COUSAS DE revista Nº9

SUMARIO

NÚM.

9

A foto de portada escollida para este número, co seu fondo negro, é en recordo de todas as vítimas da pandemia e de tantas historias dramáticas e valentes. Tamén expresa unha mensaxe de esperanza iluminando os símbolos do peregrino do mesmo xeito que fai a Vía Láctea indicando o Camiño de Santiago Fotografía cortesía de Turismo de Galicia

04\ EDITORIAL 06\ OPINIÓN Páxina 6 Por Suso Vila.

Pelames, Aloques e Atafonas

08\ RÍAS BAIXAS Depomar. A importancia do traballo

das mulleres mariscadoras

10\ ENOTURISMO Terras Gauda conquista cos seus

novos plans de enoturismo

12\ TRADICIÓNS POPULARES A Danza das Espadas de Redondela

por Xosé Martínez Crespo

14\ ACTUALIDADE

36\ GALAICAS

Jimena Fernández de la Vega.

A pioneira da xenética médica de España nomeada científica do ano 2021

60\ VELA EN FEMININO

A aposta do Monte Real Club de Yates pola muller Por Rosana Calvo

64\ OCIO

O Museo de Pontevedra dalle o nome de Castelao ao edificio coñecido como “o Sexto”

65\ DISTRIBUCIÓN

Puntos de distribución da revista

EN PORTADA

26\

Árbores testemuñas da historia: O Ombú do Castro por Ángeles Barros, Pilar Vela e Carmen Salinero

30\ As fortalezas da raia miñota (2): O sistema defensivo Salvaterra - Monção

por Suso vila

38\

Sancti Spiritus. O antigo hospital de peregrinos, hoxe arquivo e biblioteca de Baiona por Cristina Vilar Misa

44\ Por que a vieira é o símbolo do peregrino?

48\ O túnel do Cofurco por Xosé Ramón Paz Antón 52\ “As Cachadas”. Historia dunha empresa símbolo da Guarda por Juan Ramón Tamuxe 56\ O Camiño de Santiago é máis accesible grazas a DisCamino por Jesús G. Bastida

cousas de 3

EDITORIAL

GALICIA CELEBRARÁ O XACOBEO 2021 DURANTE DOUS ANOS SEGUIDOS A pandemia da COVID-19 complica a celebración do Xacobeo 2021, un dos eventos máis esperados en Galicia e no que o sector turístico confiaba para a súa reactivación. Os rebrotes do virus e o incremento das limitacións á mobilidade, así como o peche de numerosos establecementos de hostalería e restauración impiden o seu normal desenvolvemento.

Este Xacobeo era un dos xubileus máis esperados dos últimos anos porque se produce tras o período máis longo de cadencia desta celebración, 11 anos e no que Galicia viña traballando desde hai moito tempo na súa preparación. É sabido que boa parte deste ano 2021 non vai poder ser o Xacobeo tradicional con peregrinacións masivas. Con todo, o Vaticano aliviou o impacto que a pandemia supuxo para este evento, e decretou que os beneficios relixiosos do xubileu prorróguense durante 2022 debido ás circunstancias especiais da crise sanitaria, dando así resposta a unha petición realizada por entidades públicas e privadas de Galicia.

Ata a data, só en dúas ocasións concedeuse un xubileu extraordinario a Santiago de Compostela. A primeira, en 1885, cando finalizou o proceso de identificación dos restos do Apóstolo e o Vaticano optou por relanzar o culto ás reliquias cun Ano Santo extraordinario. A máis recente coincidiu coa Guerra Civil e o Xacobeo de 1937 prorrogouse ata 1938.

Pola nosa banda quixemos participar nesta celebración tan esperada, coa publicación dun número especial da nosa revista, onde o lector ademais de gozar dos nosos contidos habituais, atopará outros especialmente dedicados á peregrinación, que van desde os aspectos máis curiosos desta fascinante viaxe aos máis solidarios. Esperamos que vos guste.

dita: EDICIONES BASAN, S.L. E C/ López de Neira, nº 3, 3º. 36202 Vigo. cousasde@edicionesbasan.com.

