POËSTILLE
In brand bij de Vesuvius FILODEMOS BEMINT IN EPIGRAMMEN Renaat Ramon
De Heilige Drievuldigheid is, zo leert een kerkelijk woordenboek, het gronddogma van het christendom. Drie personen in één god, het is een merkwaardige gedachtenconstructie waarover de christenen onder elkaar hevig hebben geredetwist, met voor sommigen zeer onaangename gevolgen. Het afbeelden van de Drievuldigheid als drie-eenheid heeft ook problemen opgeleverd. De meest gedurfde, surrealistische beelding was deze: één lichaam met drie hoofden. De kerk heeft deze ongetwijfeld goed bedoelde voorstelling, die het karakter had van een karikatuur, in 1628 verboden. Daaraan moest ik denken toen ik het gedicht Drie-eenheid las, het laatste van de eenendertig epigrammen van Filodemos van Gadara, die Patrick Lateur onder de titel Eros bij de Vesuvius uit het Grieks heeft vertaald (Leuven: P, 2020). Filodemos, van oorsprong een Syrische Griek of Griekse Syriër, leefde, vooral onder de rook van de Vesuvius, van circa honderdtien tot dertig voor onze tijdsrekening. Hij kan dus het idee van drie personen in een god niet aan de evangelisten hebben ontleend. Drie goden in één beeld, het is wellicht een poëtische fictie van Filodemos, dixit Lateur. Fictie, zeker, maar een sculpturale realisatie is denkbaar – als macho maximus of als gedrocht. Een mythologische assemblage. Merkwaardig: in regel worden goden offers aangeboden, meestal in de hoop op een ruime compensatie, maar Filodemos’ driegod bedelt om een offergave. Verder heeft de dichter zich niet om de goden bekommerd. Hij had, epicurist zijnde, andere besognes. Hij richtte zich wel tot Eros en Selene, de maangodin, uiteraard in een amoureuze context. Erg kieskeurig was de dichter in de keuze van zijn partners niet. Lysianassa, waarschijnlijk een wandelhoertje, kostte hem slechts, zegt hij met nadruk, ‘Vijf drachmen (!) voor twaalf (!) beurten’. Xantho was zo mooi als het ‘wassen beeld / van dubbelgevleugelde Eroten’; de zestigjarige Charito beval hij aan. De Romeinse bourgeois Filodemos had weinig respect voor een meisje dat uit de provincie kwam en geen liederen van Sapfo wist te zingen, zoals Flora. Deze Flora was niettemin een vlam, waarvan een opwekkende beschrijving wordt gegeven: ‘O, die voet, dat been, die dijen / – ik besterf het, met reden! – / o, die billen, die kut, die heupen, / en ach, die schouders, die borsten, / die tere hals, die armen, / die
DEGEUS
ogen – ze maken me gek! – / o, die perfecte wiegende gang, / en o, die zalige zoenen / die kleine kreetjes – ach, sla me dood!’ Toch had hij soms het vrome verlangen om afstand te nemen van weelde en ontucht om huiselijk geluk te genieten:
Alweer witte viooltjes en snaargezang en weeral wijn uit Chios, nog maar ’s mirre uit Syrië, en altijd weer die feesten, en alweer een dronken deerne. Ik wil dat niet. Neen, ik haat die dingen, ze maken me gek. Maar omkrans me met narcissen, laat me genieten van de panfluit, zalf mijn lijf met olie van saffraan, maak nat mijn keel met wijn uit Mytilene. En leg dan in mijn bruidsbed een meisje, een thuisblijver. Maar de Moiren, de schikgodinnen, hebben anders beslist. ‘Mijn naam Filodemos’, schrijft hij, ‘kreeg ik van de Moiren. / Dat moet wel. Zij wilden dat ik voor altijd / van liefde zou branden voor iedere Demo.’ Demo’s ontmoette hij overal. Er was een maagd bij die nog niet wist wat liefde was, maar de meesten waren hetaeren, sekswerkers van het duurdere echelon. Er worden er dertien met name genoemd. Nu zijn de dichters discreter. Epicurisme beschouw ik als een joyeuze vorm van humanisme, maar je hoeft geen humanist te zijn om te genieten van de gloedvolle verzen van de multiminnaar Filodemos. Ik heb er hier, misschien niet helemaal terecht, een autobiografische lezing van gegeven, maar ik vermeld graag dat Filodemos ook ernstige traktaten heeft geschreven, onder meer over de angst en over de dood. Maar die heeft Patrick Lateur nog niet vertaald.
Drie-eenheid Drie onsterfelijken in deze steen. Het hoofd verraadt duidelijk Pan met de geitenhorens. Borst en buik wijzen op Herakles. De rest, dijen en benen, is van Hermes, de god met gevleugelde voeten. Voorbijganger, weiger niet langer te offeren. Dat ene offer van jou nemen wij, goden, met z’n drieën aan.
april 2021 > 37
