Landschapstekening cultureel erfgoed - 2023

CULTUREEL ERFGOED

Inhoud

VERHALEN — P.8, 9, 70, 71, 88, 89

Leuvens erfgoed is van ons allemaal

DEEL 1 — P.11 - 69

De verhalen van Leuven, zijn mensen en zijn erfgoed

In 30 momenten dompelen we je onder in een rijk bad met de verhalen van Leuven. Hoe is de stad geworden zoals ze vandaag is? We schetsen dat in dertig stukjes. En wat betekent dat voor het erfgoed en de erfgoedsector? Wat typeert Leuven? Wat doen we met die vele verhalen?

DEEL 2 — P.72 - 87

Waar staan we? Vijf jaar erfgoedwerken (2017-2022)

De vorige landschapstekening kwam er zowat vijf jaar geleden. Wat hebben we gedaan met de ambities van toen? Hoe hebben we de maatschappelijke kracht van erfgoed waargemaakt?

DEEL 3 — P.91 - 109

Horizon 2035

Een landschapstekening heeft een horizon. Die van het Leuvens cultureel erfgoed en zijn spelers ligt in 2035. Wat willen we tegen dan bereiken? We spreken onze ambities uit.

TOT SLOT – P.111 - 113

Onze dromen voor 2035

950 activiteiten en 426.000 bezoekers in 2019

690 activiteiten en 295.000 bezoekers in coronajaar 2021

Vijf immaterieel erfgoedpraktijken op de Vlaamse Inventaris: de Jaartallen, de beiaardcultuur, de reuzen, de biercultuur en de kermis. Het Leuvense Jaartallenleven is in 2011 door Unesco erkend als immaterieel erfgoed van de mensheid.

Maar Leuvens cultureel erfgoed

is vooral veel meer dan dit, het is levende materie, mensenwerk, van en voor steeds nieuwe groepen en generaties. Niet in cijfers te vatten.

Landschap met horizon

WAT IS DIT? WAT HOUD JE IN JE HANDEN?

Je bent aan het bladeren in de landschapstekening van het Leuvense cultureel erfgoed. Of beter gezegd: van de mensen die in Leuven bezig zijn met cultureel erfgoed. Ze verzamelen het, ze zorgen ervoor dat het erfgoed in een goede staat blijft en dat het blijft ‘leven’. Ze onderzoeken het, geven het betekenis door te duiden, en ze delen het met ons. We verklappen graag al het besluit: cultureel erfgoed is een belangrijk onderdeel van het bruisende Leuvense leven.

In een landschapstekening als deze doe je allerlei ontdekkingen. Je leest en ziet dingen die je niet wist, maakt kennis met initiatieven die je niet kent, herontdekt projecten waar je misschien wel al iets van wist, leert op papier nieuwe mensen en plannen kennen… Dat is wat we met deze landschapstekening willen bereiken. Je laten lezen wat er in Leuven allemaal gebeurt rond het cultureel erfgoed. Daar zijn we best wel trots op. We hebben er deel 1 mee gevuld, aan de hand van dertig Leuvense momenten die samen de verhalen van Leuven vormen.

Een landschapstekening heeft ook een horizon. Aan die horizon gloort de toekomst. Ook die leer je hier kennen. Eerst kijken we in deel 2 even achterom: wat is er de voorbije vijf jaar allemaal gebeurd in en met en dankzij het Leuvense cultureel erfgoed en zijn mensen? En dan richten we onze blik resoluut naar voren: wat zijn we allemaal van plan? Wat zijn onze ambities? Met als horizon pakweg 2035. Dat lees je in deel 3. We sluiten af met onze dromen.

Het cultureel erfgoed in Vlaanderen heeft de jongste paar decennia een ongelooflijke evolutie meegemaakt. Van een wat stoffig gegeven waar maar weinig beleid rond was, zijn we geëvolueerd naar een sector van belang. Een sector ook die over het muurtje kijkt en allerlei domeinen van het leven bij zijn werking betrekt: zorg, welzijn, onderwijs, toerisme, natuur, cultuur… De wisselwerking is hoe langer hoe meer wederzijds: cultureel erfgoed is een geliefde partner en is belangrijk. Dat besef is de jongste jaren stevig doorgedrongen, ook in Leuven.

Veel lees- en ontdekkingsplezier!

Van de straat geplukt

Er was eens een Leuvens buurtfeest in 2009. ‘En als we nu eens op zoek gingen naar de historie en het erfgoed van onze buurt?’ kon je daar horen. Tussen pot en pint. Je kent dat wel. De rest is geschiedenis.

Of beter: de rest zijn geschiedenissen. Histories van intussen een tiental buurten die in aantrekkelijke boekjes zijn gegoten: van Wijgmaal over de Vaartkom tot Matadi, bij manier van spreken. De boekjes zijn gemaakt door buurtbewoners en Leuvenaars, met de begeleidende expertise van de Erfgoedcel Leuven. Vanuit een gezonde en vanzelfsprekende nieuwsgierigheid. Mensen willen meer weten over het verhaal en het erfgoed van hun eigen buurt en wijk. Of het nu om onroerend, roerend of immaterieel erfgoed gaat, dat zijn kunstmatige afbakeningen.

Wie wil weten wat ‘participatie’ in de praktijk écht kan betekenen, heeft met de Leuvense Straathistories een prachtig voorbeeld te pakken. Sommige buurten ontwierpen ook al interactieve wandelingen, die je vindt in de Erfgoedapp.

Mondelinge geschiedenis, archiefonderzoek, het gebruik van beeldbanken, professionals die mee begeleiden en enthousiaste gelegenheidsauteurs: het komt hier allemaal samen. Het concept is zo onuitputtelijk als Leuven groot is.

Stilte: het is een woord dat we verbinden met abdijen en hun omgeving. Terecht. Stilte is essentieel voor het leven daar. Rust, kalmte, stilte: het is ook iets waar we met z’n allen grote behoefte aan hebben in onze overprikkelde, lawaaierige tijden. Erfgoed zorgt daar mee voor. Maar ook muziek is voor zo’n abdij en haar bewoners essentieel.

Al in de jaren 1100 zingen de paters van Abdij van Park hier gregoriaanse gezangen. Die evolueren in de 15de en 16de eeuw naar meerstemmigheid, polyfonie. Onze streken staan dan in heel Europa bekend om de topkwaliteit van die polyfone muziek.

Alamire Foundation bestudeert de Vlaamse polyfonie en laat die graag horen aan al wie dat wil. Ook samen met en in de Abdij van Park zelf, waar de Foundation woont en werkt. Daar beluister je dankzij de nieuwe klankinstallatie Silentii polyfone muziek, via vijf luidsprekers: elke luidspreker is één stem. Tussen ruisende bomen, snaterende watervogels en nu en dan een zoetgevooisde klok.

Of hoe eeuwenoude muziek je in het moment brengt. In het nu.

Zingende stilte

Bij Bouts op bezoek

Dat nieuwe technologieën ons de komende tijd als erfgoedbezoekers heel nieuwe ervaringen zullen aanreiken, is een open deur intrappen. Oud en nieuw versterken mekaar. M Leuven pioniert in de Sint-Pieterskerk met de HoloLens. Je weet niet wat je ziet. Of juist heel goed.

Genieten van kunst in kerken, het is wel eens frustrerend: veel werken hangen hoog, zijn niet goed of maar deels te zien, hangen in het duister… Neem nu in de Leuvense Sint-Pieterskerk het triomfkruis van beeldsnijder Jan Borman II uit ongeveer 1490. Prachtig. Een absoluut topstuk. Maar je hebt een ferme ladder nodig om het écht goed te zien. De meeste kerkbezoekers hebben die niet bij zich.

Sinds kort hangt Bormans kruis als het ware op ooghoogte en kun je er zelfs rond wandelen en het van alle kanten bewonderen. Virtueel. Dankzij de HoloLens die M Leuven ontwikkelde met Studio Louter, en dat voor twaalf topstukken uit de kerkschat van Sint-Pieters. Op Dieric Bouts’ befaamde Laatste Avondmaal lijkt het dankzij de animaties alsof je er zelf bij bent. In het Leuven van de jaren 1400.

Erfgoed gaat mee met z’n tijd, het is nooit anders geweest. En het zorgt in onze tijd dus ook voor hoogstaande en creatieve werkgelegenheid.

Op stap in het verdwenen Leuven

Het verdwenen kapucijnenklooster op de Kapucijnenvoer, waar nu de Kruidtuin is. De verdwenen publieke badhuizen op Craenendonck, bij de Leien. De oude Vismarkt, met de verdwenen auto- en fietsfabriek Delin. De deels verdwenen Sint-Geertruiabdij rond 1700. Enzovoort. Enzovoort. Komt dat zien!

Het Leuvens Historisch Genootschap is de advocaat van het onroerend erfgoed in de stad. Zelfs als het er niet meer is. Onder meer door op een spectaculaire manier te laten zien hoe het was toen het er wel nog was. In 3D. Virtueel. En historisch méér dan verantwoord, zoals de naam van het Genootschap al doet vermoeden. Wat je ziet, is simpelweg indrukwekkend. Het Genootschap doet je genieten.

De reconstructies, hoe ‘verdwenen’ ook, blijven actueel: waarom lopen straat X en gangetje Y zo?

Waarom ziet straathoek Z eruit zoals hij eruitziet?

verhalen

Tot welk geheel behoorde de Sint-Geertruikerk? En de restanten van de middeleeuwse stadsmuur?

Het is met dit project alsof je live rondloopt in het Leuven van – je mag kiezen – de middeleeuwen, de jaren 1700, net vóór de Eerste Wereldoorlog…

1

De verhalen van Leuven, zijn mensen en zijn erfgoed

IN 30 MOMENTEN

1. -400

De oudste Leuvenaars?

Sinds een tiental jaar weten we het zeker, onder meer dankzij de vondst van twee voorraadpotten: omstreeks -400/-250 is de Kesselberg een plek waar mensen komen. Niet om er een zondagse wandeling te maken, maar of ze er vast woonden, weten we niet.

We hebben het over de ijzertijd en de Kelten. De sporen van een verdedigingswal uit dezelfde periode, met een gracht van wel 14 meter, zie je nog in het beschermde landschap van zowat 12 hectare. In Vlaanderen kennen we uit de ijzertijd (-700/-57) maar vijf nederzettingen ‘op een berg’.

Van Romeinen is in onze streken dan nog geen sprake. Over Leuven in de Romeinse tijd (vanaf de jaren -50) weten we dat er toen vermoedelijk een soort ‘baandorp’ lag, aan de weg Tienen-Velzeke. In een ruimer perspectief: de belangrijke handelsweg van Keulen naar Boulogne. In de buurt stonden ook boerderijen.

GESCHIEDENIS OP STRAAT

Het stratenpatroon van Leuven centrum is een product van de geschiedenis, met centraal de Sint-Pieterskerk en het stadhuis: zij zijn the bull’s eye, in darts termen.

Vandaar stralen de straten uit naar de oude

poorten: richting Brussel, Tervuren, Tienen, Diest, Namen… In de 18de eeuw sluiten daar de steenwegen op aan. Dan wordt ook de tweede middeleeuwse stadswal gesloopt, met torens en stadspoorten en al. Dat tracé is nu de ring. Uiteraard kwam dit hele patroon tot stand in de pre-autotijd en werd het later nog aangepast. Maar de geschiedenis van de stad vind je dus ook op straat.

LEUVEN EN ZIJN BLAUWGROEN ERFGOED

Leuven en omgeving is een aantrekkelijk gelegen plek om er te wonen, zoals we met z’n allen weten: op de grens van Laag- en Midden-België, op het snijpunt van diverse geografische gebieden, in een landschap met veel variatie, heuvelachtig. De stad dankt haar ontstaan aan de (lange tijd bevaarbare) Dijle met haar octopusachtige stadsarmen, aan andere waterwegen én aan de kruising van de Dijle met een belangrijke weg uit de Romeinse tijd. Kijk naar een kaart van Leuven en je ziet dat historische wegen van water, steen en veel later ook ijzer – de ‘ijzeren weg’ van de spoorwegen – tot op vandaag de structuur van de stad mee bepalen.

STAD AAN HET WATER

Water is een belangrijke blauwe draad in het landschappelijk en cultureel erfgoed van Leuven. De naam van de stad heeft er ook alles mee te maken: Lubana betekent ‘plek bij lieflijk water’! De huidige stad volgt de tendens waardoor historische waterlopen in de centra weer worden blootgelegd, nu ze weer gezonder zijn.

Je kunt dat een erfgoedreflex noemen: het maakt het historische verhaal weer leesbaarder. Zo had het middeleeuwse Leuven een binnenhaven (nu de Vismarkt, die niet toevallig zo heet) en kreeg de stad in de jaren 1750 een prestigieuze, economisch belangrijke verbinding met Mechelen, de Schelde en de zee: het kanaal Leuven-Mechelen of de Vaart. Sindsdien was en is de Vaartkom een belangrijk stadsonderdeel, dat al diverse keren van gedaante is veranderd.

We mogen het waterverhaal niet afsluiten zonder ook de vijvers te vermelden die Leuven rijk is: in het huidige Provinciaal Domein in Kessel-Lo, in de Abdij van Park in Heverlee en de vijvers van Bellefroid in het noorden. Daar heeft de stad mooie plannen mee.

STAD IN HET GROEN

Leuven wordt omsingeld door groen. Ook dat heeft veel te maken met zijn geschiedenis: zo waren Heverleebos en Meerdaalwoud – intussen beschermde cultuurhistorische landschappen –lange tijd een jacht- en houtwinningsgebied van de hoogadellijke Arenbergfamilie. Haar invloed op het cultureel en landschapserfgoed van Leuven is groot, zoals je kon ontdekken op het stadsfestival Vijf eeuwen Arenberg in 2018/2019. Zie ook blz. 38 en 39.)

Dat is ook het geval voor de Leuvense abdijen, voormalige grootgrondbezitters waarvan tot op vandaag mooie groene zones zijn bewaard: Park, Vlierbeek, Keizersberg, Sint-Geertrui, Terbank… Dan hebben we het nog niet gehad over de stedelijke begraafplaatsen als plekken van rust en stilte, de Dijlevallei, het vochtige en vlakke Wijgmaalbroek, het Gasthuisbos en de getuigenheuvels van het Hageland waar we het verhaal van Leuven mee zijn begonnen.

Een kleine geheimtip: ook binnen en net buiten de ring liggen in Leuven bijzondere parken en tuinen, die alles te maken hebben met voormalige kloosters, colleges, kastelen, patriciërswoningen... Het Stadspark Sint-Donatus en de Kruidtuin zijn bekende groene oases voor Leuvenaars, maar de vele binnentuinen zijn veel minder bekend.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

SURPRISE! NOG OUDER DAN DE OUDSTE LEUVENAARS

De zekerheid dat er in de ijzertijd op de Kesselberg mensen zijn geweest, kwam er pas na een archeologisch onderzoek in 2013, in opdracht van het Vlaams Agentschap Onroerend Erfgoed. Maar de decennia voordien hadden (amateur)archeologen al gewezen op het grote belang van de plek.

De titel van deze bladzijden – ‘-400: de oudste Leuvenaars?’ – is ook wat misleidend. Dat geven we grif toe. Vandaar ook het vraagteken. Er zijn rond Leuven nog oudere mensensporen aangetroffen. Zo stonden er verspreid over Heverleebos en Meerdaalwoud niet minder dan vijftig grafheuvels, voor zover we weten. Wie graven zegt, zegt mensen. Als er zo’n uitgestrekt ‘begrafenislandschap’ was, dan waren er ongetwijfeld ook nederzettingen en was het prehistorische landschap dus al verregaand georganiseerd. Dat verhaal begint in de late steentijd, zowat 6000 jaar geleden. Het maakt Heverleebos en Meerdaalwoud nog belangrijker in het verhaal van Leuven dan ze al waren.

AMBITIEUZE BRABANTSE WOUDEN

‘Brabantse Wouden’ wil van Heverleebos-Meerdaalwoud, het Zoniënwoud en het Hallerbos een groot Nationaal Park maken. Met een dubbel doel. Eerst en vooral wil het ambitieuze project ons historisch bewustzijn van het enorme belang van deze bossen en wouden aanscherpen. Je vindt er de oudste bossen, bodems en bomen van de streek, én archeologische vondsten uit de prehistorie tot en met de Gallo-Romeinse tijd, goed voor een kleine vijfduizend jaar. Doel 2 is: het creëren van een klimaatbestendig landschap tussen de wouden: kleine bossen, meanderende rivieren, landbouwplateaus, holle wegen en de bijbehorende natuur.

De andere kernpartners zijn de Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud, Agentschap Natuur en Bos (ANB) en de Koninklijke Schenking. De samenwerking is intens, ook met Leuvense natuur-, historische en erfgoedorganisaties: Natuurpunt, Leuvens Historisch Genootschap, Vrienden van Abdij van Park…

OPGEZET STAAT NETJES

De Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud beschikken voor hun educatieve werking over een unieke collectie opgezette inheemse zoogdieren en vogels. Er is nóg een collectie opgezette dieren in Leuven, in combinatie met skeletten en specimens op sterk water: je vindt ze in het universitair Museum voor Dierkunde en ze is goed voor een kleine 16.000 stukken. Het museum slaat drie vliegen in een klap: je ontdekt er de evolutie, diversiteit en complexiteit van het Rijk der Dieren.

En er is nieuws voor de vogelaars onder ons: recent zijn 1300 opgezette vogels uit de collectie geïnventariseerd en gedigitaliseerd. Die verenpracht tover je vanaf najaar 2023 op je scherm.

Didactische collecties genoeg in Leuven, zoals het Xylarium. Een xylarium is een aquarium, maar dan voor hout: in dat van de KU Leuven worden ongeveer 400 houtblokken en 100 stamschijven bewaard. De actieradius is Europabreed.

DE GROOTSTE EN DE DIKSTE

Leuvens dikste boom, met een omtrek van meer dan 9 meter, staat in de charmante deelgemeente Wijgmaal. Leuvens hoogste bomen staan in het Arenbergpark en de Kruidtuin.

BETROKKEN PROVINCIE

Als het over archeologie, landschapszorg en monumentenzorg gaat, dan is de provincie Vlaams-Brabant een belangrijke betrokken partij. Een mooi voorbeeld is het Onroerend Erfgoeddepot in Asse, waar je ook zowat 55 archeologische ensembles uit Leuven vindt. In het depot is ook niet-archeologisch erfgoed tijdelijk te gast, als er een restauratie of herbestemming bezig is: de meubels en glasramen van Abdij van Park, de kruisweg uit de Sint-Jozefkerk… En de provincie organiseert mee de Archeologiedagen.

Samen met Regionaal Landschap Dijleland werkt de provincie aan het herstel van waardevolle cultuurhistorische landschappen én van klein waardevol erfgoed: de ijskelder aan de Brusselsepoort, het Alexianenpark (nu LUCA School of Arts)… Last but not least: de provinciale monumentenwachters inspecteren waardevol erfgoed en verstrekken advies voor het onderhoud ervan. Want daar begint alles mee.

2. Ca.900

Primeur! Leuven bestaat

In de wereldkroniek van Regino van Prüm, waarin deze Duitse abt kort na de feiten gebeurtenissen uit 884 en 886 beschrijft, wordt Leuven genoemd, in het Latijn: ‘in loco qui dicitur Lovon’. Dat wil zeggen: ‘op de plaats die “Lovon” wordt genoemd’. Een andere oude vermelding van Leuven - Luvanium – vinden we in de Annales Vedastini, een document van kort na 900.

Volgens Regino van Prüm verjagen de Noormannen in 884 de plaatselijke graaf. Die heeft in Leuven een residentie-met-versterking, vermoedelijk in de buurt van het huidige Groot Begijnhof, dat zelf veel later wordt gesticht. Er is dan ook al een tweede Leuvense kern waar mensen wonen en handel drijven, wellicht bij de plek waar nu de Sint-Pieterskerk staat en waar in die tijd een landweg de Dijle kruist.

In 891 keren de kansen: in de Slag bij Leuven –ook wel: de Slag aan de Dijle – verjaagt Arnulf van Karinthië de Deense Vikingen uit onze streken. Leuven is op dat moment nog altijd niet veel meer dan een gehucht aan de Dijle.

1000 Lambert met de Baard woont op ‘s Hertogeneiland

Rond het jaar 1000 vestigt graaf Lambert met de Baard zich in Leuven. Hij laat op ‘s Hertogeneiland een residentiële burcht optrekken en er staat in de buurt een kapel, de voorloper van de huidige Sint-Pieterskerk. Lambert schenkt aan de kapel een kapittel met zeven kanunniken, die hij ook onderhoudt. Dat wijst op een zeker prestige. Ook op de Kesselberg staat in die tijd een versterking, als een soort uitkijkpost: Kesselstein.

Dankzij de gunstige ligging op de drukke handelsweg Keulen-Brugge – en ook als woonplaats van de graaf – gaat het Leuven voor de wind. In de jaren 1100 telt de stad ca. 6000 inwoners. De stedelijke burgerij streeft ernaar om haar toenemende welstand om te zetten in politieke rechten en vrijheden.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

NIEUW STADSDEEL, HISTORISCHE PLEK

Het verhaal van Leuven begint dus minstens deels op ’s Hertogeneiland. Het is een treffende wending van de geschiedenis dat deze ‘oude’ plek in de jaren 2020 het voorwerp is van een groots en groot project voor stadsvernieuwing: de ruime Hertogensite, waar ’s Hertogeneiland een klein stukje van is.

Het erfgoed krijgt op de nieuwe site een belangrijke plek. Zo worden de sporen van de eerste stadsmuur er opgewaardeerd, blijven historisch waardevolle gebouwen er staan en opent in 2025 het Vesaliusmuseum. Zie hierover blz. 100. Ook cultuur krijgt een prominente plaats, met de nieuwe podiumkunstensite.

Het verhaal van het ontstaan en de ontwikkeling van Leuven zal vlakbij in het historische stadhuis worden verteld en getoond.

3. Jaren 1120 Park en Vlierbeek worden gesticht

In de jaren 1120 schenkt graaf Godfried met de Baard, die ook graaf is van Antwerpen en Brabant, aan twee religieuze ordes ferme lappen grond om er twee abdijen op te richten. Dat worden de benedictijnenabdij van Vlierbeek en de norbertijnenabdij van Park. Zij doen het aanzien van Leuven snel en fel toenemen. Het verhaal van de Sint-Geertruiabdij begint dan weer kort na 1200 en dat van het (verdwenen) predikheren- of dominicanenklooster in 1228. Aan dat laatste dankt Leuven zijn (nog bestaande) oudste gotische kerk.

1252 is de volgende scharnierdatum voor christelijk Leuven: vanaf dan telt Leuven naast de Sint-Pietersparochie nog vier zelfstandige parochies: Sint-Kwinten, Sint-Jacob, Sint-Geertrui en Sint-Michiels. Abdij Keizersberg is de benjamin onder de abdijen: deze benedictijnenabdij wordt in de 19de eeuw gesticht. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de kapucijnen, minderbroeders, celestijnen, zwartzusters, dominicanessen, augustijnen en augustinessen enz. Veel van hun kloosters en abdijen staan buiten het centrum. Binnen de stadsmuren beschikken ze vaak over een refuge, een plaats waar ze zich bij gevaar veilig kunnen terugtrekken en die ook dienst doet als prestige- en uitpakplek. Veel Leuvense straatnamen verwijzen nog naar de plaatsen waar ordes gehuisvest waren.

ERFGOED VAN HET GELOOF

We trappen een open deur in: Leuven is bijzonder rijk aan religieus erfgoed. Het gaat dan zowel over gebouwen en groen erfgoed, als over objecten, kunst, bibliotheken en archieven, maar ook over tradities en gebruiken. In Groot-Leuven stonden en staan bijvoorbeeld twintig rooms-katholieke parochiekerken, en verder zijn er de kapellen, belangrijke abdijen en kloosters, twee begijnhoven, refuges, opleidingshuizen… Ze dateren uit alle episodes van het verhaal van Leuven.

Ook de Leuvense universiteit (nu KU Leuven) speelt in dit verband een hoofdrol: na de stichting van de universiteit richten heel wat ordes en congregaties in Leuven een refuge en later een studiehuis op. Ook colleges ontstaan in een katholieke sfeer.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

900 JAAR VLIERBEEK

In 2025 bestaat de abdij van Vlierbeek 900 jaar. De (Leuvense) wereld zal het geweten hebben! De lokale gemeenschap zet samen met alle Vlierbeekse verenigingen – waaronder de Heemkundige Kring Vlierbeek – een feestjaar op poten, geïnspireerd door de rijke geschiedenis van hun buurt, waar al sinds jaar en dag documentatie over wordt aangelegd, maar met de blik op vandaag en morgen. Zoals dat met levend erfgoed gaat. En zoals een abdij altijd al een plek van gemeenschapsvorming en ontmoeting was.

900 JAAR PARK

Met al die projecten en instellingen is onroerend, roerend en immaterieel erfgoed verbonden. Geen stad in de Lage Landen heeft zoveel (voormalige) katholieke ‘instituten’ als Leuven. Vele daarvan zijn van landelijk belang. Behalve de gemeenschap van katholieken en ‘culturele katholieken’ zijn er onder meer nog de Russisch-orthodoxe, koptische, protestantse en moslimgemeenschappen.

herbestemming van de site, samen met intussen veel bewoners, de partners (onder wie Erfgoedsite Abdij van Park, PARCUM en de Vrienden van de Abdij) en met tal van erfgoed-, natuur- en cultuurprojecten. De nieuwe en samenhangende functies zetten het abdijverhaal voort in onze tijd,

met veel respect voor de ‘geest van de plek’. De horizon is 2025 (dan zijn de werkzaamheden volgens plan voltooid) en natuurlijk 2029: dan bestaat Park 900 jaar!

GELOOF OP PERKAMENT EN PAPIER

In het ancien régime telde Leuven meer dan 40 kloosters en abdijen. Het Leuvens Rijksarchief bewaart een groot aantal archieven van Leuvense parochiekerken en religieuze instituten (congregaties, orden…) van vóór de Franse Revolutie. Vele kloosters worden eind 18de eeuw door Jozef II opgeheven en onder het Franse Bewind (deels) gesloopt of aangepast, maar Leuven blijft ook later nog een kloosterstad. In de huidige stad staan nog waardevolle kloostercomplexen, die in de meeste gevallen herbestemd zijn.

HET RIJKE ROOMSE LEVEN

KADOC, Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KU Leuven, is een drievuldigheid: een erfgoedbibliotheek, een cultureel archief en een onderzoeksinstelling. De rijke collecties documenteren onder meer de werking van belangrijke religieuze actoren in Leuven én in Vlaanderen, en de historische contexten waarin ze actief waren. KADOC beheert ook archieven van prominenten.

De archieven en audiovisuele bestanden van religieuze instituten en ordes trekken de meeste binnen- en buitenlandse onderzoekers aan: de jezuïeten, de minderbroeders, de zusters van de Jacht, de jozefieten, de redemptoristen, de dochters van Maria (Paridaens), de ursulinen enz. De meeste hadden in Leuven een gemeenschap en/ of school.

KADOC bewaart ook de archieven van grote en kleine middenveldorganisaties. Die speelden een belangrijke rol in het sociale, politieke en culturele leven. Voor Leuven springen er twee in het oog: het archief van het nationale secretariaat van het Davidsfonds en dat van de (Belgische) Boerenbond met een werking in nagenoeg iedere Vlaamse gemeente.