Director: Jesús G. Bastida jesusgbastida@cousasde.com Deseño e maquetación: CREACIÓN ANIMAL Colaboradores: Anxo Rodríguez Lemos, Pablo Fernández Estévez, Carlos Méixome, Suso Vila, Álvaro Peralta, Juan Ramón Tamuxe, Judit Bernárdez, Manu Sobrino, Carmen Salinero, Pilar Vela, Beti Iglesias, Silvia Cernadas, Xosé Ramón Paz Antón, Oscar Rodríguez, Marco Rivero, Cristina Vilar Misa

4 cousas de

Periodicidade trimestral.

epartamento Comercial: D revistacousasde@cousasde.com Teléfono: 626 993 480 Web e redes sociais: www.cousasde.com

redacción@cousasde.com Depósito Legal: VG 229-2019 A empresa resérvase todos os dereitos da publicación, sen que poida reproducirse total ou parcialmente o seu contido, sen o consentimento previo dos editores.

Distribución gratuíta en: A Guarda, Baiona, Redondela, Gondomar, Nigrán, Oia, O Rosal, Salceda de Caselas, Tomiño, Tui, Mos e O Porriño, Soutomaior, Ponteareas, Salvaterra do Miño, Bueu, Cangas, Moaña, Marín, Vilaboa, Mondariz, MondarizBalneario, As Neves, Pazos de Borbén, Pontevedra, Poio, Pontecaldelas En Portugal: Valença, Cerveira, Caminha e Monçao

VIVE VAL MIÑOR

cousas de 5

PÁXINA 6 / OPINIÓN

PELAMES, ALOQUES E ATAFONAS por Suso Vila, Dr. en Historia da Arte

No arrabalde de Riomuíños concentrárase ao longo de varios séculos a maior actividade preindustrial de Tui. Os muíños son a testemuña máis evidente da personalidade do barrio, conservándose aínda hoxe as súas edificacións e vencellos coa auga.

Pero até o século XVIII compartían protagonismo económico con outra actividade, a dos curtidores. Nomes como Aloques e Atafona para unha das rúas do barrio amosaría a pegada do seu traballo no rueiro da cidade.

Os curtidos de Tui concentrábanse arredor da ponte do río Tripes, nome do río que se orixinaría pola limpeza nos pelames de sangue e pelos da dermis. Os pelames e aloques serían o sistema de pozas ou pías para curtir, o primeiro limpando e botando cal e o segundo cos taninos obtidos da cortiza do carballo. Para moer a cortiza empregábase a atafona, un muíño de forza animal.

A importancia para Tui desta actividade reflectiríase en varias rúas gremiais como a dos zapateiros e peleteiros, desde o século XIII concentrados na parte baixa da cidade (na actual rúa Cuenca). No século XVI máis de 60 zapateiros sinalaban o peso da actividade manufactureira arredor do coiro. A crise do século XVII provocaría o seu descenso e incluso que no século XVIII os pelames e aloques acabase por desaparecer do barrio.

As pías de curtume feitas en pedra distribuíanse a un lado e outro da ponte marcando unha paisaxe de gran riqueza e contrastes. En 1776 describían os pelames que aínda se conservaban, 14 no lado esquerdo da ponte e 12 no dereito. Pero tiñan existido máis toda vez que se extendían nos arredores do camiño aproveitando os penedos do barrio para facer as pozas ou incluso como a propia ponte se asentou sobre un pelame probablemente nas obras de 1591.

A recuperación da memoria destas curtidorías medievais de Tui é fundamental para entender o noso pasado e tamén para que non desapareza o patrimonio asociado a ela como a atafona que pertencía ao gremio de zapateiros na rúa Aloques, local onde se moía a cortiza, se secaban os coiros e se reunían os zapateiros.

Pelames A recuperación do entorno do lavadoiro de Riomuíños coa atafona e o vello muíño dos pelames enriquecería este histórico arrabalde no que incluso poderíase pensar en proxectar un centro de interpretación dos muíños e pelames de Tui. No século XVIII Riomuíños considerábase un espazo de paseo para os veciños da cidade polo agradable da súa paisaxe e o desfrute das súas augas na mellor fonte de Tui. Recuperar esta calidade debería ser un obxetivo do Plan Especial de Protección do barrio, unha iniciativa non só para conservar senón tamén para enriquecer o patrimonio.

