door Chiel Zwiers
Een standaardwerk van de in 2007 overleden hoogleraar Westerse handschriftkunde & boekwetenschappen Jos. M.M. Hermans. Onder (boven): drukkersvignet van de Zwolse drukker Simon Corver. Onder (onder): titelpagina van Thomas Cantiprasensis Der bien boeck, een uitgave van de Zwolse drukker Peter van Os van Breda.
11
Vroege drukken en drukkers in Zwolle Zwolle moet een van de eerste steden in de Noordelijke Nederlanden zijn geweest waar rond 1500 de drukpers zijn intrede deed. Al in 1477 werd hier de eerste druk op de pers gelegd. De stad kende voor de uitvinding van de boekdrukkunst al een rijke traditie rond het geschreven boek. De ontwikkeling van het drukkers- en uitgeversbedrijf in Zwolle moet echter ook worden gezocht in de opkomst van Zwolle als handelscentrum. Twee plaatselijke drukkers, Johannes de Vollenhoe en Peter van Os, speelden in die beginperiode van de boekdrukkunst een belangrijke rol. e betekenis van de snelle vermenigvuldiging van teksten, één van de grootste voordelen van de drukpers, werd in steden met gespecialiseerde onderwijsinstellingen en kloostercentra als Deventer en Zwolle al snel ingezien. Tot 1500 betrof het Overijsselse aandeel van de totale productie in de Nederlanden cicra 38 %. Deventer had daarbij een leidende rol. De beide Deventer drukkers, Richard Pafraet en Jacob van Breda, drukten in de kleine tijdsspanne van 1488 tot en met 1490 zelfs 110 titels. De totale productrie aan titels zou in Deventer voor 1501 oplopen tot zeker 600. Zwolle was echter zeker geen kleine speler op de markt. Vóór 1501 rolden al meer dan 130 verschillende drukken van de Zwolse persen. Ondertussen werden echter nog steeds handschriften vervaardigd. Johannes de Vollenhoe en Peter van Os van Breda zijn de twee belangrijkste Zwolse drukkers in de zogeheten incunabelperiode, die loopt van 1450 tot 1501. Hoe presenteerden zij hun werken en waarom sloeg de uitvinding van het drukken in losse loden letters in Zwolle zo aan?
D
Handschriften en drukken De overgang van handschrift naar druk liet in de Nederlanden een tijdje op zich wachten. Daarnaast waren het niet de grote steden van de veertiende eeuw en vijftiende eeuw waar de drukpers populariteit verkreeg. Dit had vooral te maken met het feit dat in de grote steden, vooral in de Zuidelijke Nederlanden, een lange traditie was onstaan van het schrijven met de pen. Vanwege de kwaliteit van de handschriften werd in deze steden de overgang naar de drukpers niet als noodzakelijk ervaren. Opvallend genoeg waren het relatief kleine noordelijk gelegen steden waar de drukpers haar intrede deed. Steden zoals Haarlem, Delft, Gouda, Deventer en Zwolle liepen voorop. Dat Zwolle als boekenstad bij de overgang van handschrift naar druk een belangrijke rol heeft gespeeld, is niet verwonderlijk. Zwolse boeken stonden namelijk ook al voor de uitvinding van de
120482_MSMD_Dubbelnummer.indd.indd 11
drukpers in hoog aanzien. De broeders uit het Zwolse fraterhuis stonden in heel Nederland bekend om hun fraaie handschriften van goede kwaliteit. Niet alleen vanwege de correctheid van de teksten kwamen mensen naar Zwolle om boeken te kopen, maar ook door de verfraaiingen en versieringen. Gezien de vaak devotionele, vrome, inhoud is het niet verwonderlijk dat juist deze fraters zich bezighielden met de productie van teksten. De kopiisten uit het klooster hadden de belangrijke taak om boeken te vermenigvuldigen en te bewaren voor de eeuwigheid, maar hun werk had ook een spirituele functie. Het vervaardigen van handschriften, met een ganzenveer en verschillende kleuren inkt, vereiste uiterste nauwkeurigheid en was erg tijdrovend en dus letterlijk en figuurlijk monnikenwerk. Alleen iemand die zijn leven volledig aan het geloof wijdde kon de concentratie opbrengen om zo geconcentreerd aan handschrift te werken. Toch werden ook door monniken weleens fouten gemaakt tijdens het overschrijven van handschriften. Een goed voorbeeld hiervan zijn de Zwolse Sarijs handschriften. Dat deze handschriften populair waren in Zwolle gedurende de vijftiende eeuw is niet verwonderlijk. Door de grote invloed die de Moderne Devotie op deze streek had, nam het aantal leken en semi-religieuzen in Zwolle toe. Deze groepen hadden behoefte aan een eenvoudige wegwijzer bij hun devote oefeningen. In de vijftiende eeuw nam de leeshonger in de Nederlanden, mede door de opkomst van de Moderne Devotie, onder brede groepen van de bevolking sterk toe. De boekdrukkunst bood uitkomst, omdat hiermee de hoeveelheid werken die konden worden gedrukt groter werd, terwijl tegelijkertijd de stabiliteit van de teksten toenam. In plaats van de kopieerfouten die in handschriften konden sluipen, elke kopie die een kopiist maakt was uniek, waren de exemplaren van één druk nu volledig gelijk. Bovendien kon nu in één keer een veel groter Å publiek worden bereikt.
14-12-12 08:24
