan mensen daaronder twitteren: ai, wat naar voor jou en je moeder. En je broer en je zus! Het is gewoon humor. Ja, mijn broer en mijn zus hebben er natuurlijk niet om gevraagd. Ik merk ook dat je het alle drie totaal anders beleeft. Mijn broer meldt wel af en toe wie mij allemaal een lul noemt.” 98

Dat zijn dan hele lange gesprekken? “Ik kan er ook om lachen. Maar ik hoop eerlijk gezegd dat het wel gewoon een keer afgelopen is. Ik kan me niet voorstellen dat ik nog drie jaar naar Mook moet gaan.

‘Ik ben ook twee keer bij Op1 geweest, dan zit je tegenover twee presentatoren. De monden zakken naar beneden als het gaat over corona en verzorgingshuizen. De humor is ver te zoeken.’ Voor wat? “En dan krijg je ook van die mails over de versoepelingen van het tehuis. Zo’n hoera-mail: u mag weer met twee personen op bezoek bij uw moeder. Wel een mondkap op, wel een register tekenen. De versoepelingen voelen dan ook als druk. “Mijn moeder heeft natuurlijk een hele belangrijke rol. Het is raar om te denken dat zij degene is die mij het langste kent. Alle irritaties die ik had, waren eigenlijk maar klein. Ik vond vooral het begin van haar dementie ronduit grappig, omdat ze ook wat opener werd en allerlei dingen die ze vroeger niet zei, nu gewoon hardop zei. Wat ze dacht over mensen. Die was dit, die was dat. Ze was vaak niet zo positief, moet ik eerlijk zeggen. “Ik heb ook weleens gedacht: goh, doe je iemand wel recht met twee boeken over dementie. Zo wordt ze dan herinnerd. Wat dat betreft vind ik wel dat ik iemand wat heb aangedaan, want je bent voor eeuwig geportretteerd als een afhankelijk iemand. “Ik ga ook geen boek meer over haar schrijven hierna. Ik wil nou wel iets anders gaan doen. Dit was meer een soort uitstapje dat op m’n pad kwam. O

Take care Carin Gaemers Carin Gaemers (1958) is onze meest invloedrijke vrouw 2017. Maandelijks houdt ze ons bij de les.

Waar ik van wakker lig

“H

et vaasje is op de grond gevallen,” verzuchte strijdmakker en goede vriend Hugo Borst in de week na de verkiezingen. “Het is niet kapot, maar er zitten flinke barsten in.” Hij doelde op het metaforische vaasje van Mark Rutte. “Je kunt het vaasje wel weer op tafel zetten,” zei ik somber, “maar zodra er een stevige truck door de straat dendert, valt het weer en dan hebben we alleen nog maar scherven.” Dit was twee dagen voordat Kajsa Ollongren vergat haar papieren in een mapje te stoppen, voordat zij het Binnenhof af liep naar haar wachtende auto met chauffeur. En er zijn al zoveel dingen waar ik van wakker lig. Hier volgt een korte samenvatting. Hugo Borst en ik al roepen al meer dan vijf jaar om verbeteringen in de ouderenzorg, maar aan de meeste punten van ons manifest is nog steeds niet volledig voldaan. De hoognodige vernieuwingen lopen stuk op politieke onwil en belangen die niets met kwaliteit van zorg te maken hebben. Er nog steeds geen oplossing is voor het aardgasschandaal die werkelijk recht doet aan de schade die de gedupeerden hebben geleden. Wij weten nog steeds niet hoeveel gezinnen door het toeslagenschandaal zijn getroffen en wat de omvang van die schade is. Voor beide schandalen heeft het kabinet niet onderzocht wat de immateriële schade is. Het antwoord kan ik raden: de rijksoverheid heeft daar geen zicht op, want met lichamelijke en psychische klachten gaan mensen naar de huisarts, psycholoog of jeugdzorg. Dit ligt dus bij zorg en gemeente. Fout antwoord. In deze twee kwesties ligt de verantwoordelijkheid voor de afhandeling van gevolgschade bij de rijksoverheid. Dus ook de verplichting om de immateriële gevolgschade goed te onderzoeken. Plichtsverzuim van bewindspersonen, dan wel van het hele voormalige kabinet. En plichtsverzuim van de volksvertegenwoordiging, die dit had kunnen afdwingen. Kwetsbare ouderen en langdurige zorg moesten in de coronaperiode ondanks alle toezeggingen toch weer achter aansluiten. Aan leveringsproblemen bij farmaceuten kon het kabinet niets doen. Maar ook los daarvan is het vaccinatiebeleid een aantal malen drastisch van richting veranderd. De langdurige zorg was hier de dupe van. Jeugdzorg is jaren geleden overgedragen aan de gemeenten, maar die gemeenten krijgen niet het geld om die taak naar behoren in te vullen. Daardoor is de kwaliteit van jeugdzorg achteruitgegaan en worden jongeren en