6 cousas de

cousas de 7

RÍAS BAIXAS

A DEPUTACIÓN ARRANCA DEPOMAR PARA SUBLIÑAR A IMPORTANCIA DO TRABALLO DAS MARISCADORAS EN CONTORNAS DA REDE NATURA 2000

Mariscadoras na praia de Cesantes, Redondela

A Deputación de Pontevedra inicia o seu proxecto “A importancia do traballo das mulleres mariscadoras en contornas da Rede Natura 2000” (DEPOMAR). Trátase dunha iniciativa que conta coa colaboración da Fundación Biodiversidade do Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico a través do Programa Pleamar, cofinanciado polo Fondo Europeo Marítimo e de Pesca (FEMP).

DEPOMAR busca aumentar a sensibilización medioambiental e fomentar a conciencia entre diferentes sectores e a cidadanía en xeral con respecto á importancia da protección e recuperación da biodiversidade e os ecosistemas mariños en espazos Rede Natura 2000 da provincia de Pontevedra onde se levan a cabo actividades pesqueiras sostibles, como o marisqueo a pé, e coa participación activa e directa da muller mariscadora, para contribuír a un modelo de desenvolvemento económico sostible e impulsar e aproveitar o patrimonio medioambiental das zonas pesqueiras, reforzando, á súa vez, o liderado e empoderamento da muller profesional do mar.

8 cousas de

O marisqueo a pé é un oficio tradicional maioritariamente exercido por mulleres e importante xerador de riqueza. Segundo Pesca de Galicia, en Galicia hai 3.792 mariscadores a pé, deles 2.722 son mulleres (71.78%) sendo o 62.64% da provincia de Pontevedra. Ademais, as mariscadoras son axentes sociais activos cun importante labor non só para a actividade pesqueira senón tamén en materia de conservación de espazos naturais protexidos (ENP) onde faenan (extracción selectiva, coidado de praias etc.).

Mariscadoras no Grove

DEPOMAR desenvolverá 5 accións diferentes gratuítas, 4 de sensibilización e 1 de publicidade e difusión do proxecto. A través das distintas accións de sensibilización (código boas prácticas, recurso audiovisual, campañas de concienciación e xornada técnica) e coa participación de mariscadoras, visibilizarase e porase en valor, por un lado, a importancia do traballo feminino en actividade pesqueira, as mariscadoras; a súa profesión como medio de vida digno e imprescindible socioeconómica e ambientalmente que contribúe ao desenvolvemento sostible. Doutra banda, divulgarase sobre espazos protexidos Rede Natura 2000 de zonas litorais da provincia onde se desenvolven actividades tan importantes, tradicionais e selectivas como o marisqueo a pé e sensibilizar e concienciar sobre a importancia de conservar/protexer estes e de fomentar o aproveitamento sostible de costas-mares como motores económicos e provedores de recursos e servizos ambientais na Rede Natura 2000.

Cómpre destacar que as campañas de concienciación que se desenvolverán no marco de DEPOMAR complementan ao Proxecto LIFE IP-Intemares “Xestión integrada, innovadora e participativa da Rede Natura 2000 no medio mariño” (acción E2 – Campañas de sensibilización e educación ambiental).

Co obxectivo de difundir todas as accións e eventos que se realicen no marco de DEPOMAR, así como de manter ás persoas interesadas informadas da evolución e novidades do proxecto, informarase a través da rede social Twitter (@depo_es) e divulgarase a información tamén na páxina web da Deputación de Pontevedra (www.depo.gal), onde se aloxará un espazo de información do proxecto, entre outros.

cousas de 9

ENOTURISMO

TERRAS GAUDA CONQUISTA COS SEUS NOVOS PLANS DE ENOTURISMO

A ADEGA DÁ UN IMPULSO AO SEU PROGRAMA ENOTURÍSTICO BRINDANDO SEIS EXPERIENCIAS PARA VIVIR MOMENTOS INDELEBLES

Terras Gauda abre as súas portas para dar a benvida a aquelas persoas que queiran gozar dunha contorna única. Seis plans para perfís moi diversos cun nexo común: o interese polo mundo do viño. Novos motivos para visitar a adega que deseñou a medida estas experiencias. A esencia de Terras Gauda queda ao descuberto en todas elas.