LEVEN IN DE KERK

De twintig Leuvense (parochie)kerken zijn een belangrijke vorm van erfgoed: onroerend, maar ook roerend en immaterieel. Dat is vaktaal voor: er zijn de gebouwen, er zijn de objecten en hun verhalen, en er zijn tradities en gebruiken die verbonden zijn met het buurtleven of met de parochie. Er wordt in Leuven samengewerkt voor de diverse facetten van deze specifieke vorm van erfgoedzorg: de opmaak van een kerkenbeleidsplan, betere afstemming van noden en behoeften, de inventarisatie van het kerkbezit, de toegankelijkheid van de kerken…

Partners zijn onder meer de betrokken kerkbesturen en parochiegemeenschappen, de dienst Onroerend Erfgoed, de Erfgoedcel, PARCUM en Visit Leuven.

ONZE-LIEVE-VROUW TER KOORTS

Veel bezoekers ontdekten haar al als tentoonstellingsplek: de Vleminckxkapel, ook wel de kapel van Onze-Lieve-Vrouw ter Koorts. Op deze plek stond sinds kort na 1535 een klein kapelletje dat druk werd bezocht door pelgrims, die er voor allerlei intenties kwamen bidden, ook voor zieke kinderen. De huidige barokke kapel-met-koepel was klaar in 1705.

Dankzij de aankoop door de KU Leuven is dit stuk bedreigd erfgoed gered. De kapel is een onderdeel van KADOC.

PROTESTANTS ERFGOED

KADOC deelt zijn expertise en infrastructuur sinds 2009 met Evadoc, het protestants-evangelisch archief en documentatiecentrum. Het bekommert zich om het documentair erfgoed van de protestants-evangelische geloofsgemeenschap in Vlaanderen.

ERFGOED VAN DE MOSKEEËN

KADOC neemt ook verantwoordelijkheid op voor het (religieuze) erfgoed van etnisch-cultureel diverse minderheden in Vlaanderen, meer in het bijzonder voor de belangrijke islamitische geloofsgemeenschap. Zo gaat het team van het erfgoedproject Hilāl aan de slag met het veelzijdige moskee-erfgoed in Vlaanderen, dat nood heeft aan meer (h)erkenning. Doel is ook een

betere samenwerking van de Vlaamse erfgoedsector met de islamitische gemeenschap.

De vijftigste verjaardag van de erkenning van de islamitische eredienst in België wordt een momentum om het belang van deze werking te belichten.

ONTMOETING, VERBINDING EN EXPERTISE

PARCUM: zo heet het museum voor religieuze kunst en cultuur in Abdij van Park. Je ontdekt er de geschiedenis van de plek en kunstschatten van Park. Tijdelijke tentoonstellingen stellen vragen over wat religieus erfgoed voor onze samenleving en haar grote vraagstukken kan betekenen. Centrale begrippen in de werking zijn ontmoeting (van diverse levensbeschouwingen), reflectie, nuance en verbinding, in een samenleving die almaar meer multireligieus en divers is.

PARCUM is meer dan een museum: het is ook een expertisecentrum voor al wie vragen heeft over de zorg voor het diverse religieus erfgoed in Vlaanderen en Brussel, of dat nu onroerend, cultureel of immaterieel is. Enkele voorbeelden waar PARCUM

bij helpt: inventarissen opmaken van inboedels van gebedshuizen en kloosters, waarderen en selecteren van roerend religieus erfgoed, ‘borgen’ van religieuze tradities en van gebruiken voor een volgende generatie, zoals processies en volksdevoties.

TE BOEK

De Maurits Sabbebibliotheek is de gerenommeerde bib van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven. Ze is genoemd naar haar oprichter en bezieler, professor Maurits Sabbe. De bibliotheek bewaart en beheert een bijzonder rijke collectie religieus documentair erfgoed, met daarbij een groot aantal werken van Leuvense theologen van de Oude Universiteit en ook uitgebreide collecties van onder meer de Leuvense jezuïeten, montfortanen, franciscanen en dominicanen. Samen met KU Leuven Bibliotheken Bijzondere Collecties en KADOC is ze een erkende Vlaamse Erfgoedbibliotheek. Heel wat vergrijzende religieuze orden en

gemeenschappen geven hun collectie in depot aan deze bib.

EEN VERHAAL APART: KEIZERSBERG

Het verhaal van de Keizersberg is een bijzonder verhaal, met twee grote episodes. Hier stond op het westelijke deel sinds de 13de eeuw de hertogelijke burcht, die eind 18de eeuw is afgebroken. Aan de oostkant richtten in de 12de eeuw de Tempeliers een commanderij op die later naar de Hospitaalridders overging. Sinds 1899 is op de ‘berg’ een belangrijke benedictijnenabdij gevestigd, gewijd aan Maria. De neoromaanse kerk baadt in een feestelijke sfeer dankzij de kleurrijke glasramen van Paul en Georges Duez uit de jaren 1950-1960. Op het voorplein pronkt een vijf meter hoog modern Benedictusbeeld van Daniël Hanssens. Maar ook designer Dom Martin, schilder Dom Gregorius De Wit, componist Dom Jozef Kreps en kunstcriticus Dom Bruno Destrée behoren tot de klinkende namen die mee instonden voor het zeer actieve artistieke en intellectuele leven in Keizersberg.

De abdij zal plaats blijven bieden aan de kleine monnikengemeenschap, maar er wordt ook ruimte gemaakt voor een abdijwinkel, coworkingspaces en vergaderzalen (Labora), een pop-uplocatie voor kunstenaars en een woonunit voor buitenlandse zusters (Scolastica).

Zoals in Abdij van Park bevindt ook hier de bibliotheek zich nog op haar oorspronkelijke plek, met een uitgebreide collectie in de religieuze sfeer. Een bijzonderheid is de collectie microfilms van handschriften van middeleeuwse theologen.

4. 1140/1160

Vier markten en een muur van drie kilometer

Al in 1140 heeft Leuven een schepenbank, die ook recht spreekt. Tien jaar later krijgt de stad het recht om markten te organiseren, met de bijbehorende hallen: vis wordt verkocht op de Vismarkt, vlees op wat nu het De Laeyensplein is, graan op de Grote Markt en laken in de Naamsestraat, waar de huidige universiteitshal is gebouwd als Leuvense lakenhal. De Vismarkt is ook de aanlegplaats voor handelsschepen die op de Dijle varen.

Geen handel zonder geld: de Leuvense penning of denier die in de stad wordt geslagen, wordt vanaf de jaren 1150 de belangrijkste Brabantse munteenheid. Kortom, Leuven neemt volop deel aan de intense West-Europese handelstrafiek van die tijd.

Rond 1160 zal er in Leuven ook stevig op z’n middeleeuws gevloekt zijn. In die jaren wordt de eerste stenen omwalling aangelegd, een gigantische bouwonderneming en een prestigeproject. De muur vormt een cirkel van een kleine drie kilometer, met als middelpunt de Sint-Pieterskerk. Hij telt zomaar even 31 waltorens, 11 stenen poorten en 2 waterpoorten.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

EEN SCHAT VAN PAPIER

‘De papieren van onze voorouders’ – lees: de archieven van de stedelijke administratie van Leuven – worden bewaard in het Stadsarchief. Ze zijn nagenoeg volledig sinds 1179, en die van de schepenbank sinds 1362. Hierdoor is het Leuvense Stadsarchief een van de belangrijkste van de Nederlanden en zelfs van Europa. Ook de archieven van wat sinds de fusie van 1977 de Leuvense deelgemeenten zijn (Wijgmaal, Wilsele, Kessel-Lo, Leuven en Heverlee), bevinden zich hier.

Leuvense burgers staan sinds 2009 als vrijwilligers mee in voor het ontsluiten van deze papieren schat, meer bepaald van de akten uit de schepenbank. Zeg maar: de rechtbank. Die zijn goed voor een klein miljoen bladzijden. Met z’n vijftig voeren ze in het Stadsarchief het project Itinera nova – Latijn voor ‘Nieuwe wegen’ – uit. De sche-

penbank kwam tussenbeide bij de verkoop van onroerende goederen, boedelbeschrijvingen, testamenten, aanvragen voor het burgerschap, opdrachten voor schilderijen, ruziënde koppels enz. De akten zijn dan ook een belangrijke en rijke bron voor de geschiedenis van Leuven en het hertogdom Brabant.

Wie komt er in het Stadsarchief over de vloer? Dat zijn traditioneel vooral historici, studenten en heemkundigen, maar ook architecten, notarissen en huiseigenaars, en genealogen die aan het stambomen zijn. Zo maken onder meer de Vereniging voor Familiekunde en haar vele leden er dankbaar gebruik van. Het Leuvense Stadsarchief is ervan overtuigd dat een archief voor iedereen van ons betekenis kan hebben – hebben we niet allemaal een hoogstpersoonlijk archiefje? – en spreekt dan ook heel actief scholen, gemeenschappen, gezinnen… aan. Het archief heeft een vriendenvereniging met de swingende naam SALSA!: Samen Actief voor het Leuvens Stadsarchief!

PAPIEREN VAN BRABANT

Er is in Leuven ook een Rijksarchief. Dat bevindt zich in het prachtig gerestaureerde Villerscollege. Je vindt er onder meer archieven van openbare besturen uit de provincie Vlaams-Brabant. Als we het over Leuven zelf hebben, dan moet je naar het Rijksarchief voor historische documentatie over de werking van de rechtbanken, gevangenissen, financiële diensten…

FERME FRAGMENTEN IN STEEN

Dat er in Leuven ferme fragmenten van de 12de-eeuwse vestingmuur bewaard bleven, is heel bijzonder. Het zijn ook de oudst bekende bovengrondse stenen in de stad. Ze dateren van rond 1160. In het stadspark gaat het om een muurrestant en een torenruïne. Andere plaatsen waar de middeleeuwse muur opduikt zijn de restanten in het Refugehof (met de Janseniustoren, de Justus Lipsiustoren en de sluis), het Handbooghof, de Redingenstraat, de Hertogensite en de Karel Van Lotharingenstraat.

Al die stenen muurfragmenten zijn en worden de jongste jaren met veel respect gerestaureerd en dus ook opgewaardeerd in het stadsbeeld. Ze staan in de kijker. En terecht. Ze voeren je een kleine negen eeuwen terug in de tijd…

5. 1190

De eerste hertog van Brabant

In 1190 wordt Hendrik I de eerste hertog van Brabant. Tot 1267 is Leuven de hoofdstad van een gebied dat reikt van Brussel tot ‘s Hertogenbosch. Daarna zal Brussel de fakkel overnemen.

De hertog verhuist de burcht van ‘s Hertogeneiland naar de Keizersberg, waar hij in 1232 een nieuwe burcht laat bouwen, naast de commanderij van de Tempeliers die er al stond.

De omgeving van de Sint-Pieterskerk wordt de belangrijkste kern van de stad. Leuven groeit verder uit als bloeiend handelscentrum, onder meer dankzij de lakenhandel en andere ambachten. De weg Brugge-Keulen blijft voor de stad een belangrijke handelsslagader.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

BRUSSEL-LEUVEN 0-1

Op 9 augustus vindt in Leuven jaarlijks de (symbolische) Meyboomplanting plaats. Dat is een zeer oude traditie die de Leuvenaars in 1974 ‘afpakten’ van de Brusselaars, door daar tijdig hun boom te gaan stelen. In Brussel vond de eerste meiboomplanting al plaats in 1308. Ze houdt vermoedelijk verband met de toenmalige rivaliteit tussen Brussel en Leuven.

In Leuven staan vriendenkringen van de Mannen van het Jaar – en wel die uit Blok 9, van wie het geboortejaar dus eindigt op negen – in voor de boomplanting. Het waren de Mannen van 1929 die in 1974 de meiboom in Brussel ontvreemdden. Zo komen hier twee Leuvense tradities samen in één evenement: de Jaartallen en de Meyboomplanting.

6. 1222 Een nieuw hospitaal

In 1222 zijn op ’s Hertogeneiland de nieuwe gebouwen van het Sint-Elizabethgasthuis grotendeels klaar. Er zijn achttien bedden en er komt ook een kapel. Broeders en zusters staan in voor de zorg, maar al snel zijn dat alleen nog zusters. Hertog Hendrik I schonk voor dit complex een deel van zijn grond op ’s Hertogeneiland, binnen de stadswal.

De Romaanse Poort, de toenmalige hoofdingang, getuigt nog van een complex dat na een werking van eeuwen vanaf de 19de eeuw deels plaatsmaakt voor het Sint-Pietersziekenhuis. Daar komt na de Eerste Wereldoorlog nog het Sint-Rafaëlziekenhuis bij, met de bijbehorende verpleegstersschool.

(Het gasthuis is veel ouder dan 1222. Het wordt al in de jaren 1090 gesticht, vermoedelijk in de omgeving van de latere Sint-Jacobskerk. Reizigers en pelgrims kunnen er terecht – vandaar ‘gasthuis’ – en zieke mensen in armoede worden er gratis verzorgd.)

In de middeleeuwen telt Leuven tal van gasthuizen, infirmerieën (onder meer voor begijnen), hospitalen, leprozerieën voor melaatsen (Terbanck, Ziekelingen) en andere liefdadigheidsinstellingen die actief zijn in wat we nu ‘zorg en welzijn’ noemen. Het initiatief komt van de stad, van katholieke instellingen, van milde schenkers en mettertijd ook van de universiteit. Van een landelijk georganiseerde zorg is er nog lang geen sprake.

ERFGOED VAN DE ZORG

Erfgoed in Leuven, dat is ook een traditie van 800 (en meer) jaar zorg en het helpen van mensen, welzijn dus. De Hertogensite is dé plek waar de Leuvense zorg- en ziekenhuistraditie body kreeg: hier begon in 1222 een verhaal dat tot op vandaag voortduurt en dat letterlijk uitdijde. Ook dankzij de universiteit, die de ontwikkeling en professionalisering van de zorg mee bevorderde. In de nieuwe stadswijk op de site wordt een aantal historische zorggebouwen gerestaureerd, herbestemd en in het geheel geïntegreerd.

Het unieke verhaal van zorg, wetenschap en samenleving zal op de Hertogensite worden belicht in het nieuwe Vesaliusmuseum.

Wie op een kaart van Leuven kijkt, ziet dat ook de Minderbroedersstraat, de ‘grens’ van de Hertogensite, wordt ingepalmd door zorggebouwen. Ze mondt uit in het Anatomisch Theater – een zeldzaam pareltje van Europees niveau – en in de Leuvense Kruidtuin op de Kapucijnenvoer. Die wordt in 1738 door de universiteit opgezet als een farmaceutische kruidtuin en belandt in 1821 op zijn huidige plek. Die 200ste verjaardag is recent in de (kruidtuin)bloemetjes gezet.

Als we het over zorg in brede zin hebben –en dus ook over welzijn – dan ontdekken we een samenspel van stedelijke en katholieke instellingen

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

EEN NIEUW MUSEUM!

In 2025 viert de KU Leuven haar 600ste verjaardag. Op het eind van dat jaar gaat op de Hertogensite, de bakermat van de Leuvense academische geneeskunde en zorgverstrekking, het nieuwe Vesaliusmuseum open. Dat is een project van KU Leuven en UZ Leuven. Het museum belicht de interactie tussen (biomedische) wetenschap, zorg en samenleving. Je leest er meer over op bladzijde 100.

die zich door de eeuwen heen hierom bekommeren. Christelijke instellingen werken onder meer met schenkingen en andere privémiddelen. Zij staan oudere mensen, mensen in armoede, wezen en weduwen, mensen met een psychische problematiek enz. bij. Na de Franse Revolutie neemt de overheid geleidelijk aan de zorg in handen, wat in 1976 op stedelijk niveau uitmondt in het huidige OCMW. Tegelijk blijven ook privéweldoeners hun duit in het zakje doen, met in Leuven onder meer de industrieel Edouard Remy (1813-1896), die een reeks zorg- en welzijnsinstellingen in het leven helpt roepen. Na de Tweede Wereldoorlog wordt er in België en Vlaanderen op nationaal en later op gemeenschapsniveau een indrukwekkend socialezekerheidsstelsel uitgebouwd.

In het museum krijgt ook een deel van de collectie van Histaruz een plek, een ziekenhuismuseum dat in het Kankerinstituut was gevestigd. Vanaf 2004, toen UZ Leuven 75 jaar bestond, hebben een twintigtal vrijwilligers zich over de collectie ontfermd.

NAAR HET OCMW

Het 19de- en 20ste-eeuwse archief van het OCMW en zijn voorgangers bezit een schat aan documenten over zorg en armoedebestrijding. Het verhuist in 2023 naar het depot van het stadsarchief, dat er voortaan zorg voor draagt. Het zorgerfgoed uit het ancien régime – toen was er nog geen sprake van het OCMW – vind je dan weer in het Rijksarchief Leuven. En de historische kunstcollectie van het OCMW wordt al meer dan een halve eeuw beheerd door het stedelijk museum, sinds 2009 M Leuven.

ZORGEN VOOR ZORGERFGOED

Wie wil weten hoe ons denken over zorg en welzijn is geëvolueerd, kan terecht bij… het erfgoed van zorg en welzijn. De aandacht hiervoor is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Maar er zijn nog veel uitdagingen, zoals het in kaart brengen van wat er allemaal is en waar het zich bevindt.

KADOC en het Gentse Museum Dr. Guislain, twee instellingen die zorgen voor zorgerfgoed, zetten daarom samen de schouders onder het project Zorgzaam (met) Erfgoed (2021-2024). Ze maken onder meer een stafkaart van het zorg- en welzijnserfgoed, die iedereen zal kunnen raadplegen en doen vervolgens aan expertiseopbouw en aan kennisdeling. De Erfgoedcel ondersteunt dit project om zo ook de diverse zorg- en welzijnsorganisaties in Leuven en omgeving mee aan boord te hebben.

EEN HART VOOR ERFGOED

We keren 500 jaar terug in de tijd. In 1530 wordt in Leuven op de Biest een bescheiden annuntiatenklooster opgericht. Vandaag de dag is het Heilig Hartinstituut de grootste onderwijscampus in Vlaanderen en hebben de annuntiaten een breed vertakt netwerk van onderwijs- en zorgactiviteiten, vormen van sociaal wonen én een belangrijke noord-zuidwerking.

Daar hoort een zelfstandige erfgoedwerking bij, op de intussen beschermde site. Die werking is hier erg rijk en levendig, met vrijwilligers, leraren en leerlingen, bewoners van de buurt en anderen: Cultureel erfgoed annuntiaten Heverlee, heet ze. Kortweg CEAH. In 2024 komt er een nieuw kijk- en leerdepot.

7. 1232

Nieuw! Cohousing voor vrouwen

Het Leuvense Groot Begijnhof, een samenleefgemeenschap van onafhankelijke, alleenstaande, religieuze vrouwen, wordt rond 1232 opgericht buiten de toenmalige stadsomwalling aan de Dijleoevers. Je zou het een soort cohousingproject kunnen noemen. In de 17de-eeuwse toptijd wonen er zowat 360 begijnen, in tachtig huizen en tien zogenaamde conventen. Het begijnhof is dan allang ingekapseld in de (mannelijke) kerkelijke structuren. In 1962 koopt en restaureert de universiteit het Groot Begijnhof dat ondertussen in verval is geraakt.

Tegenwoordig wonen in dit gerestaureerde mini-oasestadje studenten, buitenlandse gastprofessoren en universiteitsmedewerkers. Het begijnhof is sinds 1998, samen met 13 andere Vlaamse begijnhoven, erkend als Unesco Werelderfgoed. Een tweede, Klein Begijnhof vond je in Leuven bij de Sint-Geertruiabdij, ook al in de 13de eeuw. Ook daar zijn er nog behoorlijk wat getuigen en sporen van.

1341 Leuven krijgt een stadsring

Een eeuw na zijn stichting belandt het Groot Begijnhof binnen de stadsmuren. Want in 1341 besluit de stad dat er een nieuwe ringmuur moet komen. Die is nodig omdat Leuven uitdijt, met in die periode ongeveer 20.000 inwoners. De nieuwe omwalling omsluit een oppervlakte van 410 hectare en heeft acht poorten. Het traject is dat van de huidige ring. Omtrek: meer dan 7 kilometer. Aantal torens: 48.

Paradox: op het moment dat de nieuwe muur wordt gebouwd, is de economische en sociale situatie moeilijk in Leuven. De middeleeuwse bloei is voorbij. Nog een paradox: van deze tweede Leuvense muur is er na de sloop-in-fasen vanaf de 18de eeuw minder bewaard dan van de eerste wal, op de Grote Spuye, een deel van de Verloren Kosttoren (bij de Wijnpers) én het tracé na. Dat tracé is dus de huidige Leuvense ring.

TOPERFGOED, MADE IN LEUVEN

Een essentie van erfgoedzorg is dat wij wat we van onze voorouders overgeleverd kregen, als zorgzame rentmeesters of huurders in goede staat overdragen aan de volgende generaties. Het erfgoed is namelijk niet ‘van ons’. Goed overdragen, dat doe je in de eerste plaats door voor dat erfgoed te zorgen, met de middelen en technieken die er zijn.

Een van die middelen is het beschermen van erfgoed door de overheid. Dat kennen we vooral van het onroerend erfgoed: denk aan de bescherming als monument, als stadsgezicht, als cultuurhistorisch landschap of archeologische site. Leuven is in Vlaanderen de grootste erkende onroerenderfgoedgemeente. De stad nam de voorbije jaren al heel wat bevoegdheden en verantwoordelijkheden van het Vlaamse niveau over. Ook het Leuvense Raymond Lemaire Internationaal Centrum voor Conservatie (RLCC) speelt hierin een rol met de redactie van het Charter van Venetië en de opleiding Monumentenzorg.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

Een ander middel is erfgoed opnemen in prestigieuze lijsten, al dan niet met bijbehorende middelen. Zo geef je aan hoe belangrijk het is. Leuvens toperfgoed komt voor in diverse lijsten, op Vlaams maar ook Europees en zelfs op wereldniveau.

Als je deze landschapstekening helemaal leest, ontdek je ook welk Leuvens erfgoed op welke Vlaamse, Europese of Unesco-lijst staat…

WAKEN OVER ERFGOED

Overheidsdiensten, privépersonen, eigenaars, organisaties van professionals én véél – heel veel – Leuvense vrijwilligers dragen zorg voor de diverse vormen van erfgoed en zijn belangen. Alles begint met bewustwording en kennis. Daar staat in Leuven onder meer het Leuvens Historisch Genootschap voor in, door eigen onderzoek te doen naar de geschiedenis van Leuven en door die kennis te delen met een ruim publiek, op alle mogelijke manieren. (Zie ook bladzijde 9 over het project ‘Leuven Historisch in 3D’.)

Het Genootschap werkt graag samen met iedereen die een gelijkaardig doel nastreeft en het onderneemt actie voor het erfgoed als het dat nodig vindt. Dat wil zeggen: als de belangen van het erfgoed in Leuven geschaad dreigen te worden.

8. 1425

Oprichting van de universiteit

Beslissend voor de verdere geschiedenis en ontwikkeling van Leuven – en dus ook voor het Leuvense erfgoed in al zijn gedaanten – is in 1425 de stichting van de universiteit, de oudste van de Lage Landen. De vele historische colleges, faculteits- en andere gebouwen uit alle eeuwen sinds de 15de eeuw bepalen nog altijd zeer zichtbaar grote delen van het Leuvense stadsbeeld, al zijn er in de loop van die zes eeuwen ook heel wat gesneuveld of onherkenbaar veranderd.

Zo stonden er aan het eind van het ancien régime zowat 45 colleges in de stad. Die richtten zich tot specifieke groepen: studenten uit een bepaalde regio of studierichting, kandidaat-priesters, behoeftige studenten… Die collegetraditie is tot in de 20ste eeuw blijven bestaan. Een aantal colleges heeft momenteel een functie in de academische sfeer.

HET ERFGOED VAN DE UNIVERSITEIT

Ook een universiteit is een mensenverhaal. Daar getuigen, behalve de gebouwen, de uitgebreide archieven en bibliotheken van, net als de diverse kunstverzamelingen, academische tradities en gebruiken, én het typische wetenschappelijk erfgoed. Wetenschappelijke collecties laten zien hoe het onderzoek en het onderwijs in de loop van de tijd zijn geëvolueerd. Het gaat om instrumenten, opgezette dieren, insecten, gesteenten en mineralen, fossielen, herbaria, machines, motoren, (bodem)profielen, kaarten en andere documenten… Te veel om op te noemen.

De tienduizenden studenten en professoren – onder wie beroemdheden als Erasmus en de latere paus Adrianus VI, die het Pauscollege oprichtte – en andere direct betrokkenen zorgen sinds 1425 mee voor de bloei van de stedelijke en streekeconomie.

Stuk voor stuk werden ze ooit gebruikt voor onderwijs en onderzoek, maar inmiddels zijn ze erfgoed geworden. De natuurwetenschappelijke collecties alleen al zijn goed voor enkele honderdduizenden objecten. Je vindt specifiek didactisch erfgoed terug in nagenoeg elke faculteit. In 2006 werd de Commissie Academisch Erfgoed opgericht, die een beleid uitwerkte voor het behoud en beheer van deze typische vorm van universitair erfgoed. Ook in Europa kreeg de werking rond academisch erfgoed ondersteuning door de oprichting van Universeum in 2000.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

GEHEUGEN VAN DE WERELD

Geheugen van de Wereld: het zou de titel van een gedicht kunnen zijn, maar het is de naam van een wereldwijd register van Unesco waarin belangrijke documentaire collecties zijn opgenomen. Het archief van de oude Leuvense universiteit (1425-1797) maakt er sinds 2014 deel van uit. Het is een van de omvangrijkste en best bewaarde universiteitsarchieven in de wereld.

Dat archief van de oude Leuvense universiteit wordt bewaard door het Leuvense Rijksarchief en door het eigen Universiteitsarchief. Aangezien universiteit en stad nauw met elkaar verbonden zijn, is dit erfgoed ook erg belangrijk voor het verhaal van Leuven. In datzelfde Rijksarchief vind je het archief van de periode waarin de Leuvense universiteit een Rijksuniversiteit was (1817-1834).

De archieven van de Katholieke Universiteit Leuven (1835-1968), van Lovanium - de Leuvense universiteit in Congo (1954-1971) - en van de KU Leuven (1968-vandaag) worden bewaard in het Universiteitsarchief KU Leuven. Daar vind je ook de documenten van veel hoogleraren en universitaire faculteiten en instellingen. Zo bewaart het Universiteitsarchief meer dan 6 kilometer archief. Daarnaast beheert het een omvangrijke bibliotheek en museale collecties.

De Werkgroep Academisch Erfgoed van de VLIR (Vlaamse Interuniversitaire Raad) maakte in 2020 haar eigen Vlaamse landschapstekening. Daar werkten de universiteiten van Antwerpen, Brussel, Gent, Hasselt en Leuven aan mee. Dat document begint zo: ‘Een samenleving die haar erfgoed cultiveert, is een samenleving die zorg draagt voor haar collectief geheugen. Elke dag opnieuw wordt bewezen hoe belangrijk die aandacht en die zorg zijn, onder meer in eigentijdse maatschappelijke debatten. Mutatis mutandis is een universiteit die haar erfgoed cultiveert een universiteit die zorg draagt voor haar collectief geheugen. Voor haar historisch verhaal van onderwijs, onderzoek en maatschappelijke dienstverlening, de drie academische kerntaken.’

