SERIE DE HOGE PORTE EN DE LAGE LANDEN
Ook u spreekt Turks! In Nederland wonen 400.000 Turken, Turkije is kandidaat-lid van de Europese Unie en het land is een favoriete vakantiebestemming van honderdduizenden Nederlanders. Maar wat weet een doorsnee Nederlander over de Turkse invloeden in Nederland, bijvoorbeeld op het gebied van wederzijdse banden, kunst, architectuur en literatuur? Om beide werelden beter aan elkaar te spiegelen, start Tulpia een serie over de Turkse taal en cultuur. Deel 1: Turkse leenwoorden in het Nederlands.
E
r was een tijd dat de Turken voor de poorten van Wenen stonden en de bakkers zoete broodjes bakten… Kent u dat verhaal? Als het niet waar is, is het toch te mooi om niet te verhalen… We schrijven het jaar 1529. De stad is omsingeld door Osmaanse troepen onder leiding van sultan Süleyman I de Prachtlievende, maar de inwoners van Wenen weten de belegeraars terug te slaan en zelfs het Turkse kamp te bezetten. Volgens de legende vond een Weense bakker toen de croissant (Frans voor: ‘wassende maan’) uit als imitatie van de halve maan, het embleem van de Islam dat de vaandels en tentstokken van de Turken tooide. Toen kwam er ineens een tijd dat wij liever Turks dan paaps waren. ‘Liver turcx dan paus’ luidde de leus tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Hij werd in de Nederlanden voor het eerst gebruikt in 1566, het jaar van de Beeldenstorm, en werd ook gevonden op zilveren plaatjes van een halvemaan die door de geuzen bij wijze van protest op hun kleren werd gedragen. Die slagzin kwam voort uit het verlangen van de vervolgde protestantse christenen naar religieuze tolerantie. Terwijl de intolerante paus van Rome protestantse groepen in Europa tiranniseerde, gaf de Turkse sultan hun wel godsdienstvrijheid in het Ottomaanse Rijk.
De Turken veroverden tijdens hun invasies in het westen bijna heel de bewoonde wereld, maar het waren toch maar tijdelijke veroveringen die niet tot het creëren van een wereldtaal leidden. De volkeren die de invallen overleefden, kregen meestal toestemming om hun eigen taal en cultuur te behouden, zolang ze maar niet in opstand kwamen en hun belastingen op tijd betaalden. In de Ottomaanse tijd (1453-1923) dreven wij Hollanders in het Avondland – hoe kan het ook anders: land van dominees en kooplieden! – levendig handel met de Levant, het Morgenland waar de zon opkomt, en namen vandaar ook een klein aantal leenwoorden mee. De veertiende druk van de dikke Van Dale uit 2005 geeft welgeteld 85 Turkse leenwoorden (zie kader), waarvan de meeste enkel historische betekenis bezitten en ons nu echt niets meer zeggen. Weet u wat een dei is? Of een heiduk? Wie gebruikt er nog het woord spahi of ulaan? Overbekend is natuurlijk het woord koffie dat rond 1640 werd overgenomen uit het Turkse kahve. De tulp, in 1581 ontleend aan het Turkse tülbent dat tulband betekent, is zo genoemd naar de gelijkenis van haar geopende kelkbladeren met dat hoofddeksel. En horde uit 1622 komt van ordu, het Turkse woord voor leger dat ook leidde tot Urdu, de taal van Pakistan…
Met de komst van hordes Anatolische migranten sinds de jaren ’60 van de vorige eeuw zijn er verrassend weinig Turkse leenwoorden ingeburgerd geraakt. Daarvoor leefden inboorlingen en nieuwkomers te veel in gescheiden werelden. Sinds we in plaats van naar de Chinees naar de Turk gaan, is onze woordenschat wel verrijkt met culinaire termen als baklava, bulgur, dolma, döner kebab, köfte, musakka, pide, pilav, raki, shish kebap en shoarma. Uitbreiding zal verder via straattaal geschieden: zo wordt door de blanke jeugd askim (van aşkım = mijn liefde) gebruikt voor schatje, lieverd. Een ingang die helaas niet in de laatste Van Dale staat, is basjibozoek, het scheldwoord dat de altijd beschonken kapitein Haddock uit de strip Kuifje in de mond bestorven lag. Başıbozuk betekent letterlijk losbol en was een aanduiding voor de losgeslagen benden vrijbuiters van de Ottomaanse sultan die geen beste naam hadden. De beledigende zegswijze ‘rijden als een Turk’ in de dertiende druk van de Van Dale uit 1999 is inmiddels geschrapt (tegenwoordig hoor je eerder: ‘rijden als een Pool’), maar wie weet komt er nog eens een uitdrukking: ‘rijden als een basjibozoek!’ Stomme basjibozoek! Overgehaalde basjibozoek! Basjibozoek uit de Karpaten!
Tulpia / jaargang 05 / nr 19 41
door ERIK EIJSVOGEL fotografie Henk Boom
ORANJEROOD
Basjibozoek!