jongvolwassenen met ernstige en complexe problematiek op een schrijnende manier aan hun lot overgelaten. Er zijn nog geen serieuze plannen om hier iets aan te doen. Uitvoeringsinstanties kunnen hun werk niet goed doen, omdat er al jarenlang te weinig mensen werken en te zwaar wordt geleund op algoritmes. Dit land doet veel te weinig voor het klimaat. Dit land gaat onfatsoenlijk om met vluchtelingen. Een op de twaalf kinderen leeft in armoede. Verreweg de meeste Nederlanders willen goed onderwijs, goede zorg, betaalbare huisvesting, een gezond klimaat, een redelijk en betrouwbaar inkomen (ook na pensionering), een vangnet voor als alles even heel erg tegen zit en behoorlijke steun voor de kwetsbaren onder ons. Verreweg de meeste Nederlanders zijn tegen het schenden van de grondrechten van burgers die door toedoen van de overheid zijn gedupeerd, van kinderen en jongeren, van zorgafhankelijke ouderen en van mensen met een inkomen beneden het bestaansminimum. Verreweg de meeste Nederlanders willen dat de menselijke maat weer bepalend wordt. Bij de presentatie van het regeerakkoord van Rutte III wees Herman Tjeenk Willink er al op dat de overheid bij alle beleidsbeslissingen rekening moet houden met de uitvoering. Dat de rechtsstaat in gevaar is omdat de relatie tussen burger en overheid duurzaam ontwricht is geraakt. Hij is dit blijven herhalen in zijn publicaties en in interviews in de geschreven pers, op radio en televisie. Tevergeefs. Vier jaar en een coronaprobleem verder vindt ten minste één van de politieke partijen die als eerste in aanmerking komen voor regeringsdeelname dat een Kamerlid dat met veel voorkeurstemmen is gekozen, beter een functie elders kan krijgen. Let wel Pieter Omtzigt en Renske Leijten samen zijn goed voor zeven Kamerzetels. In een democratie hoort de meerderheid rekening te houden met de belangen van de minderheid. Ik vind dit geen ‘gaaf land’ meer. Ik heb begrepen dat ik op moet pleuren als het me hier niet aanstaat. Terwijl het allemaal kan worden opgelost. De tegenstelling tussen burger en overheid. De problemen in zorg, onderwijs en huisvesting. De klimaatproblemen en de armoede. Het onrecht. We zijn een van de rijkste democratieën ter wereld en we beschikken over alle kennis die nodig is. Waar het aan ontbrak, is de politieke wil. De burgers zijn er niet voor de overheid. Het bestaansrecht van de overheid is het dienen van de burgers. Dus oppleuren? Vergeet het maar. Ik blijf en ik zal van me laten horen. Samen met alle anderen die er net zo over denken. O

Je douche houdt van zacht

Zacht houdt van AquaCell Na het douchen nooit meer tegels en sanitair moeten

Niet alleen je douche houdt van zacht. Ook je espresso-

afdrogen. Zomaar een van de vele voordelen van AquaCell,

machine, je strijkijzer, je vaatwasser, je wasmachine en al je

de waterontharder met 100% zacht garantie. De twee cellen

andere huishoudelijke apparaten houden van zacht. Want

van AquaCell zorgen voor een continue en krachtige werking.

zacht water betekent een betere werking, minder onderhoud

Daarmee heb je 24 uur per dag zacht water, zonder een

en een langere levensduur. Omarm ook zacht en kijk voor

spoortje kalk. En dat voel je ook aan je huid.

alle voordelen op www.aquacell.nl

100% kalkvrij water

Zelf de kracht van zacht ervaren? Vraag een proefplaatsing aan op aquacell.nl

OPZIJ April 2021

Articles inside

MAN OVER VROUW Marcel van Roosmalen

FILM UITGELICHT Monic Hendrickx

De Reismeiden LEIDEN

Musea

Boeken

BOEK UITGELICHT Irene Berbee - Meander

BOEK UITGELICHT Corbino’s Bij bel

WETENSCHAP Wetenschappers aan de top

GEZONDHEID Lekker wegluisteren met Rouze

Etchica Voorn

Joyce van Dij k HULP BIJ DE OVERGANG

OVER GEWICHT Marianne Baars

DE OPZIJTAFEL Dorenda van Dij ken, Elles de Bruin en

LOOPBAAN Tuinvrouwen

DE KLOOF Milou Deelen en Barbara van Beukering

Abonnee worden

GESCHIEDENIS Susan Smit - De Heks van Limbricht

Say What?! Opmerkelijk nieuws

Sheila Sitalsing

POLITIEK De situatie na de verkiezingen

Kopstoot

Colofon