ACADEMISCHE KNOWHOW

De KU Leuven heeft de jongste jaren een traditie opgebouwd in tentoonstellingen voor het grote publiek. In veel gevallen worden die opgezet in samenwerking met de Stad Leuven, in het bijzonder met M Leuven, en met andere partners. Voor de Leuvense stadsfestivals van KU[N]ST Leuven wordt een intens beroep gedaan op academische (erfgoed)knowhow. Voorbeelden zijn onder meer Andreas Vesalius en zijn grote betekenis, Thomas More en zijn werk Utopia, het verhaal van de Arenbergs en KNAL!, over de big bang. Je leest er meer over op p. 71.

TE KIJK

Naast tentoonstellingen zijn er aan de KU Leuven vaste museale opstellingen waar vooral scholen en andere groepen tijdens rondleidingen over de vloer komen: het Museum voor Dierkunde, het Didactisch Museum Archeologie – die twee zijn op vaste momenten vrij toegankelijk – het Thermotechnisch Instituut, het Spoelberchmuseum en de collectie Afrikaanse kunst.

Ook enkele belangwekkende gebouwen zijn toegankelijk voor het ruime publiek, zoals de befaamde universiteitsbibliotheek met haar beiaardtoren, lees-, studie- en expozalen.

ONDER STOOM EN IN DE BODEM

De KU Leuven bewaart een indrukwekkende collectie machines in het Thermotechnisch Instituut. Dat werd gebouwd tussen 1926 en 1931. Ingenieursstudenten volgden er labo’s. Het gaat om een collectie van zestig stoom- en elektrische machines en -turbines, verbrandings- en straalmotoren.

Ook de collectie van 122 bodemprofielen is zeer de moeite. Een deel hiervan is afkomstig van Heverleebos. De hele collectie is geïnventariseerd en gedigitaliseerd.

STOETEN EN FUIVEN

Bij het academisch erfgoed horen ook tradities en gewoonten onder professoren en studenten. Denk bijvoorbeeld aan de opening van het academiejaar en de stoet van de togati met pedellen en scepters, aan proclamaties en plechtigheden voor de uitreiking van eredoctoraten, aan studentenverenigingen, dopen, cantussen en diverse vormen van fuiven... (Voor de al iets oudere lezer: T-dansants.)

Tradities behoren tot het zogenaamde immaterieel erfgoed, al zijn er ook veel materiële objecten mee verbonden. Bijvoorbeeld de collectie van het Archief en Museum van het Vlaamse Studentenleven of de Topografisch-Historische Atlas met prenten en foto's van stoeten, toga's en uniformen kun je nog raadplegen in het Universiteitsarchief.

IN VERTROUWEN

Bij het academisch erfgoed in ruimere zin hoort ook het cultureel erfgoed dat een universiteit bewaart omdat het haar is toevertrouwd door personen, families, organisaties of overheden.

140.000 NAMEN

De universitaire gemeenschap, wie zijn dat? Of beter: wie waren dat in het ancien régime? Die vraag staat centraal in een project van het Rijksarchief en van Familiekunde Vlaanderen. Er is al een databank met zomaar even 140.000 namen. Die is opgesteld op basis van de inschrijvingsregisters (matrikels). Hij is via de zoekrobotten van het Rijksarchief voor iedereen toegankelijk en dient ook als basis voor het academisch onderzoek naar de universitaire gemeenschap en de netwerken onder studenten en professoren.

WHO IS WHO?

Welke diensten van de KU Leuven houden zich specifiek bezig met de diverse types erfgoed? Dat zijn: KU Leuven Bibliotheken en hun onderdelen, de rectorale dienst Academisch en Historisch Patrimonium (AHP) met daarbinnen het Universiteitsarchief, Kunstpatrimonium en Wetenschappelijke Collecties en Erfgoed.

Samen met Dienst Publiekswerking, Congressen en Evenementen van KU Leuven en met Divisie Monumenten van de Technische Diensten van de KU Leuven doen zij meer en meer inspanningen om het academisch erfgoed te ontsluiten.

9. 1439

De bouw van het stadhuis

In 1439 begint op grond van het oude kerkhof bij de Sint-Pieterskerk de bouw van Leuvens nieuwe stadhuis. Inspiratie komt onder meer uit Brussel. De bouw duurt dertig jaar en er werken drie architecten aan mee. De laatste is vanaf 1448 Mathijs de Layens. Hij bouwt het voorste huis aan de markt, met zijn half ingegraven kelders (dat zijn wijnopslagplaatsen van het oude raadhuis) en met daarboven de wandelzaal. Het geplande belfort op de hoek met de Naamsestraat komt er niet.

De Layens werkt de buitenkant rijkelijk uit: beeldnissen die worden bekroond met baldakijnen en pinakels, 230 voetstukken met daarop taferelen uit de Bijbel, opengewerkte torens... (De beelden van belangrijke historische personages in de nissen komen er pas vanaf 1849.)

Twintig meter verderop wordt er sinds eind 14de eeuw ook driftig gebouwd aan de groots opgevatte, gotische Sint-Pieterskerk, de hele 15de eeuw lang. Ondanks de lange bouwtijd wordt het een homogeen geheel. De westpartij met het hoofdportaal en de geplande, wel zéér ambitieuze gotische torens – drie in totaal, waarvan één 175 meter hoog – zijn wel onafgewerkt gebleven...

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

LEUVEN BOUTSSTAD

De 15de eeuw is de eeuw van de Vlaamse Primitieven, een reeks topschilders. Leuven heeft er zo één in huis, en niet de minste: Dieric Bouts (1410-1475) heeft jarenlang in de stad gewerkt, zowel voor het stadsbestuur als voor de kerk, de twee grootste opdrachtgevers van kunstenaars uit die tijd. Hij trouwt in 1448 in Leuven met de welgestelde Catharina van der Brugghen.

Ronduit uitzonderlijk is dat een werk van zo’n roemruchte Vlaamse Primitief nog hangt op de plaats waarvoor de schilder het heeft gemaakt: dat is het geval met Bouts’ Laatste Avondmaal in de Leuvense Sint-Pieterskerk, waar ook zijn De marteling van de heilige Erasmus zich bevindt. Het atelier van de schilder stond in de Minderbroedersstraat. De opvolger ervan behoort tot het patrimonium van de universiteit.

De late gotiek – kunst uit de 15de en vroege 16de eeuw – is een pijler van de vaste collectie oude kunst waar M Leuven zorg voor draagt. Het museum staat ook in voor het beheer en voor de sinds 2020 bijzonder vernieuwende ontsluiting van de kunstwerken in de Sint-Pieterskerk. Met daarbij dus de twee werken van Bouts. Over M lees je meer op bladzijde 45. Over de ontsluiting van de kunst in de Sint-Pieterskerk op blz. 9. En over het grote stadsfestival rond Dieric Bouts vind je meer op blz. 81.

10. 1515 Inmiddels in Heverlee

Willem van Croy laat omstreeks 1515 in Heverlee zijn laatgotisch lustslot met renaissancetrekjes bouwen dat er nog altijd staat, maar waar in vijf eeuwen voortdurend aan is gebouwd en verbouwd. Het wordt omgeven door uitgestrekte landerijen. Keizer Karel, van wie Van Croy de voogd is, zorgt ervoor dat de Croys zich als enige familie in Brabant ‘hertog’ mogen noemen. Willem geeft in de jaren 1520 ook de opdracht om hier een klooster voor celestijnen te bouwen. Dat blijft tot eind 18de eeuw bestaan. In 1635 verhuist het domein door huwelijk van familie: het wordt voor een kleine drie eeuwen eigendom van de Arenbergs. In 1921 koopt de KU Leuven het voormalige celestijnenklooster en ook het kasteel-met-park, goed voor 25 hectare. Ze bouwt er geleidelijk aan een zeer groene campus uit met diverse faculteiten. Dat verhaal is dus meer dan een eeuw oud.

De jaren 1500 en 1600 Terugval

In 1526 telt Leuven nog altijd ongeveer 20.000 inwoners. Het is na Antwerpen en Brussel de derde grootste stad van Brabant. Maar na 1560 worden de tijden somberder door de godsdienst- en andere conflicten die in onze contreien decennialang woeden. Veel burgers en ambachtslieden, en ook veel professoren en studenten, verlaten de stad. Op het einde van de 16de eeuw heeft Leuven nog maar 10.000 inwoners.

In de 17de eeuw zorgt de katholieke contrareformatie voor nieuw leven in de stad, met nieuwe colleges, onder meer voor katholieke studenten die in hun land niet meer welkom zijn, en bijvoorbeeld ook met de Sint-Michielskerk, een bouwwerk dat behoorde tot een veel groter jezuïetencomplex.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

WERK AAN DE MOLEN

Op verschillende plaatsen in Leuven vind je aan de Dijle restanten van watermolens of verwijzen plaats- en straatnamen naar verdwenen molens. De (gerestaureerde) watermolen op het domein van het Arenbergkasteel deed een tijdlang dienst als faculteitsbibliotheek. De Grote Spuye met zijn middeleeuwse onderbouw is aan valorisatie toe en er zijn plannen met de voormalige Sluismolen aan het Sluispark. De restanten van de voormalige Begijnhofmolen werden dan weer in het nieuwe wooncomplex geïntegreerd. En de oude graanwatermolen van de Abdij van Park is onlangs hersteld en werkt weer.

KUNST OP DE CAMPUS

Als een universiteit zeshonderd jaar bestaat, dan kan het niet anders of ze beschikt over een aanzienlijke kunstcollectie: kunst in en aan gebouwen, gelegenheidsstukken, portretschilderijen, herinneringsbeelden, wetenschappelijke of didactische collecties met een kunstkarakter… Het gaat ook om verzamelingen of objecten die aan de universiteit zijn geschonken of die de universiteit heeft aangekocht. Belangrijke schenkingen zijn de historische collecties van de families Arenberg en Spoelberch. De dienst Kunstpatrimonium van de KU Leuven buigt zich over al die kunst, een erg diverse verzameling van zo’n 10.000 objecten. Check het platform Blendeff.be: daar worden steeds meer kunstcollecties én ook wetenschappelijke verzamelingen van de KU Leuven ontsloten.

Samen met de Commissie Actuele Kunst ijvert Kunstpatrimonium voor ‘kunst op de campus’ en voor de integratie van eigentijdse kunst in het patrimonium van de KU Leuven. BAC ART LAB in het voormalige Bacteriologisch Instituut in de Vital Decosterstraat is een multidisciplinaire werkplaats voor hedendaagse kunst aan de KU Leuven. Het zal niet verbazen dat er wordt gefocust op trajecten en processen op het snijvlak van kunst en onderzoek. En straks is die actuele kunst het erfgoed van morgen…

11. 1708

S bastien Artois wordt meester-brouwer

Leuven is een bierstad en ook een horecastad. Het bierverhaal gaat, zoals op veel plaatsen in Vlaanderen, ver terug in de tijd – veel verder nog dan meester-brouwer Sébastien Artois, zoon uit een bekende brouwersfamilie – en is bovendien springlevend, met onder meer ook nieuwe lokale huisbrouwerijen die een oude traditie voortzetten. De Brouwerijen Artois namen in de loop van de tijden een aantal kleinere en grote brouwerijen over en groeiden uit tot de grootste bierbrouwer ter wereld, AB-InBev.

In de historische Artois-context viert Leuven deze jaren een eeuweling: de indrukwekkende brouwerij De Hoorn is een stoere parel van industrieel erfgoed uit 1923, waar in 1926 de eerste Stella Artois is gebrouwen. (Kijk op het etiket en je ziet een hoorn.) Het herbestemde complex De Hoorn is opnieuw een begrip in Leuven.

O ja, meester-brouwer Sébastien Artois koopt in 1717 de dan al stokoude brouwerij De Hoorn in de Mechelsestraat, waar hijzelf het vak leerde. De oudste vermelding van De Hoorn gaat terug tot 1366; dan gaat het nog om een ‘gewoon’ huis. Ook dat jaartal vind je op een Stella-etiket. (Weetje: het bedrijfsarchief van Artois wordt bewaard in het Rijksarchief. Het familiearchief bevindt zich in het Universiteitsarchief.)

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

LEUVEN BIERSTAD

Het Leuvens Historisch Genootschap deed al heel wat onderzoek naar brouwerijen en ander agro-industrieel erfgoed. De Belgische – en dus ook Leuvense – biercultuur en alles wat daarbij aan cultureel en immaterieel erfgoed komt kijken is opgenomen in de Inventaris Vlaanderen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed en staat zelfs op de Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid van Unesco.

In september 2022 verscheen Leuven bierstad, een historische documentaire over de Leuvense biercultuur, met heel wat archiefmateriaal. Dit is de zesde documentaire in een reeks, een initiatief

van Fonk vzw, de Leuvense filmvereniging die ook het kortfilmfestival en DOCVILLE organiseert en Cinema ZED uitbaat. En die dus ook aan erfgoed doet.

Wereldbekend – denken we toch in Leuven – is de superlatief ‘de langste toog ter wereld’ voor de talrijke cafés op de Oude Markt. Voor Erfgoeddag 2021 maakte Stadsarchief Leuven een buitenexpo over 15 iconische cafés en restaurants in Leuven. De 15 panelen die toen zijn gemaakt werden aan elke zaak geschonken en kregen in sommige cafés een permanente plek. Ook de collecties van het Vlaamse studentenleven in het Universiteitsarchief bulken van de biercultuur. Leuven heeft zelfs een brouwerijschool en een gistdatabank aan KU Leuven.

ARTISANAAL = ERFGOED

Leuven is rijk aan culinair erfgoed, te beginnen met de legendarische ‘Leivese stoof’. (Waarom die stoof ‘Leuvens’ heet, is nog niet uitgeklaard. Omdat er in de 19de eeuw veel Leuvense kachelsmeden waren? Omdat studenten uit heel Vlaanderen de stoof in Leuven leerden kennen?)

Maar denk bij culinair erfgoed ook aan traditionele familie- en streekgerechten, de frietkoten, de restaurants en de voedingswinkels die al generaties lang hun ambachtelijke kennis doorgeven. Daar komen sinds een tijd de vele winkels en restaurants bij die voedingstradities van elders cultiveren. Het Centrum Agrarische Geschiede-

nis (CAG) buigt zich onder meer over immaterieel cultureel erfgoed rond voeding, zoals de frietkotcultuur, het grondwitloof en ook de biercultuur.

Ook op de Leuvense markten in het centrum en in de deelgemeenten – er zijn er heel wat – spelen artisanale producten en tradities – erfgoed, dus – een belangrijke rol. De authenticiteit die gepaard gaat met die ambachtelijke tradities en ook de ‘korte keten’ zijn vandaag de dag belangrijke troeven voor zelfstandige ondernemers. Sommige Leuvense ondernemingen kregen het Unizo-label Handmade in Belgium (HIB).

LEUVEN WIJNSTAD

Leuven en zijn heuvelachtige Hagelandse omgeving, dat is ook een wijnstreek. Zo had in de middeleeuwen de hertog al wijngaarden in het Leuvense, zoals ook de Abdij van Park die had. Een getuige van die oude wijnbouw is de Wijnpers. En door de klimaatopwarming wordt er ook in onze tijd weer aan huis- en industriële wijnteelt gedaan in en rond Leuven. Bekend om de wijngaarden zijn de Rotselaarse deelgemeente Wezemaal en z’n… Wijngaardberg. De vereniging De Steenen Muur bekommert zich om het wijnerfgoed en er is een bezoekerscentrum.

12. 1750

Eerste spadesteek

voor het kanaal Leuven-Mechelen

Leuven dankt zijn ontstaan en een flink deel van zijn welvaart aan zijn verbondenheid met andere gebieden, en dus aan transport. Onder meer de 18de eeuw – voor de Zuidelijke Nederlanden is dat ‘de Oostenrijkse eeuw’ – is daarin van groot belang. Voor Leuven is het een bloeitijd. Dat komt onder meer omdat de mobiliteit er sterk op verbetert. Wat er in die tijd op dat vlak verandert, bepaalt nog altijd sterk de Leuvense omgeving. En het zorgt voor meer handel en voor een weer aangroeiende bevolking.

Een zeer belangrijke waterweg is het kanaal Leuven-Mechelen dat in de jaren 1750 wordt gegraven, in de volksmond ‘de Vaart’. Die verbindt de Dijle weer met de Schelde en zo met de zee. Door de nieuwe verbinding verplaatst de Leuvense havenactiviteit zich van de Vismarkt naar de Vaartkom waar, naast woningen, handels- en stapelhuizen verrijzen.

Een nieuw treinstation

Vanaf de jaren 1830 kunnen we bij de steen- en de waterwegen uit de 18de eeuw een derde ‘weg’ voegen: de ijzeren weg van het spoor. Ook voor de stadsontwikkeling is het nieuwe station in 1836 een keerpunt. Het leidt tot de aanleg van nieuwe straten en de uitbreiding van ‘het centrum’ tot aan de Parkpoort. In die omgeving komen in de jaren 1860 onder meer het arresthuis in de Maria-Theresiastraat – in principe bedoeld voor mensen die op hun proces wachten – en de grote gevangenis Leuven Centraal aan de stadsvest. Daar verblijven alleen veroordeelde mensen.

In Kessel-Lo komen de beeldbepalende ‘centrale werkhuizen’ van de spoorweg: deze grote industriële hallen wachten op een nieuw verhaal, al bruist het er al van het buurtleven. Een vergeten Leuvens verhaal is dat van de tramlijnen die hier van 1874 tot 1962 liepen: ze waren onder meer belangrijk voor de ontsluiting van de deelgemeenten.

Na 1830 Leuven wordt een garnizoensstad

Na de Belgische Revolutie van 1830 staat Leuven ook bekend als garnizoensstad. Die militaire functie heeft alles te maken met de strategische ligging van de stad. Al van in de Franse tijd verblijven er op veel momenten meer militairen dan studenten. Zij ‘liggen’ in afgeschafte kloosters en leegstaande universitaire gebouwen: Sint-Maarten, het Klooster van de Witte Vrouwen, de Tarweschoof, De Valk, het Pauscollege… Momenteel zijn alleen het Kwartier Commandant de Hemptinne in Heverlee en de Tarweschoof in de Parkstraat (als hoofdkwartier van het centraal Europees pijplijnsysteem van de NATO) nog operationeel.

Enkele straten en monumenten, bijvoorbeeld aan Sint-Maartensdal, verwijzen naar dit bijzondere verleden.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

ROSALIE

Lange tijd was er in Leuven een spoorwegmuseum, maar de unieke collectie locomotieven en rijtuigen is inmiddels naar Schaarbeek verhuisd (Train World). Eén imposant object bleef achter: locomotief Rosalie is onder impuls van de werkgroep Van Wicmale tot Wijgmaal van de sloop gered. Nu pronkt ze op de site van de fabrieksterreinen in Wijgmaal, waar ze ook decennialang dienstdeed.

VAN VOL NAAR VRIJ

Mobiliteit is een van dé thema’s en discussies van onze tijd. Fonk vzw, de Erfgoedcel en het Stadsarchief maakten in 2015 samen de historische documentaire Leuven autovol & autovrij. Die laat met uniek beeldmateriaal zien hoe de auto, een 20ste-eeuwse uitvinding, de inrichting van de stad en de publieke ruimte ingrijpend heeft bepaald. Tot er begin jaren 1990 een tegenbeweging op gang kwam die sindsdien niet meer gestopt is.

Of hoe je een belangrijk actueel debat kunt verrijken met een historische touch.

13. 1778

Andreas Jozef Vanden Gheyn giet de beiaard van Sint-Geertrui

Met zijn vijf zingende torens is Leuven een van de wereldcentra van de beiaardcultuur. De stad was ook twee eeuwen lang het belangrijkste klokkengieterscentrum van het land, onder meer dankzij het atelier van Andreas Lodewijk Van Aerschodt in de Naamsestraat. Pionier is diens vader Andreas Jozef Vanden Gheyn, die in 1778 de klokken giet van Leuvens oudste beiaard: die van Sint-Geertrui. Over de jongste Leuvense beiaard, de Vredesbeiaard die Abdij van Park in 2018 werd geïnstalleerd, lees je meer op blz. 68.

Leuven gaat prat op nóg een monumentaal instrument. 2018 is voor de rijke Leuvense orgelcultuur een jaar om niet gauw te vergeten: dan installeert de Contius Foundation in de Sint-Michielskerk een nieuw barok Bachorgel, gebouwd zoals Heinrich Andreas Contius dat in de 18de eeuw deed. Het instrument is uniek voor ons land en ver daarbuiten. Wie de muziek van de familie Bach en van de barok op haar best wil horen en bestuderen, moet dat hier doen. Leuven Orgelstad koestert en promoot de Leuvense orgelcultuur.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

MET DE HAND: KLOKKENLUIDEN

De abdij van Keizersberg staat bekend om het klokkenluiden ‘met de hand’, iets wat nog zelden wordt gedaan. Sinds 2012 maakt deze traditie deel uit van de Inventaris Vlaanderen voor Immaterieel Cultureel Erfgoed.

HOOR DE KLOKKEN…

Campanae Lovanienses – dat is Latijn voor ‘Leuvense klokken’ – zet zich in voor de Leuvense klokken en de beiaardcultuur, samen met de beiaardcurator die de stad en de KU Leuven aanstelden, een unieke functie. In 2008 verscheen een inventaris van het Leuvense klokkenbestand. Het Universiteitsarchief bezit een unieke collectie 18de-eeuwse beiaardmuziek, met onder meer gelegenheidsmuziek van gilden, genootschappen en feestmuziek voor de primusvieringen van de universiteit. De beiaardcultuur is opgenomen in het Register van Goede Borgingspraktijken van immaterieel cultureel erfgoed van Unesco.

MUZIEK, MAESTRO

Nu we het over muziek in de openbare ruimte hebben: in 1898 wordt in het Sint-Donatuspark, het huidige Stadspark, de nog bestaande muziekkiosk opgetrokken. Wat ons brengt bij de vele, al dan niet koninklijke fanfares en harmonieën die Groot-Leuven rijk is. (Om ‘koninklijk’ te worden moet je minstens 75 jaar bestaan.) En er is ook de Leuvense jachthoornkring Jachtmeesters van Arenberg. Jachthoornblazen staat op de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid van Unesco.

14. 1823

Het Museum voor Schilderijen gaat open

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

M, VAN RARITEITENKABINET TOT PLEK VAN INNOVATIE

M is sinds de opening in 2009 uitgegroeid tot een van de meest smaakmakende musea in Vlaanderen en omstreken. Oud en nieuw komen er samen onder één dak, pal in het Leuvense stadscentrum. Het team gaat voluit voor innovatie: M brengt in zijn projecten erfgoed, hedendaagse kunst en maatschappelijke vraagstukken met elkaar in verbinding. De rijke stedelijke kunst- en erfgoedcollecties van de stad zijn tegelijk fundament en werkinstrument.

M Leuven heeft meer dan 200 jaar geschiedenis achter de rug. Het verhaal begint in de 18de eeuw met een zogenaamd rariteitenkabinet en met een eerste echt museum. Dat wordt in 1823 in het oude stadhuis ingericht. Ongeveer een eeuw later verhuist M – dat dan nog niet M heet, maar Stedelijk Museum Vander Kelen-Mertens – in 1920 naar de voormalige privéwoning van burgemeester Leopold Vander Kelen.

In de 19de eeuw kijken veel steden, streken en zeker ook een pril land als België naar hun roemrijke verleden om zichzelf een identiteit aan te meten. Ook Leuven doet dat. Die trotse erfgoedreflex komt er na de voor het erfgoed rampzalige Franse tijd.

Het zijn retrotijden. In de 19de eeuw krijgt het Leuvense stadhuis zijn beeldengalerij, een lokale hall of fame, en al eerder komt er in 1823 in het stadhuis een schilderijenmuseum, de verre voorloper van het huidige M Leuven. Ook veel neogotische gebouwen en kunstwerken in de stad getuigen van deze retroblik, al maken bouwmeesters tegelijk gebruik van nieuwe industriële technieken. Maar de 19de eeuw is óók de eeuw van de Industriële Revolutie, van voedselcrisissen en van armoede, en van een nieuwe schaalvergroting, met alle sociale en maatschappelijke gevolgen van dien.

En tegen het einde van de eeuw is de kunst- en cultuurwereld het toneel van ingrijpende veranderingen.

Dankzij belangrijke schenkingen groeit de collectie uit tot een overzicht van de kunst- en ambachtelijke productie in Leuven en het oude hertogdom Brabant vanaf de middeleeuwen. Met twee grote pijlers: de collectie met schilderijen en beelden uit de late middeleeuwen en de kunstproductie van de 19de eeuw, met grote namen als de beeldhouwers Constantin Meunier, Jef Lambeaux, George Minne…

Sinds de vernieuwing van Leuvens stedelijk museum neemt M ook steeds meer hedendaagse kunstwerken in langdurige bruikleen, onder meer van de Vlaamse Gemeenschap. Hedendaags is ook de collectie van de coöperatieve Cera die M beheert, met ensembles van zowel gekende namen als jong talent in de hedendaagse Belgische kunstproductie.

In de centrale binnentuin organiseren M en zijn partners culturele evenementen. En het M-dakterras biedt een weergaloos uitzicht over de Leuvense skyline. M staat ook in voor het beheer van de nabijgelegen Sint-Pieterskerk. Zie hierover blz. 37.

15. 1831

De vrijheid van onderwijs in de Grondwet

Dat Leuven een onderwijs- en een kennis stad is, houdt vanzelfsprekend verband met de aanwezigheid van de universiteit sinds 1425, de oudste in de Lage Landen. Daar lees je meer over op blz. 32. Maar ook het aantal leerlingen dat in Leuven kleuter-, lager en middelbaar onderwijs volgt, is bijzonder groot. Momenteel tellen de zeventig Leuvense kleuter- basis en middelbare scholen, samen meer dan 25.000 leerlingen. Dat is een fenomeen waarvan de basis in de 19de eeuw wordt gelegd.

Dat heeft alles te maken met de vrijheid van onderwijs die in 1831 in de Belgische Grondwet wordt ingeschreven: in principe mag sindsdien iedereen in ons land een school openen. Dat doen vooral veel katholieke congregaties, met steun van de stad. Maar ook de stad zelf, de provincie en de staat richten mettertijd scholen op. Leuven staat er vol van, zeker ook na de invoering van de leerplicht: ‘bewaarscholen’, lagere scholen, scholen voor technisch, beroeps- en landbouwonderwijs voor jongens en meisjes, algemene secundaire scholen, scholen voor buitengewoon onderwijs, zogenaamde ‘methodescholen’… Ook het hoger onderwijs van het korte type floreert in en bij Leuven.

HET ERFGOED

VAN HET ONDERWIJS

Scholen brengen een schat aan materieel en immaterieel erfgoed voort: archieven en bibliotheken (met onder meer schoolboeken), collecties met didactisch materiaal, gebouwen met erfgoedwaarde die inmiddels soms als monument beschermd zijn, eigen tradities en gebruiken…

Met dit ‘schools erfgoed’ doet zich soms een bekende paradox voor: het is zó gewoon en zó ruim verspreid dat er vaak lange tijd geen zorg aan is besteed, waardoor veel erfgoed verloren dreigt te gaan of al verloren gegaan is. Terwijl onderwijserfgoed bijzonder sprekend is om te weten te komen hoe een samenleving denkt en in mekaar zit. De aandacht voor dit erfgoed neemt de jongste tijd gelukkig toe. Zo was het thema van de Vlaamse Erfgoeddag 2022 ‘Erfgoeddag maakt school’.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

ERFGOED WAAR JE SLIM VAN WORDT

Het mag duidelijk zijn: Leuvense scholen en een aantal bewaarinstellingen hebben waardevol schoolerfgoed in huis. KADOC en CEAH bewaren ook archieven en ander erfgoed van scholen elders in Vlaanderen. Deze twee partners richtten het netwerk en platform Slimerfgoed.be op. Doel: bruggen slaan tussen erfgoed- en onderwijsactoren en expertise delen rond schoolerfgoed.

