FELIX RAVENNA: E e n a l t e r n a t i e f Rome a a n h et ein de v a n de O ud h e i d M a r t ij n I c k s & Mau ri ts de L eeu w
D
e 5e en 6e eeuw n.Chr. staan niet bepaald bekend als een tijd van culturele bloei voor Italië en Rome. In deze periode van chaos en verval ging het West-Romeinse rijk, volgens het traditionele beeld, definitief ten onder en doofde het laatste licht van de klassieke cultuur op de drempel van de duistere middeleeuwen. De caput mundi werd blootgesteld aan plunderingen en oorlogsgeweld; de bevolking van Rome liep langzaam maar zeker terug tot een fractie van het inwonertal dat de stad in haar hoogtijdagen tijdens de vroege keizertijd had gehad.1 Geheel tegen deze neerwaartse stroom in kwam echter ook een nieuwe hoofdstad in het westelijke deel van het Romeinse rijk tot bloei. Ravenna, voorheen een provinciale havenstad aan de noordkant van de Adriatische Zee, groeide uit tot een alternatief economisch en politiek centrum van Italië. Romeinse, Gotische en Byzantijnse heersers lieten er paleizen en kerken verrijzen, verfijnd met mozaïeken van de hoogste kwaliteit. FELIX RAVENNA, ‘gelukzalig Ravenna’, stond te lezen op bronzen munten die rond 500 n.Chr. werden geslagen in het Ostrogotische koninkrijk, waarvan Ravenna de trotse en welvarende hoofdstad was (fig. 2).2
In dit artikel bestuderen we de geschiedenis van Ravenna in de 5e en 6e eeuw, waarbij we steeds oog hebben voor de verhoudingen tussen Ravenna en Rome. We richten ons op drie cruciale fases: 1. de opkomst van Ravenna als nieuwe hoofdstad onder de Romeinse keizers van de Theodosiaanse dynastie (402-455); 2. Ravenna als hoofdstad van het Ostrogotische koninkrijk in Italië, in het bijzonder onder koning Theodorik (493-526); 3. de “herovering” van Ravenna onder de Byzantijnse keizer Justinianus en de instelling van het aartsbisdom (540-565). In ons overzicht belichten we hoe Ravenna zich als alternatieve, strategische hoofdstad van het West-Romeinse rijk uit de schaduw van Rome losmaakte en zich ontwikkelde tot het bestuurlijke centrum van Italië in de vroege Middeleeuwen. Ravenna kon in zijn gelukkigste hoogtijdagen de eeuwige stad in politiek belang weliswaar overvleugelen, maar nooit helemaal vervangen.3 Nieuwe hoofdstad Toen Ravenna aan het begin van de 5e eeuw
38
Roma Aeterna 9.I (voorjaar 2021) www.romaaeterna.nl
n.Chr. de keizerlijke hoofdstad van het West-Romeinse rijk werd, had Rome al enige tijd afgedaan als bestuurlijk centrum van het imperium. Sinds de crisisjaren van de 3e eeuw (en zeker na Constantijns overwinning op Maxentius in 312) verbleven keizers zelden nog permanent in Rome, hoewel de stad symbolisch en bestuurlijk, door de aanwezigheid van de senaat, van groot belang bleef. De keizers resideerden steeds vaker in nieuwe hoofdsteden als Milaan, Trier en Constantinopel, waar ze zich dichterbij de kritieke grenzen van het rijk en de daar gelegerde troepenmachten bevonden. Het hof van de jonge keizer Honorius (395-423), de jongste zoon van keizer Theodosius de Grote (379-395), verhuisde dan ook niet vanuit Rome, maar vanuit Milaan naar Ravenna. Deze stad had een zeer strategische ligging, aan een zuidelijke zijtak van de Po, op een aantal eilandjes omringd door moerassen, waardoor ze voor legers vanaf de landzijde welhaast onmogelijk te bereiken was, laat staan te belegeren. Bovendien beschikte Ravenna over een goed ontwikkelde haven,