Zij en de andere partners van het Leuvense Erfgoedlabo zetten bijvoorbeeld stappen om na te gaan wat de betekenis, relevantie, zeldzaamheid en erfgoedwaarde is van de overbekende historische wandplaten die onder meer in de lessen

biologie en aardrijkskunde werden gebruikt. Vaak zijn dat pareltjes, maar beseffen we dat onvoldoende. En niet minder belangrijk: ze halen dit erfgoed uit het depot en zetten het samen met leerkrachten in in de lessen.

Een grote collectie van ca. 750 schoolplaten komt uit het voormalige Archief en Documentatiecentrum voor Historische Pedagogiek van het Centrum voor Historische Pedagogiek. Sinds 2010 is die opgenomen in de Facultaire Bibliotheek Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de KU Leuven.

16. 1866 Oprichting van de Ateliers de la Dyle

Vanaf ongeveer 1850 groeit Leuven en zijn bevolking opnieuw fors en beleeft de stad een opmerkelijke industriële expansie, zoals veel Belgische en Europese steden. Daar zijn klinkende Leuvense namen mee verbonden, zoals Vander Elst (tabak), Marie Thumas (conserven), de Molens Van Orshoven, Hungaria (hoogmaalderij) enzovoort. Het is geen toeval dat je veel bedrijven met de bijbehorende silo’s, los- en laadtorens aantreft aan de Vaart(kom), waar ze de skyline bepalen.

Wereldfaam genieten ook de Ateliers de La Dyle, waar treinen en trams, serres en andere staalconstructies, bruggenhoofden… worden gefabriceerd. Zo kun je tientallen Leuvense bedrijven opsommen die jarenlang actief zijn in de leerbewerking, textiel, fietsenmakerij, autoconstructie enzovoort. En tussen 1929 en 1941 verrijst op het voormalige militair oefenterrein in Heverlee een fabriek van Philips.

De keerzijde van de industriële medaille is dat veel fabrieksarbeiders in ongezonde achterbuurten wonen. Tot op vandaag zijn de vele ‘Leuvense gangen’ een begrip. Je vindt ze verspreid over de stad. De sociale strijd die gepaard gaat met de industrialisering is intens. Op 18 april 1902 vallen in Leuven na een vreedzame betoging voor het algemeen stemrecht zes doden.

Tot op vandaag is de industriescene in Leuven bijzonder levendig, onder meer dankzij de vele spin-offs van de KU Leuven, met Imec en Materialise als bekende grote voorbeelden. Maar er zijn ook veel kleinere initiatieven, onder meer in de creatieve industrie.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS REMYTOWN

In Wijgmaal bekommert de vereniging Van Wicmale tot Wijgmaal zich om het lokale erfgoed. Het is opmerkelijk hoe in het charmante Wijgmaal het ontstaan en de groei van het gehucht en latere dorp nog goed afleesbaar zijn. Steevast valt dan de naam van Edouard Remy. Hij kreeg in Wijgmaal een standbeeld… op de Remysite.

In 1855 koopt Remy een watermolen op de Dijle en een groot herenhuis op de linkeroever. Hij richt er een bedrijf op. Oorspronkelijk bestaat de fabriek uit een olieslagerij, maalderij en rijstpellerij. Maar in zowat dertig jaar tijd groeit de rijststijfselfabriek uit tot een van ‘s lands meest bloeiende ondernemingen. Aan de huidige Remylaan zie je aan de villa’s nog waar het kaderpersoneel woonde. Er staan zelfs enkele heuse ‘kasteeltjes’. Remy en zijn opvolgers richten ook allerlei voorzieningen voor de vele werknemers op: een foyer, een casino, sportaccommodatie… En in Leuven zelf richt Remy met zijn fortuin zorginstellingen op.

HERBESTEMDE INDUSTRIE

Veel industriële sites in Leuven zijn intussen herbestemd, al dan niet tijdelijk. Denk aan de sigarenfabriek aan de Tiensevest (nu woonzone), het oud-Belgacomgebouw (nu de Al Ihsaan moskeevereniging), de Molens Van Orshoven (maakleerplek) en Hal 5. Andere krijgen in de nabije toekomst een nieuwe bestemming. De herbestemming van het douane-entrepot aan de Vaartkom tot OPEK kreeg in 2020 een Europese vermelding als good practice in het Europese programma Cultural Heritage in Action. En de (gerenoveerde) Hoorn won in 2016 de Europa Nostra Award.

FABRIEKSVERHALEN

Leuvens rijke industriële verleden vind je terug in uitvoerige documentaire collecties en archieven. Dat is een nog goeddeels onontgonnen terrein: CAG, Erfgoedcel Leuven en het Leuvens Historisch Genootschap hebben alvast plannen met de talrijke verhalen waar zo veel Leuvense families mee verbonden zijn. Auteur André Cresens gaf in 2012 al een belangrijke voorzet met zijn boek De Leuvense Vaart. Van de Vaartkom tot Wijgmaal. Aspecten uit de industriële geschiedenis van Leuven.

Voor de objecten uit deze sfeer die hier en daar opduiken wordt een passende herbestemming gezocht. Een mooi voorbeeld is een houten koffertje met staaltjes van producten van de voormalige Remy-fabriek in Wijgmaal: bloem, stijfsel, lijm… Het koffertje behoort sinds 2022 tot de collectie van M Leuven, dankzij een schenking.

GAS(BALLON)

Even terug in de tijd. In 1783 stijgt in Leuven de eerste gasballon van de Lage Landen op. Professor Jan Pieter Minckelers, uitvinder van het lichtgas, schrijft zo een weinig bekend hoofdstuk van de luchtvaartgeschiedenis. Plaats van het historische evenement is niet toevallig het grasperk voor het Arenbergkasteel: hertog Lodewijk Engelbert van Arenberg is de geldschieter. Met hem begint een lange traditie van mecenaat van de adellijke familie aan de wetenschappen.

Meer dan een eeuw later zal een afstammeling, hertog Engelbert Marie, het Arenberginstituut in de Naamsestraat aan het Scheikundig Instituut van de universiteit schenken. Sinds 2002 is hier het kunstencentrum STUK actief. Sporen van Minckelers’ exploot vind je in het Universiteitsarchief en het Arenbergarchief (dat ook in het Universiteitsarchief bewaard wordt).

Steenkoolgas wordt in Leuven vanaf 1835 gebruikt voor de openbare straatverlichting. Vanuit de stedelijke gasfabriek in de huidige Minckelersstraat stroomt het gas via gietijzeren leidingen door de stad, waar lantaarnopstekers en -dovers elke avond en ochtend hun ronde doen. Geleidelijk aan worden openbare gebouwen, kloosters, kastelen en privéwoningen van gasluchters voorzien. De gasfabriek verhuist na de overname door de stad in 1905 naar de Vaart in Wilsele. De tijd van de elektriciteit is aangebroken.

17. 1867

De stadsschouwburg gaat open

In september 1867 wordt in wat dan nog de Stationslaan heet, de monumentale Leuvense stadsschouwburg ingehuldigd, met een rijkelijk gedecoreerde foyer en toneelzaal. Twee jaar later gaat daar vlakbij de Frascatizaal tegen de vlakte. Tot dan was dat dé place to be als concert-, dansen theaterzaal van Leuven, met optredens van internationale sterren.

Tot aan de Eerste Wereldoorlog zal Leuven nog flink wat ‘cultuurzalen’ tellen – ook voor het vertonen van films, die dan aan hun opmars beginnen – al sneuvelen er een aantal plekken bij stadsvernieuwingsprojecten. De huidige stads-

schouwburg is een complex uit de jaren 1930. Het is een kopie van zijn voorganger, maar dan gebouwd met toenmalige moderne materialen.

Het begin van het culturele leven van Leuven zoals we dat nog ongeveer kennen, is ouder dan de stadsschouwburg. Letterlijk toonaangevend daarin zijn de academie en conservatorium, nu samen het SLAC. De Academie des Beaux-Arts dateert uit 1800; in 1835 krijgt ze er een muziekafdeling bij. Van meer recente datum (1968) is de verhuizing naar Leuven van het befaamde Lemmensinstituut, nu een onderdeel van LUCA School of Arts.

HET ERFGOED

VAN DE KUNSTEN

Wat vandaag hedendaagse kunst is, is morgen oude(re) kunst en dus erfgoed. Dat op zijn beurt nieuwe kunst inspireert: het verleden is een bron van vernieuwing. De beeldende en de podiumkunsten hebben in Leuven dan ook veel erfgoedsporen nagelaten. Het gaat zowel om kunst in de publieke ruimte – in musea, kerken en op andere plaatsen – als om privé- en andere collecties, kleurrijke affiches waarop opvoeringen, voorstellingen en optredens worden aangekondigd, foto’s, filmpjes…

Om nog te zwijgen van plekken waar kunst werd bedreven, getoond, gemaakt. We hebben het dan zowel over een verder verleden als over de jaren 1970-1980, toen Leuven onder meer in de Belgische muziekscene een van de places to be was (zie hierover blz. 52). Dat laatste voorbeeld maakt meteen duidelijk dat het erfgoedverhaal van de kunsten in Leuven veel verder reikt dan Leuven zelf.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

DANS EN THEATER MET EEN VERLEDEN

Het huidige STUK is in 2000 ontstaan. Toen fuseerden kunstencentrum Stuc en het internationaal dansfestival Klapstuk. Die ‘afkomst’ blijft doorspelen in de huidige ambities. Het STUK – nu Huis voor Dans, Beeld en Geluid – zal in de toekomst zijn huidige werking voortzetten. Daarnaast bouwt het ook een kennis- en expertisecentrum uit dat focust op het beheer van immaterieel danserfgoed. Zo wil het STUK nieuwe generaties choreografen en dansers inspireren en een breed internationaal danspubliek aanspreken.

Het nieuwstedelijk, dat aanvankelijk onder de naam Braakland/Zhebilding van 1997 tot 2005 als teksttheater het stadsgezelschap van Leuven was, is ondertussen ook het stadstheater van Hasselt

en Genk, én werkt internationaal samen met theaters in Duitsland, Nederland en Oostenrijk. De uitvalsbasis blijft Leuven, en wel het oude douanegebouw aan de Vaartkom dat is omgevormd tot OPEK, het openbaar entrepot voor de kunsten.

DOEK!

‘Eeuwenoud, springlevend’: dat was lange tijd de slogan van de stad. De inhoud ervan blijft nog even geldig, zeker ook in de kunsten cultuurwereld: ‘oud’ erfgoed is in Leuven nauw verweven met ‘springlevende’ kunst en cultuur. Die ‘transhistorische’ verwevenheid is zelfs het keurmerk van M Leuven, dat zowel een collectiebeherend museum is als een ontwikkelingsplek voor hedendaagse kunsten. En ook de erfgoedspelers PARCUM en KADOC, dat tal van kunstenaarsarchieven bewaart, zetten in hun publiekswerking in op moderne kunsten. En tot slot: opvallend veel Leuvense kunstenhuizen zijn op erfgoedplekken gevestigd: OPEK, STUK, BAC ART LAB, Het Depot… Zeg maar: de blik vooruit, door ook achterom te kijken.

De stadsschouwburg en zijn toneelerfgoed maken deel uit van de gebouwen van 30CC. Toen de schouwburg in 2017 150 jaar bestond, ging er bij de eretrap een permanente expo open over zijn geschiedenis. Van de historische theaterdecors werd onderzocht wat hun waarde was. Op basis van het onderzoeksrapport schonk de stad Leuven in 2020 dertien handgeschilderde decordoeken van de stadsschouwburg aan Kortrijk. Waarom aan Kortrijk? Omdat ze daar deel uitmaken van een veel ruimere collectie historische theaterdoeken en omdat dit kwetsbare materiaal daar in veel betere omstandigheden kan worden bewaard, in het erfgoeddepot Trezoor.

HEDENDAAGS KLASSIEK

MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek] houdt de vinger aan de kloppende pols van het hedendaagse klassieke muzieklandschap sinds 1950. MATRIX ontwikkelt publicaties, educatieve tools en methoden voor diverse doelgroepen. Doel: de luisterervaring en beleving van muziek stimuleren en verdiepen. De bibliotheek, die deel uitmaakt van Artes KU Leuven Bibliotheken, biedt onderdak aan een unieke en uitdijende collectie van gepubliceerde en ook niet-gepubliceerde partituren en muziekopnames. Die vormen een belangrijke bron voor projecten rond hedendaags muzikaal erfgoed: ‘De composities van vandaag kunnen morgen bedreigd erfgoed zijn.’ In 2018 bekroonde het tijdschrift The Word de bibliotheek als ‘best for classical music’. De archieven van de componisten Karel Goeyvaerts en Luc Brewaeys worden bewaard in het Universiteitsarchief.

MEERSTEMMIG HUIS

Alamire Foundation is een internationaal centrum waar de oude muziek van de Lage Landen – van de middeleeuwen tot 1800 – wordt gekoesterd, bestudeerd, uitgevoerd, ontsloten, gedigitaliseerd en soms nog op ontdekking wacht... Je moet weten dat Vlaamse polyfonisten in de 15de en 16de eeuw tot de Europese top behoorden, onder meer ook dankzij Petrus Alamire, ondernemer en kopiist van muziek.

Het Huis van de Polyfonie van de organisatie bevindt zich in de Mariapoort, en de Library of Voices in de Norbertuspoort, twee ‘poorten’ van de Abdij van Park. Ze zijn een trefpunt voor onderzoekers en mensen uit de muziekpraktijk.

MEMORABEL

Memorabel: dat is het woord dat veel betrokkenen zelf gebruiken als het gaat over de levendige Leuvense muziekscene van de jaren 1970-1980. Daar horen bekende artiesten en promotoren bij, zoals Armand Hombroeckx (alias Big Bill), Jean-Marie Aerts, Raymond Van het Groenewoud, Stoy Stoffelen, Kris De Bruyne, Jos ‘Jokke’ Kerkhofs, Erik van Neygen, Mike Verdrengh, Jos Van Oosterwijck… Maar ook veel minder bekende bandjes en artiesten traden op in de Leuvense cafés, zalen en zaaltjes. In 2016 maakte de filmvereniging Fonk hierover de documentaire De Leuvense Scene, waarin getuigen aan het woord komen. Hoe dan ook, in Leuven stond een van de wiegen van de Vlaamse pop en rock.

CINEMA LEUVEN

In Leuven had je nogal wat cinema’s. Het Stadsarchief bewaart de affiches van de verdwenen Leuvense filmzalen. De collectie is goed voor 2945 stuks, vooral uit de periode 1932-1968. Dankzij de affiches, de publicatie van Salsa! over het Leuvense filmleven en ook de fotocollectie van het Stadsarchief komen de oude films weer tot leven. En de hele cultuur daaromheen: niet toevallig had je bijvoorbeeld in de jaren zestig tal van geëngageerde, maatschappijkritische films. Leuven was daar een brandpunt van.

18. 1890

De Boerenbond wordt opgericht

Wie zegt ‘Leuven’, zegt landbouw. We bedoelen: de geschiedenis van Leuven is nauw verbonden met het verhaal van de land- en tuinbouw en voeding in onze streken. Dat geldt uiteraard voor veel plekken in landbouwland Vlaanderen – een zeer hoog percentage van onze voorouders had ‘iets met landbouw’ – maar Leuven heeft daarin een heel specifieke plek, om een aantal redenen.

Als we ver teruggaan in de tijd, zijn er eerst en vooral de belangrijke Leuvense abdijen en hun enorm uitgestrekte eigendommen waarop werd ‘geboerd’ en waar een heel sociaal-maatschap-

HET ERFGOED VAN DE LANDBOUW

We hadden het hierboven over de industrialisering, die ook in Leuven veel sporen naliet. Veel van die Leuvense industriële activiteiten zijn verbonden met de landbouw. Denk aan graanmolens, groenteverwerking, de bierindustrie enz. Over het bijbehorende erfgoed lees je meer op blz. 40-41.

pelijk systeem mee verbonden was. Het was de hoeksteen van hun welvaart. Denk bijvoorbeeld aan de tienden, de belasting in natura die landbouwers afdroegen.

Een ferme sprong brengt ons naar de 19de eeuw, naar de landbouwschool in Heverlee en ook naar de universiteit. Want in 1878 wordt daar het Boerenkot gesticht, waar landbouwingenieurs (nu: bio-ingenieurs) worden opgeleid. En in 1890 volgt de oprichting van de Boerenbond. Deze beroepsorganisatie behoort nog altijd, ook dankzij haar vele vertakkingen, tot de belangrijkste spelers in de Belgische landbouwsector en is ook nog altijd in Leuven gevestigd.

Wat specifiek de landbouw betreft, is er uiteraard het onroerend erfgoed dat er nog van getuigt, zoals de (relicten van) heren- en vierkantshoeves rondom de stad en in deelgemeenten. Als je op een woord met ‘hof’ erin stoot, heb je veel kans dat je in die sfeer belandt.

Bedrijven, organisaties en verenigingen (die zijn ontstaan) in de landbouwsfeer creëren archieven, hebben bibliotheken en documentatie, produceren digitaal en beeldend erfgoed enzovoort. Al dat erfgoed is een belangrijke bron voor wie de geschiedenis van de Vlaamse/Belgische landbouw – en dus van Vlaanderen/België tout court – wil begrijpen. Leuven is daar als het ware het epicentrum van.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

BOEREN IN DE ABDIJ

Kloosters, abdijen en colleges bezaten alle maal hofsteden, zowel op of bij hun vestiging als in de (wijde) omgeving. In Abdij van Park hebben de oude abdijhoeve en haar stallen een nieuwe toekomst als korteketenstadslandbouw bedrijf: duurzaam, kleinschalig, biologisch. Ook elders in Leuvense deelgemeenten zijn er nog hoeves actief, zijn er deelakkers en CSA-boer derijen, worden vergeten (erfgoed)groenten opnieuw geteeld…

LANDBOUW AAN DE KU LEUVEN

De KU Leuven bewaart een historische collectie van 17 schaalmodellen uit de landbouw. Eén daarvan, de vierkantshoeve van Het Berkenhof, is een schaalmodel van een Vlaamse boerderij. Het werd vervaardigd door het voormalige Centrum voor Agrarische Bouwkunde, dat zich bezighield met de functierenovatie van agrarisch waardevolle gebouwen. Doel was ze te behouden of weer in te schakelen in de landbouw. Daarom inventariseerde en bestudeerde het centrum de architectuur, archeologie en geschiedenis van agrarische bouwwerken. De andere schaalmodellen zijn van Oost-Zwitserse en Duitse boerderijen en van enkele gebinte- vakwerkconstructies. Ze werden door de Duitse Staat geschonken.

In de periode na WO I tot in de jaren zestig werd het college Boerderijbouw gedoceerd, onder meer over de geschiedenis van boerderijen, mét de maquettes. Het college viel weg en de collectie wordt niet meer gebruikt. Je kunt de schaalmodellen online raadplegen via de website Blendeff.be.

KOKEN MET KADOC

KADOC bewaart veel documentair landbouwerfgoed. Denk aan de archieven van de Belgische Boerenbond en zijn diverse diensten en verwante organisaties. Een van de vele voorbeelden zijn de talrijke edities van het in Vlaanderen wereldberoemde ‘kookboek van de Boerinnenbond’ (sic), ook wel ‘de Vlaamse culinaire bijbel' genoemd. Je vindt ze allemaal in het KADOC.

KOKEN MET CAG

Leuven is de thuisbasis van het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG), dat samen met andere geïnteresseerden de geschiedenis en het erfgoed van de landbouw, voeding en het landelijk leven bestudeert, bewaart en toegankelijk maakt. Het gaat zowel om materieel als om immaterieel erfgoed: tradities, gebruiken, vakmanschap, taal enz. De blik is breed: de context is nationaal en internationaal en CAG gaat de interactie tussen verleden, heden en toekomst niet uit de weg. Het Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG) biedt wetenschappelijke ondersteuning.

CAG bestudeerde uitvoerig de geschiedenis van Boerenbond, Landelijke Gilden en andere takken van de Boerenbond-familie. Ook naar Ons Kookboek deed het centrum al onderzoek.

KORTE KETEN OP SCHOOL

Cultureel erfgoed annuntiaten Heverlee (CEAH) bewaart waardevolle archieven over de landbouwactiviteit en het hoger en secundair landbouwonderwijs dat in Heverlee werd georganiseerd. Dat gebeurde vanaf eind 19de eeuw en tot in de jaren 1960 in samenwerking met het Agronomisch Instituut van de KU Leuven. Op de site van het Heilig Hartinstituut in Heverlee is een van de enige nog operationele boerderijen op het grondgebied van Leuven actief.

TUINTJES VAN EN VOOR HET VOLK

Behalve de grootschalige groenteverwerkende bedrijven die zich in de rand van de stad vestigden, had en heb je ook de volkstuintjes in en om de stad, zoals die van Redingenhof, Cardenberg en Vinkenbos. Kleinschalige tuinbouw staat in onze tijd opnieuw in the picture, ook als sociaal en duurzaam initiatief.

VEEMARKT

Vee werd vooral in de omgeving van Leuven gekweekt. De stad zelf was het centrum voor het slachten en de distributie van vlees, met het Vleeshuis op het De Laeyensplein en met slachthuizen. De traditionele Veemarkt op het Sint-Jacobsplein, tijdens de jaarmarkt op Leuven Kermis, is sinds 2021 voltooid verleden tijd. Er is wel nog een veeprijskamp, een kinderjaarmarkt en je vindt er oldtimer-tractoren.

19. 1890

De Mannen van het Jaar worden opgericht

Leuven heeft een levendig verenigingsleven, met veel tradities en gebruiken die alles te maken hebben met feesten, zich ontspannen, samenkomen, in stoet door de straten lopen enz. Vaak gaan de diepste wortels van festiviteiten terug tot in de middeleeuwen, maar kregen ze hun huidige vorm in de 19de of pas in de 20ste eeuw. En ze evolueren voortdurend.

Dat is onder meer het geval met Leuven Kermis en de jaarmarkt. Of neem de oude traditie van carnaval, die in 1968 weer tot leven is gewekt door de vereniging de Orde van de Pietermannen. Er gingen ook tradities verloren, zoals de ommegang, die tot 1681 uittrok. Gelukkig is er het topstuk Stadskroniek van Willem Boonen uit 1596, waarin de ommegang met prachtige aquarellen integraal afgebeeld en ook beschreven wordt.

En Leuven heeft een voor Vlaanderen unieke ‘sociale praktijk’: de Mannen van het Jaar. Die bestaan sinds 1890.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

‘LOTGENOTEN’:

MANNEN VAN HET JAAR

De Mannen van het Jaar verenigen zich op basis van hun gemeenschappelijk geboortejaar en bereiden vanaf hun veertigste verjaardag met allerhande activiteiten hun vijftigste verjaardag voor. Zo vormen ze op een al ietwat gevorderde leeftijd een nieuwe vriendenkring van lotgenoten en ‘ervaringsdeskundigen’. In 2018 zijn ook de Vrouwen van het Jaar in het leven geroepen.

Deze Leuvense traditie is in 2009 opgenomen in de Inventaris Vlaanderen voor Immaterieel Cultureel Erfgoed. Daar is het niet bij gebleven: in 2011 erkende Unesco het Leuvense Jaartallenleven en sindsdien prijkt dat op de Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid.

Het Koninklijk Verbond der Jaartallen brengt alle jaartallen samen. Dat zijn er momenteel ongeveer 57. In totaal werden al 146 jaartallen gesticht. De bijbehorende documenten worden gedeponeerd in het Stadsarchief en de collectie objecten die bij deze traditie horen – denk aan vlaggen – werd tot in 2020 gepresenteerd in de raadskelders van het stadhuis. In 2022 is een waarderingstraject afgerond. Er wordt onderzocht hoe de collectie opnieuw gepresenteerd zal worden.

REUZELEUVEN

Ook de reuzencultuur is sinds 2015 opgenomen in de Vlaamse Inventaris voor Immaterieel Cultureel Erfgoed. De reuzenstoet ReuzeLeuven trekt pas sinds enige tijd weer door de straten, maar de traditie zelf gaat al terug tot de 14de eeuw. De houten kop van de reuzin Megera in de collectie van M Leuven is daar nog een stokoude getuige van.

Hoe blaas je een oude traditie nieuw hedendaags leven in? Dat deden de Mannen van 73 van de Leuvense Jaartallen. Zij organiseerden in 2013 – toen ze collectief veertig werden – een reuzenstoet waarin ze hun persoonlijke groepsreuzin

voorstelden: Fiere Margriet. Ondertussen heeft Leuven maar liefst negen reuzen, waaronder de Chinese reus Da Tong. Die is recent een kopje groter gemaakt.

Jan Van den Graetmolen (Buurtwerking Groot Redingenhof) is met zijn ferme 4,80 meter de grootste Leuvense reus en Kobe Koeienschieter van de Pietermannen de oudste. Met Nela en Jean Richard II, reuzin Iris en twee Poolse reuzinnen groeide de Leuvense familie verder aan en werd ze meer divers. Het netwerk van reuzenbeheerders komt geregeld samen om ideeën uit te wisselen. ReuzeLeuven vzw promoot de Leuvense reuzencultuur en organiseert de stoeten.

LEIVES

De Gielenhof, Boelenberg, Bummekes... Zegt je niets? Het zijn de Leuvense dialectnamen van het stadspark of Sint-Donatuspark, de Keizersberg en de Fonteinstraat-Tessenstraat.

Zo maakt erfgoed heel vaak ook een ‘banaal’ deel uit van ons leven, en dat bedoelen we niet negatief. ‘Banaal erfgoed’ is erfgoed dat zo dagelijks en overal aanwezig is dat we het niet meer als erfgoed zien. Of dat we vergeten dat het om erfgoed gaat. Zoals straatnamen. Heel vaak verwijzen die naar historische figuren, plaatsen, fenomenen…

In Leuven – en dat heb je niet op veel andere plaatsen – spant de Academie voor het Leuvense Dialect zich in om straatnamen ook in het Leuvense dialect in beeld te brengen, op de bekende blauwe bordjes. De Academie koestert en promoot het ‘Leives’ al sinds 1990.

20. Eind augustus 1914 Leuven brandt

Je ziet ze overal in het centrum van Leuven: gedenkstenen op gevels van huizen, met daarop een jaartal: 1919, 1920, 1921… Dat zijn stuk voor stuk heropgebouwde huizen waarvan de voorgangers vernield zijn tijdens de grote Brand van Leuven eind augustus 1914, een nachtmerrie voor de stad. Behalve veel privéhuizen gingen ook belangrijke monumenten in de vlammen op, zoals de Universiteitsbibliotheek, toen nog in de Naamsestraat. De wereld sprak schande van deze barbaarse daad.

Dertig jaar later: aan het eind van de Tweede Wereldoorlog wordt Leuven zwaar gebombardeerd, met opnieuw veel schade als gevolg. En eerder al, in 1940, brandt de nieuwe Universiteitsbibliotheek uit – intussen op het Ladeuzeplein – en is ook de Vaartkom het slachtoffer van een grote brand.

Bij oorlogsrampen als deze gaat heel veel erfgoed onherroepelijk verloren: niet alleen gebouwen, maar ook collecties van objecten (in Leuven onder meer het Koningscollege met het Zoölogisch Instituut en het Instituut voor Natuurkunde), kunst, archieven en dus ook bibliotheken. Dat zien we in onze tijd jammer genoeg opnieuw gebeuren op plekken waar wordt gevochten.

Intussen is in Leuven alles wat toen is wederopgebouwd zélf weer erfgoed. En dankzij grote inspanningen hebben de KU Leuven Bibliotheken opnieuw bijzonder uitgebreide boeken- en handschriftencollecties bij elkaar gebracht en bewaart het Universiteitsarchief weer een omvangrijk archief.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

LEVEN NA DE OORLOG

In de periode 2014-2018 herdacht de Vlaamse erfgoedsector uitgebreid de Eerste Wereldoorlog. Dat leidde in Leuven tot de expo en publicatie Herleven. Leuven na 1918. Daar werkte ook Leuvenaar en oorlogsjournalist Rudi Vranckx aan mee. Het project legde expliciet de band met de toenmalige actualiteit, bijvoorbeeld in Syrië.

Ook de huidige oorlog in Oekraïne leidt in Leuven tot initiatieven, onder meer in de erfgoedsector: het gaat van gezinsopvang, rondleidingen en activiteiten voor Oekraïense vluchtelingen tot bijzondere vredesconcerten op de Leuvense beiaarden in samenwerking met Oekraïense beiaardiers.

21. 1920 De eerste meisjesstudenten

schrijven zich in

In het academiejaar 1920-1921 mogen vrouwelijke studenten zich voor het eerst inschrijven aan de Leuvense universiteit. Tot grote bezorgdheid van de toenmalige bisschoppen. Aanvankelijk zijn ze slechts met enkele tientallen en rond 1940 is nog maar circa 10% van de studenten vrouwelijk. Een halve eeuw later, sinds eind jaren 1990, gaat het al om meer dan de helft van de studenten die zich in de Universiteitshal inschrijven.

Als je naar Leuven kijkt uit het perspectief van deze belangrijke evolutie, dan ontdek je nogal wat erfgoed dat verbonden is met de ‘opmars der studerende vrouwen’. Die begon grofweg eind 19de eeuw. In Brussel en Gent waren vrouwen al vanaf de vroege jaren 1880 welkom als student.

Marguerite Lefèvre was de eerste vrouwelijke hoogleraar. Emma Vorlat werd in 1985 de eerste vrouwelijke vicerector in Leuven.

100 JAAR MEISJESSTUDENTEN

Sporen van het verhaal van de studerende meisjes in Leuven vind je onder meer in pedagogieën (‘peda’s) die lang louter voor meisjes bedoeld zijn. Ook zogenaamde ‘verpleegstersscholen’ richten zich lang uitsluitend tot vrouwen. Over het thema heeft de KU Leuven een erfgoedwandeling uitgewerkt.

Pater Damiaan krijgt laatste rustplaats in Leuven

In Leuven wordt er op enkele plekken herinnerd aan de Bekende Wereldburger Pater Damiaan, alias Jozef De Veuster, een geboren Tremelonaar. Er is zijn graf in de Sint-Antoniuskapel en er staat een standbeeld van hem in de Brusselsestraat.

Sinds 1840 verblijven de paters van de Heilige Harten, beter bekend als de picpussen, aan de Sint-Antoniusberg in Leuven. Daar staat hun complex nog altijd. Pater Damiaan treedt in 1859 toe tot de gemeenschap, maar al in 1863 vertrekt hij als missionaris naar de Hawaï-eilanden, definitief. Pas in 1936, een kleine vijftig jaar na zijn dood, krijgt hij een laatste rustplaats in de Sint-Antoniuskapel.

De picpussen organiseren in de loop van een kleine twee eeuwen tal van religieuze activiteiten, zoals de Sint-Jozefsbedevaarten en Damiaanvieringen. Die krijgen door de tijd heen een ander karakter, maar ze zijn nog altijd tastbaar aanwezig in het erfgoed.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

HET VERHAAL VAN DAMIAAN

Het kloostercomplex van de picpussen krijgt een nieuwe invulling, maar de Sint-Antoniuskapel met het graf van Damiaan blijft behouden. De paters van de Heilige Harten behartigen ook de Collectie

Damiaan: die bestaat uit een museumcollectie, een archiefcollectie en een bibliotheekcollectie. In de Sint-Antoniuskapel wordt het verhaal van Damiaan verteld. De archief- en bibliotheekcollecties vind je sinds kort in KADOC. En voor de museumcollectie ga je naar het Damiaanmuseum in Damiaans eigen Tremelo.

23. 1963

Eerste Grote Prijs

Jef ‘Poeske’ Scherens

OHL, Leuven Bears, de Koninklijke Hockeyclub Leuven (uit 1929!), de langeafstandslopers en medaillewinnaars op de Olympische Spelen, Gaston Roelants en Emiel Puttemans, baanwielrenner Jef ‘Poeske’ Scherens… We noemen hier maar enkele toppers: Leuven is ook een (top)sportstad. En zoals elke menselijke bezigheid laat sport volop erfgoed na. Opnieuw mogen we hier zeggen: in al zijn vormen en gedaan-

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

TWEEWIELERS

Jef ‘Poeske’ Scherens wordt sinds 1963 jaarlijks herdacht in de Grote Prijs Jef Scherens, een semiklassieke wielerwedstrijd in en rond de heuvelachtige Leuvense binnenstad. Die is recent omgevormd tot Tour of Leuven – Memoriaal Jef Scherens.

Een absoluut hoogtepunt voor wielerliefhebbers en voor Leuven als stad was het WK Wielrennen dat in 2021 – in volle coronatijd – in Leuven plaatsvond en een massa volk op de been bracht. Aan de tijdelijke ‘velodroom’ op de Hertogensite vond toen de buitenexpo Allez, Allez! Koers in Leuven plaats. Salsa! vzw bracht een gelijknamig cahier uit over anderhalve eeuw coureurs, koersen en clubs, na grondig historisch onderzoek en met persoonlijke verhalen en opmerkelijke foto’s.

ten. Denk aan het onroerend erfgoed van het Sportkot, de collecties en archieven van al die clubs en verenigingen, de vele gebruiken en tradities die met al die vele sporten zijn verbonden.

Met ‘al die vele sporten’ bedoelen we ook de vele volkssporten die op weiden en banen, in cafés, zalen en zaaltjes worden beoefend, individueel en vooral ook in groep. Want sport is natuurlijk een sociaal gebeuren, voor deelnemers en voor toeschouwers.

We moeten hier meteen bij zeggen dat veel sporterfgoed nog wacht op ontdekking, onderzoek en ontsluiting.

STRUIFBAKKEN EN LEUVENSE KROPPERS

Ook volkssporten, zoals het struifwerp- en struifvogelspel, waren lange tijd populair. Van het eerste zijn nog sporen te vinden: je kunt ‘struifbakken’ op de Bruul en er is een struiverslokaal in Kessel-Lo aan buurtcentrum Casablanca. M Leuven beheert objecten van de verdwenen Leuvense struifvereniging met de heerlijke naam Les Bons Vivants de Saint-Jacques (1873).

De Toewip was een bekend volkscafé in Leuven. Achterin staat de laatste indoor staande wip van Vlaams-Brabant. En de Leuvense kropper is een begrip in de duiventeelt: deze oude rasduif is voor het eerst gekweekt in en rond Leuven.

DUELLEREN

KU Leuven Bibliotheken bewaart een grote collectie schermboeken die jongeheren instrueerden in de kneepjes van de schermsport.

24. 1977

De gemeentefusie vindt plaats

Wie tegenwoordig ‘Leuven’ zegt, heeft het over Groot-Leuven, een stad die sinds de fusie van 1977 uit vijf deelgemeenten bestaat: Heverlee, Kessel-Lo, Leuven, Wijgmaal en Wilsele. Ook delen van Haasrode en Korbeek-Lo horen erbij. De archieven van alle fusiegemeenten vind je in het Leuvense Stadsarchief.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

BUURTEN IN BEELD

In de diverse deelgemeenten zijn er verenigingen en buurtwerkingen actief die het lokale erfgoed genegen zijn en er actief mee aan de slag gaan. Zij worden elders in deze landschapstekening genoemd: de Vrienden Abdij van Park, de Heemkundige Kring Vlierbeek, Van Wicmale tot Wijgmaal…

Het meest opvallende recente erfgoedinitiatief is de reeks Straathistories: buurtbewoners onderzoeken het verhaal van hun eigen buurt en stellen dat te boek, met de steun van de Erfgoedcel. Daar lees je meer over op blz. 8.

25. 1979

Radio Scorpio zendt uit!

Radio Scorpio is de oudste nog actieve vrije radio in België! Het verhaal begon in 1979 in Leuven. In 2019 werd de frisse veertiger gevierd met een documentaire en een tentoonstelling in Cinema ZED. Leuven had nog vrije radio’s, waaronder Radio Sinjaal (1982-1995). Die begon in 2019 aan een tweede (internet)leven, dankzij medewerkers van het eerste uur.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

RADIOHUIS

Het blijft een mooi woord voor een radiozender: omroep. En het zit ook in de naam van de vrijwilligersvereniging, de vzw Omroepmuseum, die in Leuven mee instaat voor groepsbezoeken aan het Radiohuis. Voormalige radiomedewerkers begeleiden bezoekers daar op de tentoonstelling 100+ jaar Radio. Met uiteraard de bijbehorende krakende stemmen en een flinke collectie microfoons en radiotoestellen waar je vanzelf nostalgisch van wordt.

PERSBERICHTEN

In Leuven wordt een rijke collectie lokale en regionale pers uit de 19de en 20ste eeuw bewaard. Met Krantencollectie.be zet het Stadsarchief die in de kijker. Sinds 2015 digitaliseren vrijwilligers meer dan 500 verschillende dag- en weekbladen, goed voor 114.000 individuele pagina’s. En KU Leuven Bibliotheken werkt aan de volledige digitalisering van de Petites Affiches. Je vindt er ook de Vervliet-Henderick-collectie met ongeveer 40.000 titels. Deze internationale collectie kranten start in de 18de eeuw maar is overwegend 19de- en begin 20ste-eeuws.

Zo zijn we beland bij het thema ‘pers en communicatie’. Dat begon voor Leuven, zou je kunnen zeggen, toen de stad eind 19de eeuw haar telegraaf en postbedeling kreeg. Het kreeg een boost in 1967, met de komst van de Regionale Omroep Brabant van de toenmalige BRT, als vijfde regionale omroep.

LEUVEN VLAAMS!

Leuven is in Vlaanderen ook een begrip door wat er zich in de jaren 60 heeft afgespeeld: de strijd voor Leuven Vlaams. Die leidt in 1968 tot de opsplitsing van de universiteit in een Vlaamse en een Franstalige/Waalse tegenhanger (UCL in Louvain-la-Neuve, ‘het nieuwe Leuven’).

In het zog van de protesten ziet in 1974 het kritische studentenblad Veto het licht, een kweekvijver van journalistiek Vlaanderen, zoals Radio Scorpio dat is voor radiomakers. Ook het immer jonge Veto kan inmiddels dus terugkijken op een eerbiedwaardige geschiedenis, met een archief en alles wat daar verder nog bij hoort aan erfgoed.

26. 1981

Het erfgoed van de jeugd krijgt een plek

De toekomst is aan de jeugd. In Groot-Leuven zijn heel wat jeugdbewegingen actief, waaronder vooral lokale afdelingen van Scouts en Gidsen en van de Chiro. Leuven was in 1913 een van de eerste steden waar een Scoutsgroep werd gesticht. Behalve een toekomst heeft de Leuvense jeugd dus ook een verleden.

ERFGOEDSPELER

MUSEUM VAN DE JEUGD

In de vroegere Sint-Geertruiabdij is het Scouts- en Gidsenmuseum Leuven gehuisvest. Daar wordt sinds 1981 de geschiedenis van scouting bestudeerd, verzameld en gearchiveerd. Objecten, documenten en verhalen bieden samen een uitgebreide tentoonstelling. Het museum is uniek in België, maar ook in Europa en zelfs wereldwijd een zeldzaamheid.

27. 1995

Leuven wordt provinciehoofdstad van Vlaams-Brabant

Sinds 1995 is Leuven de provinciehoofdstad van de nieuwe provincie Vlaams-Brabant.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS DE PROVINCIE OP PAPIER

De provincie Vlaams-Brabant beheert haar eigen archief. Dat omvat hoofdzakelijk documenten en dossiers van na de splitsing van de unitaire provincie Brabant in 1995. Ze zijn afkomstig van de provinciale beleidsorganen en diensten. De archieven van de voorlopers van de provincie Vlaams-Brabant en ook het eigen historische archief worden (op enkele uitzonderingen na) bewaard in het Rijksarchief, vooral in Vorst, maar deels ook in Leuven.

Het uitgebreide Documentatiecentrum Vlaams-Brabant is een erfgoedbibliotheek met meer dan 13.000 boeken en tijdschriften over de geschiedenis van de regio Vlaams-Brabant en Brussel. Je vindt de bib in het Rijksarchief Leuven. Het Documentatiecentrum organiseert er ook tentoonstellingen, lezingen of neemt je mee op wandel.

PROVINCIALE KUNST

De provincie Vlaams-Brabant bezit een waardevolle kunstcollectie, met in de eerste plaats een staalkaart van (historische en actuele) Vlaams-Brabantse kunstenaars. Een aantal mooie en kunsthistorisch interessante stukken zijn overgeërfd uit het patrimonium van de vroegere unitaire provincie Brabant. En dankzij een legaat kwam de zeer uitgebreide verzameling van het kunstenaarsechtpaar Pierre Van Humbeeck en Marie Piron in de collectie terecht.

Kunstwerken worden in de eerste plaats ingezet om het Provinciehuis in Leuven en de provinciale buitendiensten te verfraaien, maar de collectie overstijgt uiteraard dit louter ‘decoratieve’ aspect.

HET GERECHTSGEBOUW

Het Leuvense gerechtshof, pal in het Leuvense stadscentrum, was aanvankelijk een provinciaal gebouw. Dankzij de samenwerking van de provincie, de diensten van de rechtbank, de stad Leuven, het Rijksarchief Leuven en het Leuvens Historisch Genootschap mogen we ook hier stilaan spreken van een erfgoedwerking, met onder meer exporuimte in de ruime hal.

28. Sinds ca. 2000

Leuven staat cultureel op de kaart

Niet wij zeggen het, maar betrokken mensen die het kunnen weten: er is sinds de eeuwwisseling veel gebeurd in de Leuvense cultuursector. En het is niet meer gestopt. Als we in één woord proberen te vatten wat er zo kenmerkend is voor de Leuvense cultuurdynamiek, dan is dat misschien wel ‘ontmoeting’. Ontmoeting van oud en nieuw, van kunsten en erfgoed, van professionals en vrijwilligers. Mekaar niet als concurrent maar als partner zien, en je kosten, kennis en publiek delen: dat wordt zelfs al ‘het Leuvens Model’ genoemd en het wordt op andere plaatsen gekopieerd.

De cultuursector zelf heeft het over een aantal troeven die ze in handen hebben. Behalve de combinatie van kunst en wetenschap, de intense samenwerking (zie hierboven) en het steeds meer internationale karakter van Leuven, hoort daar ook de dynamische wisselwerking van kunsten en erfgoed bij. Van verleden en toekomst.

Samen- en wisselwerking zijn in Leuven geen holle woorden. Denk aan de Leuvense stadsfestivals, die cultuur, hedendaagse kunst én erfgoed in de kijker zetten, samen. Denk aan M Leuven, dat erfgoed en hedendaagse kunst krachtig met elkaar verbindt. Denk aan de KU Leuven, die hetzelfde doet in haar erfgoed- en kunstenwerking. Denk aan een project als Abdij van Park, met zijn vele partners. Denk aan de vele vormen van samenwerking tussen professionals, ‘amateurs’ en vrijwilligers. Denk aan de talrijke erfgoedsites die zijn herbestemd als plekken van kunst en cultuur. En zo kunnen we nog even doorgaan met ‘denk aan’… Uit diverse onderzoeken blijkt alvast dat het Leuvense publiek bijzonder tevreden is over de gang van zaken.

De drie ‘organen’ die we hieronder noemen, zijn tegelijk drie voorbeelden van reële samenwerking en netwerking in de erfgoedsector.

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

ERFGOEDCEL: VERBINDEN EN PARTICIPATIE

In 2002 wordt in Leuven de Erfgoedcel opgericht, een combinatie van Vlaams beleid en lokale verantwoordelijkheid. Een Erfgoedcel verzamelt zelf niets. Of toch: een Erfgoedcel verzamelt kennis, ervaring, inspiratie en dynamiek. En een Erfgoedcel coördineert, bijvoorbeeld deze landschapstekening. De werking mikt op het leggen van zoveel mogelijk verbindingen en verbanden tussen erfgoedspelers, op de betrokkenheid van zoveel mogelijk mensen bij cultureel erfgoed –ook jonge mensen! – en op het promoten van frisse erfgoedwerkingen.

DEELRAAD ERFGOED

In 2003 en 2007 wordt de Leuvense Cultuurraad hervormd in een Cultuurkoepel met respectievelijk vier en vijf deelraden. Erfgoed is daar een van, naast Amateurkunsten, Kunsten, Vorming en Vrije Tijd. De hervorming is een mijlpaal gebleken voor de Leuvense cultuur- en erfgoedsector. Een vliegwiel voor wat al aan het broeien en het broeden was.

In de deelraad Erfgoed zitten zowel professionele erfgoedwerkers als vrijwilligers. De raad streeft naar onderlinge uitwisseling, samenwerking en oprechte betrokkenheid en inspraak bij het cultureel erfgoedbeleid.

ERFGOEDLABO LEUVEN

Het Erfgoedlabo is in 2017 opgericht als een samenwerkingsverband van de door Vlaanderen erkende professionele erfgoedactoren in Leuven. Het doel van het labo: door krachtenbundeling en samenwerking Leuven als dynamische erfgoedstad op diverse kaarten zetten: Vlaams, Europees, internationaal.

29. 2018 De Vredesbeiaard wordt ge nstalleerd

11 november 2018, dag op dag honderd jaar na de wapenstilstand van de Eerste Wereldoorlog. In de Abdij van Park is de Vredesbeiaard geïnstalleerd en kun je hem voor het eerst horen klinken. De beiaard is er gekomen na een crowdfundingactie van de stad Leuven en de Duitse stad Neuss, en dankzij maar liefst 300 kleine en grotere schenkers uit België en Duitsland. Van een succesvolle campagne gesproken.

Maar waarom Neuss? Omdat de stadsarchivaris van Neuss had ontdekt dat een bataljon reservisten uit Neuss in WO I verantwoordelijk was voor de verwoesting van de beiaard in de Sint-Pieterskerk in Leuven. En dat instrument met zijn veertig klokken was afkomstig uit, juist, Abdij van Park.

Leuven en Neuss willen met deze Vredesbeiaard ‘door cultuur verbinden wat ooit door vuur gescheiden is’. Of nog: ‘Vrede en verzoening zijn altijd mogelijk, hoe pijnlijk het gemeenschappelijke verleden ook geweest is.’

HET ERFGOED EN ZIJN SPELERS

VEREEUWIGD

De Vredesbeiaard is in korte tijd een vaste waarde geworden: voor de schenkers, bezoekers van de Abdij van Park, buurtbewoners… Het hele verhaal van de beiaard en zijn geschiedenis is vereeuwigd in een meertalig boek. Schenkers konden de beiaard ook letterlijk mee vorm geven door inscripties op de klokken te laten aanbrengen.

Maar zo’n beiaard leeft natuurlijk pas echt als hij wordt bespeeld. En als hij mee is met zijn tijd: door de muziekkeuze, door livestreams, door mensen te laten participeren, bijvoorbeeld via een Facebookgroep… De Leuvense beiaardiers zorgen voor dat bruisende beiaardleven.

30. 2030

Wordt Leuven

Europese Culturele hoofdstad?

Een paar jaar geleden stelde Leuven zich als eerste Vlaamse stad kandidaat voor de titel Europese Culturele Hoofdstad 2030. De Leuvense cultuur-, kunsten- en erfgoedsector zetten sindsdien initiatieven en projecten op die het pad effenen richting 2030 en daar voorbij. Denk aan de grote stadsfestivals van de voorbije jaren, de nieuwe podiumkunstensite die op de Hertogensite komt, de geplande ontsluiting van het historische stadhuis, het nieuwe Vesaliusmuseum, de vele vormen van nationale en internationale erkenning die het cultureel erfgoed te beurt vallen... Ook de diverse landschapstekeningen die worden gemaakt – waarvan deze er ook één is – kijken vooruit naar 2030 en verder.

Van groot belang in die Grote Aanloop is het internationale karakter dat Leuven als universiteitsstad van oudsher heeft en dat de stad vandaag de dag omarmt als een van haar grote troeven. Ook de meerderheid van de Leuvenaars doen dat. Leuven is een aantrekkelijke (centrum-) stad, zo blijkt. Er wonen vandaag de dag burgers uit meer dan 170 landen. Die veelheid brengt ook veel culturele diversiteit met zich mee en… nieuw erfgoed. Het erfgoedverhaal is dan ook nooit af. Het heeft een eeuwig open einde.

Het traject richting Leuven Europese Culturele Hoofdstad 2030 zit in een stroomversnelling. Met name KU[N]ST Leuven vzw zal een belangrijke coördinerende en trekkende rol spelen, samen met intendanten en vooral met heel veel betrokken Leuvenaars en organisaties in Leuven. Uiteraard ondersteunt de Leuvense sector van het cultureel erfgoed de ambitie volop.

P.S.: voor wie na het bladeren in deze landschapstekening Leuven Erfgoedstad wil ontdekken, zijn er de verschillende Leuvense gidsenorganisaties, waaronder Leuven+. Zij bieden thematische wandelingen, fietstochten en excursies aan over de vele facetten en rijke geschiedenis van de stad.

Doek! Applaus!

We hebben er op school (bijna) allemaal wel eens aan meegedaan: dansjes opvoeren, liedjes zingen, toneel spelen… Met bibberende knieën van de plankenkoorts of (veel te) luid en zeker van onszelf. Sommige acteurs deden er een levenslange microbe op. In de archieven van scholen vind je daar de getuigen van.

Erfgoed op school, dat is onder meer erfgoed over bijvoorbeeld schooltoneel: de teksten, de repetities, filmpjes, attributen… Vaak gaat het om ‘klassieke’ stukken. Shakespeare en Sofokles in de tot feestzaal omgebouwde turnzaal? Waarom niet?

Acteur en Leuvenaar Jonas van Thielen is een levenslang ‘slachtoffer’ van de toneelmicrobe. Met plezier. Voor Erfgoeddag 2021 dook hij in de archieven van KADOC, op zoek naar sporen van schooltoneel. Daar ging Jonas mee aan de slag voor een nieuwe voorstelling. Die ging in première in, hoe kan het anders, een school: de historische feestzaal van het Paridaensinstituut, een van Leuvens oudste meisjesscholen.

Wat onthouden we hiervan? Dat erfgoed van het onderwijs en schoolleven nog grotendeels onontgonnen terrein is. En dat er veel mee te doen is. Bijvoorbeeld een nieuwe generatie begeesteren. Dat is uiteindelijk het doel van alles wat de erfgoedsector doet: erfgoed goed doorgeven aan de volgende generaties. Jonge mensen begeesteren om op hun beurt met dat erfgoed aan de slag te gaan. En het door te geven aan… weer nieuwe generaties.

Stromae en Beyoncé op 63 klokken

Als je in je stad vijf beiaarden hebt, dan ben je wereldtop. Zo simpel is dat. En Leuven heeft… vijf beiaarden! Als je daarbij bedenkt dat de beiaardcultuur in onze streken zo’n vijf eeuwen oud is, dan wordt het nog indrukwekkender. Maar hoe houd je zo’n oude cultuur – erfgoed dus – fris en bij de tijd?

Hoe zorg je ervoor dat beiaarden bijdragen aan de levenskwaliteit van Leuvenaars? Dat ze ook inspelen op de diversiteit van de huidige Leuvense bevolking? De stad Leuven en de KU Leuven kwamen op het klinkende – en tot nu toe wereldwijd unieke – idee om samen een beiaardcurator aan te stellen, een ambassadeur van de Leuvense beiaarden en hun muziek. Zijn opdracht? Samen met collega-beiaardiers de beiaardcultuur promoten, de werking coördineren, de programmatie verzorgen, ook van festivals, mensen warm maken, helpen

bij het behoud en beheer van de instrumenten…

De allereerste beiaardcurator is sinds mei 2020 Luc Rombouts, een beiaardier met pakken ervaring, bergen kennis en een klinkend enthousiasme als het over beiaarden gaat.

P.S.: de Vlaamse beiaardcultuur is door Unesco erkend als een voorbeeldpraktijk van het borgen – zeg maar: koesteren en levend houden – van immaterieel cultureel erfgoed. En die 63 klokken van de titel van dit stukje? Dat is het aantal van de Universiteitsbeiaard op het Ladeuzeplein.

Geen stadsfestivals zonder erfgoed

Leuven maakt sinds een aantal jaar naam met zijn stadsfestivals. Denk aan de feestelijke festivals over Andreas Vesalius, Utopia, de Big Bang (KNAL!) en in 2023 Dieric Bouts. Het wordt niet altijd met zoveel woorden gezegd, maar zonder erfgoed zijn die geruchtmakende stadsprojecten ondenkbaar. En vooral ook zonder de mensen die voor al dat erfgoed zorg dragen, professionals en vrijwilligers. Véél vrijwilligers.

Als stad trots en wereldwijd kunnen uitpakken met erfgoed in je citymarketing, dat is het resultaat van ongelooflijk veel onzichtbaar dagelijks werk achter de schermen. Om al dat erfgoed goed te bewaren en te restaureren (anders gaat het verloren). Om het te inventariseren (anders weet je niet wat je hebt). Om het te borgen (anders sterven tradities en gebruiken af). Om het te onderzoeken (anders weet je niet wat het erfgoed betekent). Om het klaar te maken om ‘gezien/gehoord te worden’ (anders ziet/hoort en weet niemand het). Om het verhalen te laten vertellen enzovoort.

Je kunt dat nog anders zeggen. Als Leuven op de wereldkaart staat (en dat is het geval), dan is dat onder meer dankzij z’n erfgoed. En dus dankzij de vele mensen die ervoor zorgen.

2011, Bali, Indonesië. Op zijn zesde vergadering neemt het Intergouvernementeel Comité van de Unesco-conventie betreffende de borging van immaterieel cultureel erfgoed een voor Leuven historische beslissing: het plaatselijke Jaartallenleven wordt toegevoegd aan de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid.

Het was op Bali alsof de Mannen van ’t Joâr mochten meedoen aan een wereldkampioenschap. Met alleen maar winnaars. Zouden alle Leuvense mannen (en sinds kort ook vrouwen) die tussen hun 39ste en 50ste verjaardag en ook daarna nog samenkomen, als leeftijdgenoten en als vrienden, weten dat ze op die welsprekende wereldlijst staan?

De Jaartallen als traditie – en dus ook als erfgoed – zijn in elk geval een mooi voorbeeld van (zeer) levend erfgoed dat sinds 1890 mensen met elkaar verbindt, over sociale grenzen heen. En dat feestelijk is. En uniek, wist de Unesco in Bali. Dat de Jaartallen intussen ook een mooie collectie voorwerpen hebben, is mooi meegenomen. Maar laat ze vooral verder vieren, door de Leuvense straten trekken en vriendschapsbanden smeden.

Waar staan we in Leuven sinds de vorige landschapstekening van 2017? Hoe hebben we de voorbije jaren het potentieel van het cultureel erfgoed in Leuven aangeboord? Hoe hebben we dat omgezet in de maatschappelijke kracht van erfgoed?

Wie en wat hebben we gemobiliseerd?

Waar maakten we het verschil?

We vertrekken van de vier ambities waarmee we in de vorige landschapstekening naar buiten kwamen.

In welke mate en hoe hebben we ze gerealiseerd?

Ambitie 1 uit 2017

Het erfgoedbewustzijn vergroten. Zichtbaar maken wat verborgen is

Niet alle tradities zijn even zichtbaar als straatstoeten en feestelijke samenkomsten. Niet al het erfgoed klinkt even luid en duidelijk als beiaarden. Niet alle objecten springen even hard in het oog als topkunst. Het minder zichtbare erfgoed is daarom niet minder betekenisvol.

De Leuvense erfgoedsector kijkt daarom over het muurtje. Naar organisaties en individuen die in heel diverse domeinen van het leven actief zijn en die – vaak zonder het goed te weten – waardevol en betekenisvol erfgoed in huis hebben. De sector heeft hier een belangrijke taak als bewustmaker. Zo kom je ‘nieuw’ erfgoed op het spoor, kun je helpen koesteren wat bewaard moet worden en vermijd je dat dingen verloren gaan die dat droeve lot niet verdienen.

We doen systematisch inspanningen voor het registreren van erfgoed dat verspreid is of in het verborgene leeft. Dat gebeurt in het Erfgoedregister, de registratiemodule van Erfgoedplus.be, die overgezet wordt naar de Vlaamse Erfgoeddatabank. De Erfgoedcel leidt met dat doel vrijwilligers op. De voorbije jaren ging het vooral om religieus erfgoed dat verspreid is over de Leuvense kerken. Gebedshuizen van andere religies, zoals moskeeën, komen nog aan bod.

Leuven is een ‘zorgstad’ (zie blz. 27). Maar het erfgoed van de zorg is nog te weinig bekend en krijgt pas recent aandacht van professionals. Er is een inhaalbeweging bezig. De uitstraling van de Leuvense gezondheidszorg, ook vanuit erfgoedperspectief, springt daarin meer en meer in het oog, ook buiten Leuven. Over dat erfgoed zijn zorginstellingen in Leuven en de bredere regio ruim bevraagd door Erfgoedcel Leuven, KADOC-KU Leuven en Museum Dr. Guislain. Dat gebeurde binnen het Vlaamse project ‘Zorgzaam erfgoed’. In een coördinatie van ETWIE loopt er ook een waarderingstraject voor de ruime collectie van Histaruz – die in het nieuwe Vesaliusmuseum een rol zal spelen – en voor diverse andere medische erfgoedcollecties in Vlaanderen. De Leuvense Erfgoedcel stelt haar methodologische expertise ter beschikking. Doel: meer erfgoedbewustzijn in de zorginstellingen zelf. Dit wordt ook de basis voor verdere ondersteuning en dienstverlening vanuit de erfgoedsector.

Evenementen, herdenkingen en gebeurtenissen doen vaak dienst als vliegwiel in de erfgoedsector. Zo was in Leuven het wereldkampioenschap wielrennen de aanleiding voor een expo over de Leuvense wielergeschiedenis. Daar werden sportverenigingen en wielerliefhebbers actief bij betrokken. En toen buurtwerk ’t Lampeke zijn vijftigste verjaardag vierde, kwam ook het erfgoed achter deze Leuvense organisatie boven water: een boek en een filmpje blikken terug op een halve eeuw buurtwerken. De organisatie nam ook haar archief onder handen.

Naar aanleiding van 150 jaar Leuvense stadsschouwburg (zie hierover blz. 50) werden oude decorstukken onderzocht. Ze kregen een nieuw leven in… Kortrijk, waar Trezoor een gespecialiseerd depot heeft voor deze kwetsbare stukken.

Het project Slimerfgoed, met een twintigtal onderwijs- en erfgoedpartners, werd getrokken door CEAH, in samenwerking met KADOC, Erfgoedcel Leuven en een twintigtal andere onderwijs- en erfgoedpartners in Vlaanderen en Brussel. Doel is het erfgoed in scholen voor het voetlicht te brengen. Het project werd verduurzaamd in een platform en een netwerk. CEAH versterkte het met de internationale experten- en scholenuitwisseling Identity & Innovation (I²) en het provinciale project Klooster wordt school

Het Brabantse Woudenproject, dat de oud-boscomplexen Heverleebos/ Meerdaalwoud, het Zoniënwoud en het Hallerbos weer wil verenigen, werd erkend als kandidaat Nationaal Park. Dat is een unieke en zeer zichtbare kans om het rijke landschappelijk en historisch erfgoed ten zuiden van Leuven voor het voetlicht te brengen. Je leest er meer over op blz. 108.

In 2017 hernieuwde M Leuven zijn collectiepresentaties. Dat ging gepaard met een open oproep naar Leuvenaars om waardevolle collecties in hun bezit zichtbaar te maken. Sommige collecties vonden hun weg naar kleine M-vitrines. Een opmerkelijke poging om ‘zichtbaar te maken wat verborgen is’.

In 2021 lanceerden de Dienst Kunstpatrimonium en de Dienst Wetenschappelijke Collecties en Erfgoed de website Blendeff.be. Op dit online platform worden wetenschappelijke erfgoedcollecties en kunstverzamelingen van de KU Leuven samen ontsloten. Vanaf najaar 2023 zal de website ook in het Engels toegankelijk zijn.

In 2022 stelde de Dienst Publiekswerking, Congressen en Evenementen van de KU Leuven een eigen gidsenploeg samen. De gidsen verzorgen rondleidingen voor groepen én individuen. Ze doen dat in een toenemend aantal collecties en monumenten van de KU Leuven. Denk aan het Arenbergkasteel, de Universiteitshal, het Hollands College, het Groot Begijnhof, het Spoelberchmuseum, het Museum voor Dierkunde, het Thermotechnisch Instituut… Met het oog op de viering van 600 jaar Leuvense universiteit in 2025 wordt dit nog krachtiger uitgebouwd.

Ambitie 2 uit 2017

Samenwerken met andere sectoren en domeinen

Ambitie 1 gaat al over samenwerking met andere maatschappelijke domeinen die over verborgen erfgoed beschikken: onderwijs, sport, natuur, zorg… In déze ambitie staat de vraag centraal: hoe kunnen we kennis en ervaring verknopen om zo samen sterker te staan, erfgoedverhalen krachtiger en relevanter te maken en ze ruimer te verspreiden?

Binnen de stad Leuven bestaat een erfgoedbreed overleg waar we diverse overkoepelende – in het jargon: transversale – thema’s aanpakken. We werken samen met en rond de Leuvense kerken: een kerkenbeleidsplan, de inventarisatie van en zorg voor het kerkpatrimonium en het religieus erfgoed in het algemeen… Met duiding en 360°-foto’s ontsluiten we samen met Visit Leuven de zes historische kerken in Leuven voor een ruim publiek, naar het voorbeeld van andere steden in Vlaanderen. We werken samen aan een visienota voor begraafplaatsen en funerair erfgoed in Leuven en aan een visie over het duiden van erfgoed in het openbaar domein. De ROB-reeks Voor eeuwig en altijd legde een brug tussen erfgoedverhalen uit het archief en begraafplaatsen als plekken met een diepe betekenis in de stad. Of hoe we in Leuven de schotten tussen roerend, onroerend en immaterieel erfgoed slopen.

— MET DE KU LEUVEN

De afgelopen jaren werkten de stad Leuven en de KU Leuven intenser samen rond erfgoed. De gedeelde verantwoordelijkheid die zij als evenwaardige partners opnemen, wordt onder meer hardgemaakt in het Erfgoedlabo Leuven dat in 2017 is opgericht. Met een reeks studiedagen over calamiteiten en middaggesprekken over actuele erfgoedtopics stimuleert het Erfgoedlabo de uitwisseling van expertise en kennis door de partners van het netwerk, maar ook met experts en erfgoedwerkers uit heel Vlaanderen en Nederland. Op die manier wil het labo tot nieuwe inzichten komen en innovatieve methodieken ontwikkelen. In werkgroepen en ateliers worden daarnaast ook projectmatig nieuwe methodieken uitgetest, zoals een specifiek waarderingskader om de erfgoedwaarde van didactische wandplaten te bepalen (zie hierover blz. 47).

De samenwerking van stad en universiteit blijkt bij jaarlijkse evenementen als Erfgoeddag en Open Monumentendag. Ze is ook het kloppend hart van de tweejaarlijkse stadsfestivals. Thema’s waren de voorbije jaren: Andreas Vesalius, Utopia van Thomas More, de Arenbergs en de Big Bang en Georges Lemaître (KNAL!). Vertrekpunt was elke keer het erfgoed, als kern. In toptentoonstellingen

— MET ONROEREND ERFGOED, KERKBESTUREN, VISIT LEUVEN EN DE BEGRAAFPLAATSEN

in M Leuven en de Universiteitsbibliotheek kwamen kunstwerken, historische objecten en verhalen samen met hedendaagse kunst en wetenschappelijke collecties en insteken. Die behoorlijk unieke combinatie zit ook in het partnership dat stad Leuven en KU Leuven in het Erfgoedlabo aangaan.

De stadsfestivals hebben een internationale uitstraling. Dit zijn de cijfers: 200.000 bezoekers in 2016-2017 voor Utopia, 70.280 voor Vijf eeuwen Arenbergs in 20182019, en het KNAL!-festival 2020-2021 lokte ondanks de naschokken van covid-19 100.000 bezoekers.

Ook op muzikaal vlak sloegen stad en universiteit de handen in elkaar. In het kader van Leuven beiaardstad stelden ze samen een beiaardcurator aan, een nagelnieuw cultureel ‘ambt’. De curator zorgt er mee voor dat de Leuvense beiaardcultuur floreert, dat het muzikale programma van de vijf zingende Leuvense torens op elkaar afgestemd wordt én dat de beiaardcultuur eigentijds blijft.

2023: BOUTS

NEW HORIZONS

Een nieuw groot cultureel stadsfestival focust in 2023 op protagonist Dieric Bouts. Het festival onderzoekt welke sporen de 15de-eeuwer Bouts als vernieuwende kunstschilder én stadsschilder naliet en hoe inspirerend hij was en is, in zijn tijd en anno 2023.

Het Stadsarchief en de Erfgoedcel Leuven ontwikkelen een publieksparcours rond Bouts in het historisch stadhuis en de stadsbeiaardiers zetten een Bouts-programma op het getouw. Hoogtepunt is een internationale bruikleententoonstelling in M Leuven, die bijna dertig originele werken van de schilder naar Leuven brengt, het grootste aantal dat ooit onder hetzelfde dak werd tentoongesteld. De Universiteitsbibliotheek pakt uit met 'Kennis aan de ketting', een expo rond fake news, censuur en informatie in Bouts’ en in onze tijd.

Het Bouts-stadsfestival is door Event Flanders geselecteerd als Topevenement voor 2023.

— MET DE KUNSTEN

De samenwerking van ‘het erfgoed’ en ‘de kunsten’, die daarvoor vragende partij zijn, kreeg vorm en inhoud tijdens de thematische stadsfestivals en op de jaarlijkse Erfgoeddagen. Het succesvolle parcours van Erfgoeddag 2021 – thema was ‘De nacht’ – was mee de aanleiding om in 2022 voor het nieuwe geluidskunstfestival Hear Here van STUK de handen in elkaar te slaan. Er werd gekozen voor sterke erfgoedplekken in de stad. Die inspireerden de kunstenaars: de geluidskunstwerken gingen de dialoog aan met de omgeving en met het erfgoedverhaal. Het was een (stil) schot in de roos. Er kwam een ruim en divers publiek op af.

Aan Hear Here gingen de Elsewhere-concerten vooraf (12 edities tussen 2015 en 2020), met eigenzinnige muziekopvoeringen op verrassende erfgoedplekken, al dan niet met collecties. Erfgoed- en muziekliefhebbers ontmoetten er elkaar.

Fonk, de vzw achter het Leuvense kortfilmfestival Docville en Cinema ZED, heeft zich gespecialiseerd in documentaires waarin verspreid archiefmateriaal over interessante, historische of actuele Leuvense topics te zien is. Kwamen al tot stand: De Brand van Leuven, Leuven autovol autovrij, De Leuvense Scene, Leuven 68, De Slag om Leuven en Leuven Bierstad. Als erfgoedspelers leveren we documentatie en bronnen aan, en geven we feedback op het scenario. We leggen ook de link met het onderwijs, als het past: de dvd’s worden met lespakketten gratis aangeboden aan de Leuvense scholen.

— MET HET ONDERWIJS

De samenwerking met het onderwijs is voor de Leuvense erfgoedsector cruciaal. Dat erfgoededucatie zowel binnen als buiten de school een meerwaarde heeft, bewezen diverse projecten. Een hoogtepunt in dat verband was Erfgoeddag 2022, met als thema ‘Erfgoeddag maakt school’ én met een lange staart. De samenwerking onderwijs/erfgoed lijkt een duurzame blijver te worden en wordt ook intenser. De krachten worden gebundeld, ideeën, expertise en contacten worden uitgewisseld. We stemmen als sector structureel af met de stadsdienst Onderwijs en slaan bruggen met het netwerk van SOM, Samen Onderwijs Maken, en met de werking rond schoolerfgoed van CEAH.

We slaagden er als cultureel-erfgoedsector in een sterk aanbod te ontwikkelen voor binnen en buiten de klasmuren, in het kader van de Erfgoedweek. 1283 leerlingen trokken er in 2022 op uit en beleefden erfgoed op locatie: in een workshop, (dialoog)rondleiding, escapegame enz. 478 leerlingen kregen in de klas één of enkele lesuren lang een erfgoedwerker over de vloer die hen inwijdde in een bepaald thema: van alles over straatnamen, Damiaan, een les over de beiaard of het geheugen van sociale media.

Met vier secundaire scholen werkten we een uitgebreider cocreatief project uit. Zo maakten leerkrachten kennis met het veelbelovende onderwijspotentieel van erfgoed en ontdekten de leerlingen op hun beurt het diverse erfgoed van hun eigen school(buurt) en van de stad.

— MET DE NATUURSECTOR

Erfgoed en natuur, dat gaat hand in hand: een cultuurlandschap is altijd een samenspel van natuur en cultuur. Voeg daarbij de toenemende interesse van mensen voor hun eigen omgeving (‘met dank aan corona’) en voor thema’s rond klimaat en milieu, ook mensenwerk. Het is dan ook logisch dat de erfgoedsector de samenwerking met mensen en organisaties uit de groene sector opzoekt. Dat leverde al resultaten op, zoals wandelroutes die erfgoedorganisaties samen met natuurverenigingen uittekenden. Een ambitieus project in dit verband is Brabantse Wouden. Zie hierover blz. 108.

— MET GEMEENSCHAPPEN

In het diverse en gastvrije Leuven staan inclusie en welzijn hoog op de agenda. We experimenteerden als sector al met projecten die een antwoord zoeken op de vraag hoe we als erfgoedwerkers hieraan kunnen bijdragen. Wanneer en hoe wordt erfgoed echt ‘van iedereen’? Het is een uitdagende kwestie.

• Zo geeft M Leuven consequent een volledige museumzaal in handen van het publiek: het publiek is er curator. In de zomer van 2017 selecteerden Leuvenaars met een migratieachtergrond werken uit de M-collectie en vertelden ze er hun persoonlijke verhalen bij. Blanca, Akkacha, Gloria, Jing, Iwona, Liza, Julia en Karen kregen een stem bij de presentatie van hun selectie aan de bezoekers. M Leuven heeft ook al meerdere jaren multizintuigelijke rondleidingen voor blinde en slechtziende bezoekers.

• In het experimentele project ‘Itinera Nova in Leuven Centraal’ leren vrijwilligers en medewerkers van het Stadsarchief Leuven langdurig gedetineerden schepenbankregisters transcriberen: een zinvolle tijdsbesteding en een activiteit die het gevoel van eigenwaarde bevordert. Over Itinera Nova lees je meer op blz. 24.

• Geïnspireerd door de visiotour in de Universiteitsbibliotheek startte de deelraad Erfgoed in 2022 een traject op om sites en collecties via visiotours in de ErfgoedApp toegankelijk te maken voor doven en slechthorenden. De eerste realisatie is een wandeling langs de toeristische hoogtepunten in de binnenstad, met onder andere het stadhuis en de Sint-Pieterskerk, M Leuven, de Universiteitsbibliotheek en het Groot Begijnhof. Ook de site van Abdij van Park en PARCUM staan op de planning. We werken hiervoor samen met Doof Vlaanderen en met Gery Gerits, die in Leuven werkt, zelf doof is en als ambassadeur voor de dovengemeenschap optreedt.

• Citizen science is aan de orde van de dag. In november 2022 lanceerde KU Leuven de oproep ‘KU Leuven zoekt burgerwetenschappers’. De context: de dienst Wetenschappelijke Collecties en Erfgoed die streeft naar de registratie en digitalisering van de natuurwetenschappelijke collecties van de universiteit. Als onderdeel hiervan werd in samenwerking met het Departement Aard- en Omgevingswetenschappen een crowdsourcing-project opgezet. Er werd een beroep werd gedaan op burgerwetenschappers om via de website DoeDat te helpen met de transcriptie van de labels in de mineralencollectie. Hierdoor kon de collectie toegankelijker worden voor wetenschappers én voor het brede publiek. Het project was een groot succes: in minder dan twee weken werden de labels van 300 mineralen getranscribeerd. In het najaar van 2023 wordt een nieuwe reeks mineralen online geplaatst en wordt het project uitgebreid naar andere natuurhistorische collecties.

ONDERZOEK EN ERFGOED

Er bewoog de jongste jaren veel aan de KU Leuven als we het over erfgoed hebben. Het gaat dan over onderzoek, ontsluiting en opleidingen. Een greep:

• KU Leuven richtte HERKUL op om mensen met uiteenlopende interesses die op heel diverse niveaus met erfgoed bezig zijn – ook buiten de universiteit – samen te brengen. Academici, erfgoedprofessionals, studenten, alumni… kunnen via HERKUL samen onderzoek voeren, hun expertise delen en actief bijdragen aan de erfgoedwerking aan de universiteit.

• VIEW stelt technische kennis over erfgoed(conservatie en -restauratie) ter beschikking van onderzoekers. Het gaat om een samenwerking tussen het Book Heritage Lab – met expertise over de materialiteit en conservatie van boeken en documenten –en het Digitaal Laboratorium, dat expertise heeft inzake digitalisering en beeldvorming van erfgoed. Denk dan aan onderzoek met microscopische en chemische analyses van pigmenten en papier, het fotograferen van verschillende soorten zichtbaar en onzicht-

baar licht, het digitaliseren van kwetsbaar materiaal…

• De indrukwekkende Leuvense expertise op het vlak van digitalisatie en innovatie leidt tot boeiende vormen van samenwerking waar ook het publiek van geniet. Zo experimenteerde M Leuven al met eyetracking om de bezoekersbeleving te verbeteren: hoe kijken we eigenlijk als we naar kunst kijken? En de expo Albast eindigde met een apotheose in het Celestijnenklooster van Heverlee. Alleen: dat klooster is er niet meer. En dus werd de kloosterkerk op de expo digitaal ‘gereconstrueerd’. Zo kon je zien waar een van de topstukken van M oorspronkelijk voor bestemd was: het Sint-Annaretabel van Robert Colyns de Nole II.

• Een ankerpunt is ook het nieuwe postgraduaat Cultureel Erfgoed aan de KU Leuven sinds het academiejaar 2022-2023. De opleiding speelt in op het internationaal toenemende maatschappelijk belang van erfgoed: als actor in de samenleving, economisch, cultureel, op het vlak van milieu en duurzaamheid… Voor de Leuvense erfgoedsector biedt dit troeven om samen te werken, mee te denken en mee in concrete cases te voorzien voor de studenten. Een win-win-win.

Ambitie 3 uit 2017

Gezamenlijk

werken aan de infrastructuur

voor erfgoed in Leuven

Een gezamenlijke state of the art-bewaarinfrastructuur waarin ook de expertise in behoud en beheer wordt gebundeld, gedeeld en gevaloriseerd. Meer toonen presentatieruimte voor erfgoedgemeenschappen en -verenigingen om het ultieme doel van erfgoed – contact met het publiek, erfgoed beleven – waar te maken: dat was ambitie 3 in 2017.

Ambitie 4 uit 2017

De oprichting van het Erfgoedlabo Leuven was voor deze ambitie een belangrijke stap. In een van de labo-ateliers ligt de focus volop op de ontwikkeling van een nieuw Gemeenschappelijk Erfgoeddepot voor Leuven, over de grenzen en muren van erfgoedorganisaties heen.

Dit is een werk van lange adem: het zoeken naar geschikte locatie(s), het opzetten van een nieuwe en sluitende juridische onderbouw, een state of the art-gebouw, de integratie van gezamenlijke digitale toepassingen...

Het ambitieuze dossier werd de voorbije jaren met diverse experts grondig voorbereid: er is een uitgebreide conceptnota, er werd een juridische structuur uitgewerkt en de inplanting van het depot in het masterplan van Leuven-Noord werd voorbereid. Doel is dat het depot tegen 2035 in gebruik wordt genomen.

Een plek voor erfgoed van en in Leuven

In 2017 schreven we: ‘De erfgoedsector in Leuven werkt enthousiast mee aan de totstandkoming van een dynamische, open en creatieve plek waar het erfgoed van Groot-Leuven getoond en beleefd wordt en waar mensen elkaar ontmoeten. Doel is niet dat dé geschiedenis van dé stad wordt verteld. Doel is wel het presenteren van de vele geschiedenissen en verhalen van Leuven en van "oude" en nieuwe Leuvenaars, in een cocreatief proces.’

Met de prestigieuze herbestemming van het historische stadhuis tegen 2028 krijgt deze ambitie geleidelijk aan vorm en inhoud. Het stadhuis wordt een open huis voor bewoners en bezoekers, met een nieuw onthaal en nieuwe toparchitectuur.

Zeg maar: een open toegangspoort tot de stad. Een kennismakings- en verwelkomingsplek. Met expo’s, waardevolle collecties en verhalen. Met een studiowerking waar Leuvenaars en experts samen nadenken over en werken aan nieuwe uitdagingen en oplossingen voor hun stad.

VIJF JAAR ERFGOEDWERKEN VOOR

EEN RUIM PUBLIEK.

EEN KLEIN OVERZICHT

2016-2017 — stadsfestival Utopia –

Thomas More

2017 — oprichting Erfgoedlabo Leuven

2017 — 150 jaar stadsschouwburg. Opening vernieuwd museum PARCUM in historische ruimten van Abdij van Park

2018 — oprichting vrouwelijke Jaartallen, door vrouwen geboren in 1978

2018, 11 november — inhuldiging

Vredesbeiaard in Abdij van Park

2018-2019 — stadsfestival

Vijf eeuwen Arenberg

2019 — 10 jaar heiligverklaring Pater Damiaan

2019 — 10 jaar M Leuven met een expo en internationaal congres over de kunstenaar

Jan Borman

2020-2021 — ook in de coronajaren zochten we collectief naar oplossingen en creatieve manieren om het brede publiek erfgoed te laten beleven

2020 — Erfgoeddag als eerste grote activiteit na de lockdown. We verbonden nieuwe digitale en fysieke erfgoedpresentaties (buitenexpo’s, filmpjes, verhalen) op een verlicht buitenparcours. Veel en diverse publieke belangstelling

Er is natuurlijk meer dan het stadhuis. Leuven heeft tal van ‘sterke plekken’ die doordrongen zijn van erfgoed en waar verhalen van de stad, de universiteit en tijdelijke en vaste Leuvenaars oppoppen. Ze hebben stuk voor stuk stevige troeven op het vlak van samenwerking en publiekswerking, er is een groot toeristisch potentieel en ook de diversiteit is groot: het gaat van de stille sfeer van Abdij van Park (nu al een samenwerkingscluster), over de herbestemde industriële monumenten aan de Vaartkom, tot campussites-met-een-historie, zoals Heilig Hart in Heverlee, Arenberg in Heverlee en het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte in het centrum.

2021 - lancering visiotour voor dove en slechthorende mensen in de Universiteitsbibliotheek

2021 — 100 jaar WK wielrennen met een grote openluchtexpo over de Leuvense wielergeschiedenis

2021 — stadsfestival KNAL! over de Big Bang en Georges Lemaître

2021 — 900 jaar norbertijnen. Opening van de gerestaureerde historische ruimten van Abdij van Park

2021 — 300 jaar Matthias Vanden Gheyn (stadsbeiaardier, organist en componist) met een compositiewedstrijd en vijf verjaardagsconcerten op de vijf Leuvense beiaarden

2021-2022 — 200 jaar Kruidtuin, vier seizoenen lang

2022 — succesvolle Erfgoedweek voor scholen

2022 — vierde ReuzeLeuvenstoet trekt met 25 reuzen, verschillende fanfares en circusartiesten door de Leuvense straten én door het Wereldfeest. Het Scouts en Gidsen Museum schenkt een reuzescoutsdas aan reus Baden-Powel.

2022 — tien edities Straathistories voor en door Leuvenaars

2022 — eerste stadswandeling voor dove en slechthorende mensen over Leuvens erfgoed in Vlaanderen

Elk jaar — Open Monumentendag en Erfgoeddag

Vertel het aan de bergen

De jaren zestig. Ook in de geestelijke gezondheidszorg wordt volop geëxperimenteerd. In het psychiatrisch instituut Sint-Jozef Kortenberg – in de volksmond ‘Kortenberg’, officieel intussen UPC KU Leuven – introduceert dokter Michel Outtier beeldende therapie voor kwetsbare mensen, om een nieuwe ‘ingang’ te vinden. ‘Go tell it to the mountains’ stond op een van de tekeningen. Wat toen in Kortenberg is gemaakt, is nu een erfgoedcollectie waar KADOC mee zorg voor draagt.

Over naar het BAC ART LAB van de KU Leuven, waar hedendaagse kunstenaars thuis zijn. Daar liet Tamara De Prest zich inspireren door de Outtier-collectie, samen met een collectief van kunstenaars die gast aan huis zijn in het Herstelhuis van UPC KU Leuven. Van ‘Kortenberg’ dus. ‘Herstel’ is een recent begrip in de geestelijke gezondheidszorg. Het legt de nadruk op de kracht van kwetsbare mensen. Het nieuwe werk van dit collectief werd gepresenteerd in de pandgangen van KADOC, samen met een keuze uit de Outtier-collectie.

Tegelijk vond een ander kunstproject onderdak in datzelfde KADOC: Kunst in de Steigers van vzw De Hulster, ook een onderdeel van het UPC. De Hulster biedt hulp aan mensen met een psychische problematiek. Hun kunstwerken dragen bij aan een positieve beeldvorming.

Of hoe geestelijke gezondheidszorg, kunstenaars, de universiteit én een erfgoedorganisatie de handen in elkaar slaan. Om samen een krachtige boodschap te brengen. En zo mekaar te versterken.

Over frietsnijders en kersenontpitters

Je had decennia lang een landbouwhuishoudschool en dat heeft een collectie opgeleverd. Je hebt nu een grote onderwijscampus (Heilig Hart) en je werkt actief en intensief met je erfgoed, zoals Cultureel erfgoed annuntiaten Heverlee (CEAH) dat doet. Dat levert volop mogelijkheden op om in je onderwijscontext, die vandaag de dag per definitie superdivers is, met het erfgoed aan de slag te gaan.

Dat gebeurt dan ook. In het kader van het project Slimerfgoed zetten de Leuvense erfgoedpartners CAG, CEAH, Erfgoedcel Leuven en KADOC een proeftuin op. Leraren in opleiding van UCLL vormden duo’s met studenten NT2 en OKAN-leerlingen van het Heilig Hartinstituut Kessel-Lo. Aan de hand van de collectie van de voormalige landbouwhuishoudschool gingen ze met elkaar in dialoog: over koken, huishouden, gezonde voeding, etiquette... Oude bewaartech-

nieken uittesten, volgens de regels van de kunst, poetsen en huishoudhulpjes als een frietsnijder en kersenontpitter gebruiken…: het maakte de tongen los en leidde tot een intense uitwisseling van ideeën en tradities.

Of hoe erfgoed kansen biedt om thema’s als gender, inclusie en diversiteit aan te snijden. Op school en in dialoog met de omgeving. Lekker intercultureel.

Censuur onder de scanner

1520. Er verschijnt een boekje waarin de auteur zijn onvrede ventileert over de politieke situatie. Dat is niet zonder gevaar. Daarom verpakt hij zijn klacht als een studie over het oude Rome, maar dan met overduidelijke verwijzingen naar de eigen tijd. Iemand anders nam daar aanstoot aan, zo te zien: een heel deel van de tekst is met zwart overschilderd en zo onleesbaar gemaakt. Voor altijd?

Over naar 2023 en en de VIEW Kernfaciliteit voor Erfgoedonderzoek en Digitaliseringstechnologieën van KU Leuven Bibliotheken. Want daar willen ze natuurlijk weten wat er in dat vermaledijde boekje te lezen staat onder al dat zwart. Wat moest hier zo nodig gecensureerd worden? Zo belandt het Zwarte Boekje als een soort patiënt onder een science-fictionachtige koepel vol met lichtjes en draadjes. Voor kenners: een multispectrale dome. Die heeft als groot voordeel dat je het materiaal – in dit geval het kwetsbare boekje – niet beschadigt.

De hoogtechnologische koepel met zijn diverse lichtsoorten is inzetbaar voor allerlei andere soorten erfgoed én hij is ook draagbaar en dus verplaatsbaar. Zo komt het dat het Leuvense VIEW vaak samenwerkt met partners binnen en buiten de KU Leuven.

Handgeschreven doktersbriefjes, dat weten we: ze zijn maar met veel moeite leesbaar. Iets vergelijkbaars geldt voor de meesten van ons als het over historische handschriften gaat: het is zwoegen om ze te kunnen lezen, letter na letter. Frustrerend. Wie weet wat voor boeiends staat er niet allemaal in over onze voorouders. Maar change is coming

Er is beterschap op komst. Ferme beterschap. In de gedaante van technologie die handgeschreven historische documenten kan omzetten in digitaal doorzoekbare teksten: Handwritten Text Recognition (HTR), heet ze. Je moet de omgezette teksten nog corrigeren, maar het proces van het transcriberen kan voortaan ongelooflijk veel sneller gaan.

Het Stadsarchief volgt de ontwikkelingen op de voet. Die sluiten naadloos aan bij wat het archief al jaren doet: met een hele bende gepassioneerde vrijwilligers schepenregisters en stadsrekeningen omzetten in modern schrift. En kranten digitaliseren, dat ook. Kortom, inspelen op nieuwe mogelijkheden en op de kracht van mensen.

2035: dat is de nieuwe horizon van de Leuvense erfgoedsector. Waar willen we samen naartoe? Wat zijn de uitdagingen en wat zijn onze ambities? Hoe kunnen we erfgoed krachtig en betekenisvol laten zijn en blijven, in een stad en voor een samenleving in volle verandering (en in crisis)? Hoe gaan we vooral samen aan de slag: als erfgoedveld, met mensen en organisaties uit andere maatschappelijke domeinen, met beleidsmakers? Kortom, hoe maken we in de toekomst het grote en vernieuwende potentieel van erfgoed in de (Leuvense) samenleving waar, als het even kan nog meer dan we nu al doen?

Onze visie

Onze (erfgoed)grenzen verleggen, samen met partners uit heel uiteenlopende omgevingen. Experimenteren, durven: het zijn de kernbegrippen van onze toekomstvisie als collectief.

Aan alles voelen we als erfgoedsector dat het moment rijp is om een belangrijke nieuwe stap te zetten: door nauw en vooruitziend samen te werken met anderen, over sectoren en domeinen heen. Om nieuwsgierig te experimenteren en gedurfd te vernieuwen. Om zo een voorbeeld te zijn. De fundamenten hiervoor zijn de voorbije jaren gelegd.

1. De combinatie van expertise, feeling en verbondenheid. Die uit zich ook in diverse vormen van intense samenwerking, doorstroming, integratie van werkingen…

2. De sterke Leuvense cultuurparticipatie, het rijke verenigingsleven en de vele erfgoedgeinteresseerden en vrijwilligers. Dat blijkt uit de cijfers in de Stadsmonitor.

3. Erfgoedverenigingen met veel passie en ervaring.

4. Het specifiek Leuvense cultureel erfgoed dat leeft: de Jaartallen, de beiaardcultuur, de reuzen, het dialect... Dat verbindt veel Leuvenaars en versterkt de emotionele en de fierheidsdimensie van erfgoed in Leuven, een erfgoedstad-met-ziel.

5. De kracht van het onroerend erfgoed en de veelzijdige erfgoedcollecties in een historische en toeristisch aantrekkelijke stad. De kracht van samenwerking tussen collectiebeheerders, monumentenzorgers en archeologen.

6. De grote kritische massa en de academische skills, expertise en knowhow dankzij de aanwezigheid van de universiteit en haar mensen, bij wie de belangstelling voor erfgoed toeneemt. Leuven is een erfgoedstad-met-inhoud.

7. De erfgoedspelers die in Leuven zijn gevestigd maar op Vlaamse en internationale schaal werken en voor uitstraling zorgen. De combinatie van lokaal, Vlaams, nationaal, Europees en internationaal.

8. De bevatbare schaal van Leuven.

9. Het hoogtechnologische bedrijfsleven, de dynamische cultuur- en kunstscene en de vele ontmoetingen van mensen uit deze diverse omgevingen. Leuven is tegelijk erfgoedstad en capital of innovation.

10. De toenemende aandacht voor erfgoed in belangrijke segmenten in de samenleving die bovendien bij uitstek in het jonge Leuven belangrijke spelers zijn: zorg en onderwijs. Dat zorgt voor dynamiek en toekomstgerichtheid.

Kortom, Leuven wil nog meer een durvende en spraakmakende erfgoedstad worden, met goesting om dingen uit te proberen en te vernieuwen. Erfgoed heeft alles om nog meer een factor van samenlevingsbelang te zijn. Het talent en de knowhow zijn er alvast in onze stad.

Onze ambities

De combinatie van een heldere visie en unieke troeven brengt ons bij drie grote ambities:

DE ERFGOEDWERKING IN LEUVEN IS VAN, VOOR EN DOOR IEDEREEN

Het landschap van het cultureel erfgoed in Leuven – collecties en tradities, organisaties en verenigingen, vrijwilligers en professionals, activiteiten en digitaal – is een weerspiegeling van de samenleving. Leuvenaars herkennen zich en voelen zich thuis in facetten van de Leuvense werking met cultureel erfgoed, ongeacht leeftijd, herkomst, geloof, opleidingsniveau, sociaal-economische achtergrond… We streven naar contacten zonder drempels.

ERFGOEDWERKING VERBINDT MENSEN

In de Leuvense werking met cultureel erfgoed, dat op zichzelf zowel verbindend als onderscheidend en controversieel kan zijn, zetten we in op verbinding door debat, dialoog en uitwisseling. We gaan in tegen maatschappelijke trends en gegevenheden als polarisering, discriminatie, uitsluiting en ongelijkheid. De Leuvense erfgoedsector wil hierin een trekkersrol spelen en wil laten zien dat verbondenheid met erfgoed vertrouwen in de toekomst geeft.

ERFGOED(WERKING)

DRAAGT BIJ TOT EEN

DUURZAME SAMENLEVING

Zorgen voor en werken met cultureel erfgoed is per definitie zorgen voor en werken aan duurzaamheid: aan de horizon wachten de volgende generaties. Ons erfgoed is ook van hen. Vanuit die eigenheid draagt de Leuvense erfgoedsector bij aan het denken over en de transitie naar een meer duurzame toekomst, onder meer ook door in de brede samenleving de erfgoedreflex te bevorderen.

Onze plannen

1. Meer zichtbaarheid en presentatiemogelijkheden voor erfgoed. Keuzes maken. Herbestemmen

HET VERTREKPUNT

Dat het in Leuven bewaarde erfgoed ‘rijk’ en thematisch veelzijdig is, betwist niemand. Blader door deel 1 van deze landschapstekening en laat je overtuigen. De vele relicten, collecties en tradities weerspiegelen de voortdurend evoluerende identiteit van een meerstemmige stad en een momenteel snel veranderende samenleving. Leuven ademt erfgoed. En erfgoed is brandstof die mensen duurzaam kan verbinden.

Voor dat erfgoed in Leuven wordt met veel engagement gezorgd. Het Leuvense erfgoedveld met zijn talrijke dynamische spelers – vrijwilligers en professionals, individuen en gemeenschappen – vormt een fijnmazig netwerk. Er wordt intens overlegd en constructief samengewerkt. Inclusiviteit is daarbij een rode draad. Deze landschapstekening is er een bewijs van.

Die rijkdom en intense werking brengen ook uitdagingen met zich mee. Zoals keuzes die je samen moet maken: wat wordt er bewaard, wat stoot je af (‘ontzamelen’, in het jargon), wat krijgt een andere bestemming en waarom? Een basis voor het maken van die keuzes zijn waarderingstrajecten. Dan kies je met een fond. En bewaar je in je depots wat bewaard moet worden.

Erfgoed zichtbaar maken, in contact brengen en delen met een ruim en geïnteresseerd publiek is dé manier om er de relevantie van waar te maken en actueel te houden. De interesse en betrokkenheid zijn er in Leuven, vertellen de beschikbare cijfers, zowel bij bewoners en hun diverse gemeenschappen als bij bezoekers. Dat draagvlak is een grote troef. De honger is ook groot om creatief en participatief aan de slag te gaan met het erfgoed. Maar alles kan beter: ook in Leuven is veel erfgoed nog te onbekend en onderbelicht. Dat betekent: een risico op verdwijning. Vandaar de ambitie om méér erfgoed meer zichtbaar te maken.

WAT ZULLEN WE DOEN?

• We doorbreken de instellingsmuren en creëren meer zichtbaarheid voor de Leuvense cultureel-erfgoedwerkingen als collectief. Door dat collectief optreden verhogen we het bewustzijn van het belang van cultureel erfgoed bij de brede bevolking.

• We betrekken andere sectoren bij het erfgoed en stimuleren de erfgoedreflex. We gaan op zoek naar nieuw, nog onbekend erfgoed en nieuwe erfgoedgemeenschappen.

• Ambitieuze cultureel-erfgoedprojecten dringen zich op, met ook nieuwe, meerlagige manieren van presenteren en publieksbemiddeling. Participatieve processen met aandacht voor diverse perspectieven zijn cruciaal om de dialoog te bevorderen. Toegankelijkheid en betrokkenheid zijn centrale waarden.

• Door de krachtenbundeling met onroerend erfgoed en toerisme mikken we ook op bezoekers uit de brede regio en op toeristen uit binnen- en buitenland.

• We maken werk van een structureel collectieoverleg: wie verwerft welke stukken? Wie toont wanneer wat? Hoe doen we aan ontzamelen? Voor welke presentaties verwijzen we naar elkaar? Een belangrijk overleg gaat over het gezamenlijke depot.

• Herbestemmingen dringen zich op: van collecties, sites, kerken, monumenten… We denken als sector op basis van de erfgoedwaarden na over toekomstgerichte oplossingen en functies. Wie herbestemt wat, en welke herbestemming kiezen we?

DEZE LANDSCHAPSTEKENING EN DE NIEUWE BELEIDSPLANNEN: DE LINK

Het maken van deze landschapstekening viel voor een aantal Leuvense erfgoedpartners samen met het opstellen van een nieuw beleidsplan voor de periode 2024-2028, in het kader van het Erfgoeddecreet. Zo’n intensief proces is altijd een moment om achterom te kijken en vooruit te blikken.

In de nieuwe plannen komen krachtlijnen naar voren die de individuele instellingen overstijgen en naadloos aansluiten bij de visie en de ambities die hier worden geformuleerd. Ze hebben geleid tot enkele van de vermelde proeftuinen/experimenten.

COLLECTIEBELEID

Erfgoedspelers als M Leuven en CAG (met de Collectie Bulskampveld) zetten in hun collectiebeleidsplan hun herbestemmingsbeleid versneld voort. Ook het religieus erfgoed in Vlaanderen heeft nood aan meer ondersteuning om doordacht te kunnen herbestemmen. Deze ondersteunende rol neemt PARCUM op zich.

Nieuw is het intergenerationele aspect. Zowel bij het waarderen als bij het presenteren van erfgoedobjecten en -verhalen willen de Leuvense erfgoedspelers diverse generaties participatief bevragen en betrekken.

Uit deze gemeenschappelijke krachtlijn groeide het idee van de proeftuin rond ontzamelen, met aandacht voor het tot nu toe te weinig onderzochte juridische aspect.

PARTICIPATIE

Voor een aantal erfgoedspelers is het in kaart brengen van methodologische aspecten bij het dekoloniseren van erfgoedcollecties een prioriteit (KADOC, PARCUM, CEAH). De missiecollecties vergen een grotere onderzoeksinvestering, met experts uit Leuven en elders. Ook nodig is de betrokkenheid van gemeenschappen bij het waarderen van collecties en bij het nagaan wat de mogelijkheden voor presentatie zijn. Uit deze krachtlijn groeide het idee van een proeftuin over het omgaan met koloniaal erfgoed.

DIGITALISERIN1G

De betrokken erfgoedspelers willen investeren in digitaal denken en handelen. Zowel de digitale ontsluiting van hun collectie als de uitwerking van digitale storytelling met collectieobjecten maakt deel uit van hun beleidsplannen. Ze werken daarvoor samen met interne en externe spelers.

INTERACTIE MET HET ONDERWIJS

Leerlingen uit het lager en secundair onderwijs een rol geven in het collectiebeleid staat centraal in het beleidsplan van enkele erfgoedspelers. Zowel M Leuven als CEAH zet het cocreatieve collectiebeleid met scholen uit de regio versterkt voort. Ook in het nieuwe Vesaliusmuseum wordt interactie met het lager en secundair onderwijs een belangrijk actiepunt.

WAT VOEGEN WE TOE AAN HET LEUVENSE ERFGOEDLANDSCHAP?

EEN NIEUW EXPERIMENT: PROEFTUIN ROND ONTZAMELEN

De door Vlaanderen gesubsidieerde erfgoedspelers in Leuven, waaronder M Leuven, het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) en KADOC, geven in hun beleidsplannen uitdrukkelijk aan dat ze hun herbestemmingsbeleid versneld willen voortzetten. De basis is collectiewaardering en netwerking. Ook PARCUM neemt een rol op bij het doordacht herbestemmen van het religieus erfgoed in Vlaanderen.

Het juridische aspect bij het ontzamelen en herbestemmen van erfgoedcollectiestukken is nog te weinig bestudeerd. De Leuvense erfgoedspelers willen dat in het Erfgoedlabo gezamenlijk onderzoeken, uittesten en in kaart brengen in een proeftuin. De nieuwe kennis kan over heel Vlaanderen en Brussel worden ingezet.

NIEUWE SITE I: HET HISTORISCH STADHUIS, EEN OPEN HUIS VOOR LEUVENAARS EN BEZOEKERS

Het is zover: Leuvens meest zichtbare en iconische erfgoedlocatie in het historische stadshart wordt een open huis voor Leuvenaars, bezoekers en natuurlijk erfgoedmensen. Zij maken er kennis met – of tonen er – het verhaal van het gebouw en de verhalen van een rijke stad met een boeiend verleden en een beloftevolle toekomst. Dit wordt voor ons als erfgoedsector een unieke kans om te putten uit onze collecties en de oneindig vele verhalen, in een dynamische omgeving met ‘beweeglijke’, wisselende collectiepresentaties. In het nieuwe oude stadhuis zullen ook belangrijke maatschappelijke thema’s en vraagstukken worden belicht en bediscussieerd. Wat hebben het erfgoed en zijn vertegenwoordigers erover te vertellen? Een torenhoog cliché wordt in het nieuwe Leuvense stadhuis écht waargemaakt: verleden, heden en toekomst gaan met elkaar in een zinvol gesprek. Wat in deze landschapstekening een rode draad is, krijgt hier vorm en inhoud: de samenwerking van de erfgoedsector met de samenleving.

In elk geval: de cultureel-erfgoedwerking vormt een cruciaal en integraal onderdeel van het vernieuwde stadhuis. Het erfgoed en zijn wisselende stukken en verhalen zullen extra belevingslagen toevoegen aan het historische parcours.

NIEUWE SITE II: HET VESALIUSMUSEUM

Naar aanleiding van 600 jaar universiteit krijgt Leuven eind 2025 een nieuw en ambitieus museum: het Vesaliusmuseum, een initiatief van KU Leuven en UZ Leuven. Dit wordt een interdisciplinair centrum over wetenschap, zorg en samenleving in en rond Leuven.

Het nieuwe centrum en museum komt op de Hertogensite, in twee beschermde gebouwen die hierdoor een passende herbestemming krijgen: het neogotische anatomisch theater van architect Joris Helleputte (met de snijzaal), en het Pathologisch Instituut van architect Vincent Lenertz, het oudste echte labogebouw op de site. Daar komt nog het auditorium Heelkunde in de Minderbroedersstraat bij. Het geheel zal bestaan uit vijf samenhangende modules die ook afzonderlijk functioneren: Vesalius Bezoekerscentrum, Vesalius Museum, Vesalius Ateliers, Vesalius Buitenmuseum en Vesalius Digitaal.

In het nieuwe museum worden diverse werelden en thema’s met elkaar verbonden: ziekte en gezondheid, wetenschap en innovatie, sociale en maatschappelijke vraagstukken. Uiteraard is het Leuvense erfgoedveld een uitgelezen partner.

ABDIJ VAN PARK: INNOVATIE EN DUURZAAMHEID

In 2011 sloten de stad Leuven en de norbertijnen van de Abdij van Park een erfpachtovereenkomst. Wat daar sindsdien is gebeurd, is een schoolvoorbeeld van erfgoed, innovatie en samenwerking over sectoren heen en door professionals en vrijwilligers samen. Dankzij een uniek samenwerkingsproject van vele partners – en met belangrijke financiële steun van de Vlaamse overheid – gingen de restauratie en herbestemming in 2012 van start: toen is de toekomst begonnen. In 2025 wordt het project voltooid, al is het natuurlijk nooit ‘af’. En in 2029 bestaat de Abdij van Park 900 jaar.

Er is iets bijzonders aan de hand op deze prachtige groene plek met haar gebouwenpatrimonium: er werd resoluut gekozen voor een hedendaagse herintroductie van voormalige functies. Dat is iets anders dan nieuwe bestemmingen integreren in een bestaand gebouw. De abdij blijft dan ook een belangrijke plek van zingeving, religie, erfgoed en cultuur. Van innovatie en duurzaamheid, zoals al eeuwen. Dat sluit naadloos aan bij de visie en ambities die we in deze landschapstekening schetsen.

2. Methodische experimenten rond co-eigenaarschap en meer representativiteit

WAT ZULLEN WE DOEN?

HET VERTREKPUNT

Leuven is een cultureel diverse stad die meer dan 170 nationaliteiten telt in haar bevolking van permanente en tijdelijke bewoners. Hoe kunnen we de rijkdom aan verhalen, objecten, perspectieven en expertises van de huidige stadsbewoners meer bij de erfgoedwerking betrekken? En welk erfgoed brengen nieuwe gemeenschappen in Leuven? Hoe gaan we daarmee om in onze collectievorming? En in sterke erfgoedprojecten die een duurzame brug slaan naar diverse gemeenschappen en naar een cultureel diverse bevolking, in een stad waar veel jonge mensen verblijven? Op vragen als deze zoekt de hele Vlaamse erfgoedsector antwoorden.

Hoe dan ook, een groot deel van het in Leuven beheerde cultureel erfgoed heeft een internationale uitstraling. Een aantal erfgoedactoren zijn ook internationaal ‘vernetwerkt’ en slagen erin die netwerken om te zetten in concrete projecten.

Breed, inclusief, over maatschappelijke sectoren heen: het zijn kenmerken van veel van wat de Leuvense erfgoedsector doet. Erfgoed en het onderwijs, de zorg, de kunsten, cultuur, het toerisme…: het zijn in Leuven hoe langer hoe meer vanzelfsprekende koppels. Op deze weg willen we voortgaan. Net zoals we de kunstmatige scheiding tussen ‘soorten erfgoed’ – onroerend, roerend, immaterieel – met plezier overstijgen en de diverse vormen van expertise gretig samenvoegen. Om samen sterker te staan.

De horizon 2035 wordt een brede, diverse en grenzeloze horizon. Zoveel is duidelijk.

• Als cultureel-erfgoedorganisaties in een stad met veel stemmen verbreden we onze werking en de bijbehorende mechanismen, en stellen we automatismen ter discussie. Het grote doel is helder: ervoor zorgen dat die werking een weerspiegeling wordt van onze huidige stad en samenleving. In het veranderingsproces richting meer inclusiviteit zetten we als Leuvens cultureel-erfgoedveld labowerkingen en proeftrajecten op.

• Wat we uit die trajecten leren, verankeren we in onze organisaties, om ze meer inclusief, representatief en futureproof te maken. Om onze ambities te realiseren ambiëren we nog meer vormen van samenwerking met organisaties die bezig zijn met diversiteit en toegankelijkheid, onderwijs, welzijn, zorg en recreatie.

• We experimenteren met cocreatie in onze hele werking, samen met een aantal doelgroepen en de bijbehorende ‘culturen’ (in ruime zin). Zo zullen we de blik op onze collecties en op de cultureel-erfgoedwerking verruimen, veranderen, omgooien, herkaderen…

WAT VOEGEN WE TOE AAN HET LEUVENSE ERFGOEDLANDSCHAP?

NIEUW EXPERIMENT: PROEFTUIN INCLUSIE EN DEKOLONISATIE

We wisselen als erfgoedsector nog intenser inzichten en methodieken rond meerstemmigheid, diversiteit en intercultureel dialogeren uit met diensten en spelers in de domeinen Diversiteit, Cultuur, Welzijn, Onderwijs en Jeugd. We leren van hen.

Met doelgroepen werken we cocreatief samen en delen we ervaringen. Twee voorbeelden zijn de werking met doven en slechthorenden in de stad (o.m. visiotours, zie pagina 83.) en het thema dekolonisatie. Enkele vragen bij dat laatste thema zijn onder meer: hoe ga je om met koloniale collecties? En wat met koloniaal erfgoed in de openbare ruimte? De KU Leuven is met de thematiek bezig (Commissie Koloniaal Verleden en Koloniaal Erfgoed). En ook de stad ondersteunt initiatieven die de openbare ruimte dekoloniseren: het gaat van een stadswandeling over een muurschildering en kunstwerk tot dialoogtafels. Daar haken we op in. Met de sector en Erfgoedlabo brengen we mogelijke trajecten in kaart en organiseren we studiedagen en gesprekken met experts.

We trekken dekolonisatie ook open naar meerstemmigheid: hoe hiermee omgaan in de collectie- en archiefbeschrijvingen en -vorming? Hoe laten we in onze publiekswerking systematisch meer stemmen klinken? Hoe gaan we naar meer polyfonie?

NIEUW STADSPROJECT: ‘VERBEELDING VAN VOEDSEL’

In 2024 organiseren de partners van Erfgoedlabo Leuven een nieuw stadsproject rond (historisch) voedsel en de verbeelding daarvan in het erfgoed. Zoals elk erfgoedproject start ook dit van een hedendaags perspectief en van de actualiteit. Het hoeft geen betoog dat ‘voeding’ een belangrijk maatschappelijk thema was en is.

Een thema als dit beantwoordt perfect aan de wens van de sector om uit te breken en in cocreatie samen te werken met heel andere domeinen, sectoren en niet-traditionele erfgoedplekken in de stad. In dit geval gaat het om organisaties, diensten, ondernemingen en mensen die bezig zijn met diversiteit, kunst, horeca, welzijn, handel, buurtwerkingen... Het is een thematiek waar per definitie iedereen een nauwe band mee heeft en waarvan al gebleken is dat je er makkelijk grenzen mee doorbreekt.

NIEUW EXPERIMENT: PROEFTUIN ‘DE ERFGOEDZOEKERS’

Het erfgoed van morgen komt vandaag tot stand, zegt de boutade. Maar hoe capteer je dat? Dat is het uitgangspunt van het experiment ‘De Erfgoedzoekers’. Als nieuwe ‘goudzoekers’ trekken nieuwe erfgoedwerkers de stad (en de digitale wereld) in, op zoek naar ‘actueel erfgoed’, naar verhalen met een erfgoedtouch en naar wat er nu leeft. Ze doen dat in buurten – samen met buurtwerkers – en op sociale media. Het wordt een permanent proces van verzamelen van erfgoed zonder dat we vooraf doelen vastleggen.

We creëren een verzamelplek voor de veelheid aan verhalen en maken ze ook zichtbaar in onze erfgoedhuizen. De oogst brengen we ook terug naar de straten, buurten, scholen, pleinen enz.

3. Door

krachtenbundeling samen

bouwen aan de samenleving van morgen

HET VERTREKPUNT

Dit is geen geringe ambitie. In één zin samengevat luidt ze: erfgoed en de bijbehorende kennis kunnen een motor van maatschappelijke innovatie zijn en zo de transitie naar een meer duurzame toekomst waar helpen maken. Erfgoed als zuurstof voor de toekomst.

Wat laat ons toe dit te beweren? Deze overtuiging: dat onze kennis van het verleden en de zorg voor wat we hebben geërfd – een ultieme vorm van duurzaamheid – inspiratiebronnen zijn bij het nadenken over hoe we morgen duurzaam willen samenleven. Dat veronderstelt dat we onze krachten en al onze knowhow en expertise bundelen. Het is opnieuw een pleidooi voor samenwerking om zo ieders potentieel volop te kunnen aanboren.

Er is in de Leuvense erfgoedzorg bijzondere expertise en innovatieve kennis voorhanden, die aansluit bij de erkenning van Leuven als Europese hoofdstad van innovatie (2020). Een aantal daarvan is verbonden met de KU Leuven, maar ook veel andere (professionele) erfgoedactoren hebben een bijzondere knowhow, technische vaardigheden en infrastructuur opgebouwd ten dienste van het erfgoed. Zij zijn bovendien bereid om hun kennis, ervaring, ruimte en middelen te delen om ze zo te bestendigen. Het Leuvense Erfgoedlabo (zie blz. 67) is daar al een voorbeeld van. Het gemeenschappelijke erfgoeddepot wordt het hoofdproject.

Onze samenleving staat voor de transitie naar een sociaal-economisch en ecologisch meer duurzame en rechtvaardige samenleving. De stad Leuven speelt daar een voortrekkersrol in. De Leuvense erfgoedorganisaties zullen in dit verhaal hun rol spelen, als sector en als maatschappelijke actor.

WAT ZULLEN WE DOEN?

• De innovatieve kracht van erfgoed en de specifieke expertise in de Leuvense cultureel-erfgoedsector zullen nog veel meer ingezet worden als een factor en zelfs een motor van duurzame maatschappelijke ontwikkeling, in een samenspel met andere domeinen van de menselijke activiteit, zoals daar zijn: cultuur, onderzoek, innovatie, onderwijs, zorg, onroerend erfgoed, toerisme...

• Met sleutelorganisaties en transversale netwerken (Leuven 2030, Mindgate...) zetten we transitiewerven op. Die steunen op een gedeeld belang en een gedeeld gevoel van urgentie. Samen gaan we aan de slag met maatschappelijke vraagstukken, zoals de circulaire economie, de herbestemming van erfgoedplekken, de kennis van technieken en ambachten, de klimaatadaptatie, armoede en welzijn…

• De resultaten van deze transitiewerven zullen we als Leuvens cultureel-erfgoedveld gezamenlijk uitdragen op lokale, Vlaamse, Belgische, Europese en internationale schaal. Zo zal Leuven zich profileren als een baken voor een duurzame, innovatieve en zuurstofrijke omgang met cultureel erfgoed.

WAT VOEGEN WE TOE AAN HET LEUVENSE ERFGOEDLANDSCHAP?

NIEUWE SITE: EEN GEMEENSCHAPPELIJK

ERFGOEDDEPOT MET REGIONALE DIENSTVERLENING

De Leuvense erfgoedspelers slaan de handen in elkaar voor de bouw en de werking van een vernieuwend en doorgedreven ‘integraal’ en gemeenschappelijk state-of-the-art erfgoeddepot. Dat zal een oplossing aanreiken voor de al sinds jaren hoge nood aan kwaliteitsvolle depotruimte in Leuven.

Innovatief in het Leuvense depotverhaal is dat de stukken niet volgens eigenaars/beheerders geordend en bewaard worden, wel aan de hand van materiaal-technische kenmerken. Zo ontstaan er kansen om nieuwe verhalen te vertellen met stukken die nooit eerder met elkaar in verband gebracht werden.

Deze vernieuwende aanpak gaat gepaard met een nieuwe samenwerkingscultuur. Want het depot wil ook uitgroeien tot een dienstencentrum, waar erfgoedspelers uit de regio terecht kunnen voor ondersteunende diensten, zoals fotografie, scanning of zelfs restauraties. Zo komt het nieuwe depot ook tegemoet aan behoeften van niet-professionele erfgoedspelers en aan de noden van erfgoed dat bewaard wordt buiten het reguliere professionele circuit.

Cruciaal voor de werking van het gemeenschappelijke erfgoeddepot zijn digitale toepassingen en hun grenzeloze mogelijkheden. Radicaal digitaal: digitale technologie wordt toegepast in alle onderdelen van de werking. Er komt een gezamenlijk digitaal platform: van ‘linked data’, van alle collecties in het depot en breder, van digitale en fysieke collecties van alle partners in het Erfgoedlabo. We hopen op steun van stad Leuven, de KU Leuven en de Vlaamse Overheid.

NIEUW EXPERIMENT:

PROEFTUIN ‘HOE KAN ERFGOED EEN ROL SPELEN BIJ HET PSYCHISCH EN SOCIAAL WELZIJN VAN JONGEREN?’

Samen met de Leuvense vzw De Hulster onderzoeken we hoe lokaal erfgoed ingezet kan worden voor jonge mensen met een psychische kwetsbaarheid. Welke rol kan cultureel, immaterieel en onroerend erfgoed spelen bij hun herstel en maatschappelijke (re)integratie? De Hulster is een samenwerkingsverband van verschillende diensten zoals Beschut Wonen, Mobiel Team GGZ Leuven-Tervuren en Activering. Ook in het nieuwe Vesaliusproject wordt deze samenwerking voortgezet.

NIEUW EXPERIMENT:

PROEFTUIN ‘RENT A HERITAGE PROFESSIONAL’

Omgaan met dingen die verloren dreigen te gaan, daar zijn we als Leuvens erfgoedveld goed in. Noem het de erfgoedreflex. We willen die versterken en introduceren in andere sectoren. Maar het gaat niet alleen om het erfgoed als zodanig: zo willen we ook ‘historisch geïnspireerde innovatie’ teweegbrengen, vanuit de basisidee dat vernieuwing altijd ook ‘verankerd’ is. Anders gezegd: we zetten onze specifieke expertise in andere sectoren in om hen te helpen bij het oplossen van actuele vraagstukken. Zo maken we duidelijk dat erfgoed ook sleutels voor verandering in handen heeft.

Deze proeftuin sluit aan bij Studio Stad, een project in het historische stadhuis waar spelers die bezig zijn met ‘erfgoed’ en ‘innovatie’ samen met partners zoeken naar oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken met historische antecedenten én waarvan in de Leuvense erfgoedcollecties sporen terug te vinden zijn.

NIEUW PROJECT: BRABANTSE WOUDEN EN WALDEN

Bij Leuven reiken prachtige (erfgoed)landschappen tot aan de stadsrand. Het project ‘Brabantse Wouden – kandidaat Nationaal Park’ – biedt unieke kansen om het bewustzijn te vergroten van dit rijke landschappelijk en historisch erfgoed en om dat te koppelen aan collecties en aan immaterieel erfgoed in en rond Leuven. Het gaat meer concreet om MeerdaalwoudHeverleebos, het Zoniënwoud en het Hallerbos, stuk voor stuk omvangrijke oud-boscomplexen, met een ‘menselijk verleden’ dat tot in de Keltisch-Romeinse tijd reikt. Het gebied ademt geschiedenis en herbergt tal van spectaculaire erfgoedsites: herkenbare oude akkers uit de Keltisch-Romeinse tijd, het langbed De Tomme (Vlaanderens oudste monument), heel oude bomen en bosbodems, middeleeuwse ijzermijnen en leemgroeven, grafsites…

Het project ‘Brabantse Wouden – kandidaat Nationaal Park’ is een nauwe samenwerking van de Provincie Vlaams-Brabant, Agentschap Natuur en Bos, Vrienden Heverleebos en Meerdaalwoud, historische en erfgoedorganisaties, experts, andere sectoren (archeologie, toerisme, landbouw) en de betrokken gemeenten.

Stad Leuven is ook partner in ‘Walden’, een project van de provincie. ‘Walden’ staat voor ‘Wouden Akkers en Landschappen in de Dijlevallei Ecologisch laten Netwerken’. Het doel is blauw-groene-open-ruimtenetwerken tot stand te brengen op het grondgebied van de gemeenten en zo bij te dragen aan de ambitie van de naburige Brabantse Wouden. Dit biedt ook mooie kansen om erfgoedcollecties in te zetten, zoals historische kaarten en kaartenboeken.

Vernieuwend, duurzaam, in samenwerking: zo komen ook in dit ‘groene’ voorbeeld de ambities van de Leuvense cultureel-erfgoedsector samen.

ECOLOGISCHE DUURZAAMHEID EN ERFGOED: ‘KLIMAATROBUUST’

Voor het internationale erfgoedproject ‘Water&Land. Immaterieel erfgoed en duurzame ontwikkeling’ slaan CAG en het KIEN (Kenniscentrum immaterieel erfgoed Nederland) de handen in elkaar. Hun doel: onderzoeken hoe immaterieel erfgoed een hefboom kan zijn voor ecologische duurzaamheid.

Het driejarige project (2022-2025) gaat in op drie uitdagingen, die nauw met elkaar samenhangen: waterbeheer, biodiversiteit en bodemvruchtbaarheid. Samen met erfgoedgemeenschappen in Vlaanderen en Nederland die door hun inspirerende praktijken verbonden zijn met deze uitdagingen, onderzoekt het hoe traditionele kennis kan bijdragen aan een ecologische en klimaatrobuuste toekomst. Na dit project zal CAG deze werkingslijn integreren in zijn basiswerking. ‘Klimaatrobuust’ is daarin een speerpunt.

Wijdromenervandat mensenin2035demusea,de archieven,debibliothekenende erfgoedspelersinhunstad beschouwenalskrachtige bondgenoten,opwiezekunnen rekenenommeervattekrijgen opdecomplexewerkelijkheid. Alsopenengastvrijeontmoetingsplaatsendieverhalenmetje delen,vanuitperspectievendie jebandbreedteverruimen,je verbeeldingprikkelenenje sterkerdoenstaantegenover nepnieuwseninformatietsunami’s.’

M LEUVEN

Eenkwaliteitsvolle, uniekeenlaagdrempelige regionaal-historische bibliotheek,waarjeniet omheenkuntalsjede geschiedenisenhet erfgoedvanstadenstreek wilbestuderen,datwillen wenogmeerworden.’

DOCUMENTATIECENTRUM VLAAMS-BRABANT

Alsjevandaagdedagmedischehulpkangebruiken,gaje naarjevastehuisarts,diezonodigdoorverwijstnaareenspecialist. Alsjein2035erfgoedhulpzoukunnengebruiken–voorhistorisch begrip,brederekennisofgewooneengoedgevoel–stapjenaarje vertrouwdeerfgoedplaats,diezonodigdoorverwijstnaareen specialist.DatkandoordatdeLeuvenseerfgoedspelersnauw samenwerken,elkaarssterkepuntenkennenenbijzondergastvrij zijn.InKULeuvenBibliothekenstaanweklaarvooriedereendie meerwilwetenoveroudeboekenenhandschriften.’

Onsmuseumherstructurerenenklaarmakenvoor detoekomst,zodathetvooriedereentoegankelijkwordt. Samenwerkenmetanderevrijwilligersenpartnersomhet erfgoedvanscoutsengidsenuittedragen,inonsmuseum enopandereplaatsenenmanieren.’

Onze dromen voor 2035

We eindigen deze landschapstekening met ‘droomquotes’ van de Leuvense erfgoedspelers. Dit waren de droomvragen die ze voorgelegd kregen: wat is je droom voor 2035? Waar wil je staan? En in welke wereld?

Samenwerkingbinnenenbuitendecultureel-erfgoedsectorwordtmeerdanooiteenlabowaarinnieuwe inzichtentotontwikkelingkomen.Datuitzichvoorenook achterdeschermen:innieuwetoonplekkenenhybride projecten,maarevengoedineeninnovatiefgemeenschappelijkerfgoeddepot.’

ERFGOEDLABO LEUVEN

WehopendaterfgoedstadLeuvenmethaarveelzijdig

erfgoedentalrijkeerfgoedpartnerseencreatieveboostkrijgt, doordeinzetengoestingvanheelveelmensen,welkeachtergrond ofopleidingzeookhebben.Dataldezemensenmethunverhalen enervaringennieuweideeën,betekenissenenperspectieven aandragen.Erfgoedalszuurstofvooreenbruisendestadvande toekomst.’

ERFGOEDCEL LEUVEN

Wewillendiverse gemeenschappeninLeuven, Vlaanderen,Europaendehele wereldverwonderenen verbindenmeterfgoeddatde historischeenactueleimpact vanreligieoponzesamenleving toont.Wezijneentoegankelijke, uitnodigendeengastvrije ontmoetingsplekdiemensen, jongenoud,fysiekendigitaal, aantrekt,inspireertenin bewegingzet.Metverhalenwaar erfgoed,kennis,gemeenschappenbijelkaarkomen.’

KADOC- KU LEUVEN

KU LEUVEN BIBLIOTHEKEN

SCOUTS EN GIDSEN MUSEUM LEUVEN

Hetgeheugenvandestad.Daarwillenwij voorstaanenmeevormaangeven.Wedromen datheelveelLeuvenaarsdekrachtenrijkdomvan archievenontdekkenendatwebijhetvormenen ontsluitenvanonzearchievenuitdrukkingkunnen gevenaandiversestemmenenmeningen.’

DeAbdijvanParkzalin2035een bruisendeontmoetingsplekeneeninternationaal bekendebestemmingzijn,meteenuniekemixvan cultuur,religieennatuur.Dittopmonumentvan straks900jaaroudademttraditieinvernieuwing envernieuwingintraditie.Verleden,hedenen toekomstgaanerhandinhand.’

In2029vierenwenegen eeuwenAbdijvanPark.Dit erfgoedheeftVriendennodig dieerzorgzaamenliefdevolover waken.In2029wordenwijzelf honderdjaar.Wezijnklaarvoor eennieuweeeuw.’

VRIJWILLIGERSVERENIGING

VAN PARK

Wijdoennietslieverdan mensendieopzoekzijnnaarhet erfgoeddatverborgenzitinhun eigenfamiliegeschiedenis helpenenbegeleiden.Datzullen weblijvendoen.’

FAMILIEKUNDE

VLAANDEREN REGIO LEUVEN Wijdroomdenalvan eennatuurparkinhet

Dijleland,maarwemogennu noggrootserdromen:vaneen nationaalparkBrabantse Wouden!Datkandankzijde intensesamenwerkingvan diversepartnersenvanuiteen gedeeldevisieomnatuur, cultuurenerfgoedinderegio veiligtestellen.’

VRIENDEN HEVERLEEBOS EN MEERDAALWOUD

Alsvriendschapsverenigingbijuitstekwillenwijonze traditieenwaardendoorgevenaanhetbredecultureleveldin Leuven:solidariteit,generatiesdiesamenwerkenenverbinding tussenmensen,watookhunafkomstofvoorkeurenzijn.Datonze MannenenVrouwenvanhetJaarenhunimmaterieelerfgoed anderenmogenblijveninspirerenenwelkomhetenindegroep!’

Onze dromen

WehopenonsDamiaanerfgoedookindetoekomst, samenmetonzepartners,kwaliteitsvoltebewarenen presenteren.Wanthetkaneenbreedpubliekvanjongenoud blijveninspireren,engagerenenenthousiasmeren.’

DAMIAAN VANDAAG - PATERS H. HARTEN, LEUVEN Wijdromenvaneen stedelijkdocumentatie-en informatiecentrum“Leuven Historisch”,waarwesamen metzusterverenigingende geschiedenisvanLeuven, oudennieuw,bestuderen, schrijven,tonenen beleven.’

In2035hebbenwijalle papierenarchievendiewe wettelijkmoetenopnemenveilig inonsdepotgeborgenenkrijgen wealleennogdigitalearchieven binnen.Doortekstherkenningen AIzullenfenomenalehoeveelhedendatauithetarchief efficiëntdoorzoekbaarzijnen verwerktkunnenworden. Tegelijkzullenweeringeslaagd zijnomdeauthenticiteitvan diezelfdedatatevrijwaren.’

RIJKSARCHIEF LEUVEN

LEUVENS HISTORISCH GENOOTSCHAP

STADSARCHIEF LEUVEN

ERFGOEDSITE ABDIJ VAN PARK

VRIENDEN VAN DE ABDIJ

KONINKLIJK VERBOND DER JAARTALLEN

Wijdromendatin2035onzeVlaamse taalenonszieltogenddialectdeaanvallenvan hetEngelsalsnogglansrijkzullenhebben afgeslagen.’

Alsstadsgidsenhopenwedat bezoekersdemeerwaardevaneen“echte” gidsblijvenervaren.Wanteengidsheeftaltijd ietsextra’stevertellen,integenstellingtoteen audioguideofapp.Wekijkenerooknaaruit omLeuvenaarsentoeristenrondteleidenin hetherbestemdestadhuis.’

LEUVEN+

Wijhopendatdemuziek vanonzehuidigecomponistenin Vlaanderennogheellangmag klinken.DaarwerktMATRIX graagaanmee!’

MATRIX [CENTRUM VOOR NIEUWE MUZIEK]

In1951bezocht“koningBoudewijn”hetHeilig Hartinstituut.Eenstudentengrap!75jaarnadezegrapmet internationaleweerklankverwachtenwenietminderdan hethoogstebezoekvooreenritlangsmemorylane. TegelijkkanelkeLeuvenaar,bewoner,bezoeker,leerlingof leerkrachtkiezenvooreenliftnaarhetgloednieuwe erfgoeddepot.CEAHkomtuitdekast.’

CULTUREEL ERFGOED ANNUNTIATEN HEVERLEE

Meteenprachtigkunstpatrimonium,verbluffendewetenschappelijkecollectieseneenbijzonderrijkuniversiteitsarchief wildeDienstAcademischenHistorischPatrimoniumtonenhoe onzeuniversiteitinVlaandereneenerfgoedspelervanformaatis. Wedromenervanaldieerfgoedschattenmethetgrotepubliek tedelen:bijonze600steverjaardagin2025,maarnietminderin dejarendiedaaropzullenvolgen.’

KU LEUVEN - DIENST ACADEMISCH EN HISTORISCH PATRIMONIUM

HetnieuweVesaliusmuseumwordteenperfect platformvooronzecollectie. Doornualonzevelestukken onderdeloeptenemen,samen metanderebeheerdersvan zorgerfgoedinVlaanderen,met ETWIEenmetdeErfgoedcel Leuven,makenwezeklaarvoor eenduurzametoekomst.Straks teontdekkenineengloednieuwmuseum!’

HISTARUZ

DatLeuvenaarsen bezoekersin2035nogmeer danvandaagwelbevinden zullenervareninhetrijke erfgoedvandestad.Endat hetklinkendeerfgoedvan beiaardenenluidklokken hierineenbetekenisvollerol zalspelen.’

CAMPANAE LOVANIENSES

KULeuvenheefteenbijzondergevarieerde waaieraanroerend,onroerendenimmaterieel erfgoed,datbijhetbredepublieknogtevaak onbekendis.Meteenveelheidvanerfgoedinstrumentenenpublieksactiviteitenhopenwedit patrimoniumstapsgewijsbeterteontsluitenvoor Leuvenaars,schoolkinderen,studenten,congresgangersentoeristenuitbinnen-enbuitenland. Tegen2035moetenallegeïnteresseerdenvlot kenniskunnenmakenmetaldatmooieerfgoeddat deuniversiteitbewaart.’

DIENST PUBLIEKSWERKING, CONGRESSEN EN EVENEMENTEN KU LEUVEN

In2025bestaatdeAbdijvanVlierbeek900jaar.De wereldzalhetgewetenhebben!SamenmetalleVlierbeekse verenigingenzettenweeenfeestjaarvolactiviteitenop poten.Welatenonsinspirerendoordegeschiedenisen slaantegelijkdebrugnaarhetlevenvandaagenmorgen. Want900jaar,datisnogmaarhetbegin!’

HEEMKUNDIGE KRING VLIERBEEK

Wijgmaal,datiseenlevendige plekwaarbuurtbewonersveel initiatievennemen.Wijwillende Wijgmaalseverhalenengeschiedenis levendhoudenenblijvendoorgeven.”

VAN WICMALE TOT WIJGMAAL

Hetmuzikaleerfgoedrondpolyfonie dateeuwengeledenisgemaaktenbewaard indeLageLanden,onderzoekenenlaten klinkenvooreenzobreedmogelijke gemeenschap.Daarzettenweopinvia innovatievemethodenentechnologieën. MetALAMIREXRSTUDIOin2028,het AlamireSoundLabenhetAlamireDigital LabzettenweLeuvennogintenser wereldwijdenklankrijkopdekaart!"

ALAMIRE FOUNDATION

Wijdromenkleinengroot.Vankleinereuzenstoeten bynight,ineensfeervolverlichtestad.TotReuze-Leuvenstoetenmetwelhonderdreuzen.Endatonzeeigendiverse Leuvensereuzenfamiliegestaagmagblijvengroeienenop veelenthousiasmeendraag-endaadkrachtvanveleLeuvenaarsmagrekenen.’

REUZELEUVEN

Onze dromen voor 2035

Alsvriendenkringvanhet Stadsarchiefdromenweervandat hetarchief,enbijuitbreidingde heleLeuvenseerfgoedwerking, verwonderingmagblijven opwekkenoverhetLeuvense verledenenerfgoed,bijoudereén jongeregeneraties.’ SALSA!

Datweeenfysiekeenvirtueleontmoetingsplek mogenzijnvooriedereenmetinteresseintheologie, religieenerfgoed.Endatwesamenmetvelepartners, nationaaleninternationaal,hetreligieuzegedrukte erfgoedvandeLageLandentoegankelijkmakenen veiligstellenvoortoekomstigegeneraties.’

MAURITS SABBEBIBLIOTHEEK KU LEUVEN

PARCUMwilinLeuvenenverdaarbuitenbijdragenaaneenduurzamesamenleving. Metreligieuserfgoedalshefboombrengenweverbindingenwederzijdsbegriptotstand.In 2035wordthetreligieuserfgoeddoordachtbewaardvoortoekomstigegeneratiesenmaken wemetlokalepartnershetroerend,onroerendenimmaterieelreligieuserfgoedopeen prikkelendeeninspirerendemanierbreedtoegankelijk.Zokomenwetoteenbeterbegripvan eneengenuanceerdekijkophetreligieuserfgoedenopdewereldrondomons.’ PARCUM

Wijdromenvaneenwereldwaarinwemetz’nallen zorgzaamenduurzaamomgaanmetons(agrarisch)erfgoed, onzeomgevingenelkaar.’

CENTRUM AGRARISCHE GESCHIEDENIS

PROCES

Deze landschapstekening is gemaakt door de Leuvense Cultureel Erfgoedsector, zoals die is vertegenwoordigd in de Deelraad Erfgoed en Erfgoedlabo Leuven, en met de input van velen die bij het cultureel erfgoed in Leuven betrokken zijn.

Van het proces maakten drie sectormomenten deel uit, onder begeleiding van IDEA Consult:

1. 24 februari 2022: succesverhalen en -factoren. Een scan van de trends in het erfgoedlandschap en de culturele en maatschappelijke omgeving. Op zoek naar kansen en uitdagingen voor een SWOT.

2. 24 maart 2022: blik op de toekomst en op gezamenlijke ambities en stappen voor 2035.

3. 14 juni 2022: ideeën en projecten die uit de ambities volgen.

Dit traject werd aangevuld met een hoofdstuk over de rijkdom en de troeven van Leuven: zie deel 1.

Met dank aan:

Koen Adams, Peter Bary, Joke Buijs, Chantal Bisschop, Ruben Boon, Mia Brugmans, Thomas Cardyn, Marc Carnier, Lothar Casteleyn, Nanou Catry, Marika Ceunen, Ria Christens, Kim Christiaens, Kjell Corens, Marjan Debaene, Liesje Delauré, Charlotte De Koninck, Jan De Maeyer, Bert Demarsin, Ellen Demuynck, Bart Demuyt, Ward De Pril, Lieze Depuydt, Johan Doperé, Carine Dujardin, Yassin El Attar, Piet Forger, Hanne Grégoire, Herman Goessens, Ko Goubert, Rebecca Gysen, Roeland Hermans, Peter Heyrman, Inge Huskens, Kristien Jacobs, Robrecht Janssen, Joris Janssens, Patrik Jaspers, Wouter Jaspers, Ramon Kenis, José Lambrechts, Stefanie Lambrechts, Veerle Lauwers, François Michiels, Marc Nelissen, Liesbet Nys, Femke Paulussen, Jan Paesen, Annemie Pernot, Nathalie Poot, Melissa Portaels, Bart Raymaekers, Luc Rombouts, Nils Roofthoofd, Yves Segers, Valérie Serneels, Ann Smets, Tjamke Snijders, Eva Spaepen, Helen Stans, Herman Swinnen, Tiny T’Seyen, Elsy Vandezande, Hannes Vanhaverbeke, Stefan Van Lani, Barbara Van den Abeele, Steven Vandervelden, Lieve Van Hoofstadt, Hilde Van Kiel, Hanna van Zutphen, Anne Verbrugge, Herman Verbruggen, Jan Verhaeghe, Flory Vloebergs, Luc Vints, Annelies Vogels, Valerie Vrancken

COLOFON

Redactie: Patrick De Rynck

Vormgeving: Uncompressed

Druk: Antilope De Bie

Leuven 2023

FOTO’S

AB-Inbev (p. 40), Agentschap Natuur en Bos (p. 109), aNNo en FELT (p. 99), De Aanstokerij (p. 16), Alamire Foundation (p. 8), Cultureel erfgoed annuntiaten Heverlee (p. 29, 47, 53, 54, 88), Documentatiecentrum Vlaams-Brabant (p. 65), Damiaan Vandaag (p. 60), De Gregorio & Partners architecten (p.100), De Hoorn (p. 40, 41), Dienst Publiekswerking, Congressen en Evenementen KU Leuven (p. 84), Erfgoedcel Leuven (p. 8, 21, 26, 28, 34, 41, 44, 46, 56, 57, 61, 62, 68, 70, 71, 76, 77, 84, 85), Erfgoedsite Abdij van Park (p. 8, 100, 101), Fonk (p. 43, 52), KADOC (p. 29, 88, 102, 107), KU Leuven Bibliotheken (p. 35, 89, 104, 107), KU Leuven (p. 27, 31, 32, 47, 59, 104), KU(N)ST Leuven (p. 69, 71), Kunstpatrimonium KU Leuven (p. 38, 85), Leuvens Historisch Genootschap (p. 9, 30), Maurits Sabbebibliotheek KU Leuven (p. 23, 106), M Leuven (p. 9, 37, 45), PARCUM (p. 22, 77, 98, 99, 103), Provinciaal Archief Vlaams-Brabant (p. 55), Provincie Vlaams-Brabant (p. 65, 108, 109), Radio Scorpio (p. 63), Rijksarchief Leuven (p. 33, 34), Sergison Bates architects & TD KU Leuven (p. 100), Stad Leuven (p. 13, 14, 16, 19, 23, 31, 40, 58, 64, 99), Stadsarchief Leuven (p. 13, 17, 18, 24, 25, 26, 27, 28, 36, 39, 42, 48, 49, 51, 52, 55, 56, 57, 58, 61, 62, 89, 104), STUK (p. 50, 51), Universiteitsarchief KU Leuven (p. 32, 33, 35, 49, 63), Van Wicmale tot Wijgmaal (p. 42), Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud (p. 15, 108, 109), VISIT Leuven (p. 20, 21, 30, 48).

FOTOGRAFEN

Pieter Baert (p. 28, 54), Alain Beerens (p. 69), Danny Brison (p. 47, 54, 103), Karl Bruninx (p. 48), Uschi Claes (p. 66, 67, 71), Jan Crab (p. 13, 16, 44, 66, 67, 84, 85), Jules David (p. 53), David Degelin (p. 99), Michael De Lausnay (KU Leuven, p. 84), Flupke (p. 30), Ramon Kenis (p. 9, 30), Dirk Leemans (p. 6, 9), Robbe Maes (p. 60), Geert Mertens (p. 8, 26, 67), Marco Mertens (p. 20, 21, 50, 77, 101), Henri Meulemans (p. 84), Dominique Provoost (p. 37), Thomas Sisk (p. 57, 85), Rob Stevens (KU Leuven, p. 27, 32, 35, 38, 66, 85), Michiel Suls (p. 88), Erard Swannet (p. 14), Anne Van Aerschot (voor Rosas, Fase en Rain, p.50, 51), Karl Vandervoort (p. 53), Filip Van Loock (p. 68), Alexander Vantournhout & Stanislav Dobak (p. 77), Cedric Verhelst (p. 77, 99, 103), Michel Vlasselaer (p. 9, 30), Bardt Wauters (p. 34, 46, 64, 70, 99), Lien Wevers (p. 45), Jacques Willems (p. 76, 77).

V.U. Bert Cornillie, schepen van cultuur stad Leuven, Prof. Van Overstraetenplein 1, 3000 Leuven