O percorrido polo viñedo e polo interior da adega, ademais da cata, son inescusables e, por tanto, comúns a todos os plans. A diferenza radica na compañía. As seis alternativas están pensadas para responder os intereses, idades e posibles grupos de visitantes.

“Déixache conquistar por Terras Gauda” pódese gozar calquera día da semana, de luns a domingo, e en horarios distintos, suxeitos á dispoñibilidade da adega. “En familia” está concibido para que maiores e pequenos compartan a experiencia de percorrer xuntos o interior da adega.

A continuación, mentres os adultos céntranse na cata, exponse dous talleres que espertan a imaxinación infantil. A partir dos 11 anos, desenvolverán a súa propia historia utilizando a técnica de animación en volume Stop Motion. Por baixo desta idade, traballan de forma creativa todo o aprendido nesta primeira aproximación á cultura vitivinícola.

“Entre amigos” é outra posibilidade co roteiro en 4x4 polo viñedo como gran atractivo dun plan no que os bos momentos están asegurados.

Maior exclusividade é o que se busca coa suxestiva proposta “Dacabalo”.

O itinerario polo viñedo realízase a lombos dunha especie equina de pura raza galega de Finca Moreiras, en colaboración con Senda Natura Galicia. O lento ritmo destes cabalos, guiados por un profesional, compásase coa tranquilidade que se respira na contorna. As vistas son incomparables.

10 cousas de

As escapadas románticas tamén teñen cabida en Terras Gauda, que propón dúas opcións: “Terras Gauda para dous”, con cata de tres viños acompañados dun aperitivo e “Plan romántico”, no que destaca o roteiro en 4x4 polo viñedo e un bono para unha masaxe no Talaso Atlántico como complemento.

O roteiro enoturística segue ata Arganza (D.O. Bierzo), onde se acha Bodegas Pittacum, que tamén presenta novidades na organización das súas visitas: “Mencía & Chocolate” para un momento en parella que termina con Petit Pittacum e Pittacum, acompañados por chocolate e froitas. “Pittacum relax” inclúe unha visita á adega, ao viñedo, cata de tres viños e bono con acceso para dous ao próximo Spa The Rock Suites en Congosto, no que convidan a un aperitivo a todos os clientes procedente da adega berciana.

“Pittacum E- Bike”, cun roteiro en bicicleta eléctrico pola contorna, e “Pittacum único”, no que se inclúen visitas os xoves, venres e sábado, ás 10.30 e ás 12.30 horas, e os domingos, ás 11.00 repiten no programa de enoturismo.

Para gozar destas experiencias, é necesario realizar unha reserva previa na web https://www.terrasgauda.com/ enoturismo/ ou a través do mail enoturismo@terrasgauda. com.

Tanto os programas de Terras Gauda como os de Pittacum permiten aínda máis personalización, sempre de acordo ás posibilidades de ambas as adegas. Todas as visitas, se desenvolven nunha contorna óptima de seguridade e están guiadas por profesionais.

TERRAS GAUDA 2020 Novos plans de enoturismo e tamén nova anada do buque insignia: Terras Gauda 2020, un viño pensado e creado para gozar de principio a fin.

70% Albariño, 22% Caíño Branco e 8% Loureiro, cada variedade achega os seus matices.

O Albariño contribúe á mestura cos seus aromas froiteiros e volume en boca.

O Loureiro proporciona boa intensidade aromática floral.

O Caíño ofrece aromas de froitas exóticas, balsámicos e, o máis importante, gran estrutura e singularidade.

Esta anada impresiona pola súa poderosa estrutura, carácter e carnosidade, enchendo a boca co seu volume e a súa sensación aterciopelada. Á vez resulta fresco, alegre e moi vivo. O seu sabor intenso acompáñase de sensacións minerais e cremosas que lle achegan máis carácter.

Para a maridaxe, a combinación é redonda con mariscos: recoiro, ameixas e cangrexo. Tamén casa á perfección coa cociña asiática, carnes brancas e todo tipo de arroces.

cousas de 11

TRADICIÓNS POPULARES

A DANZA DE ESPADAS DE REDONDELA

E C Xosé Martínez Crespo. Licenciado en Xeografía e Historia pola USC As Danzas de Espadas achábanse amplamente difundidas por toda Europa na Idade Media, unidas xa entón a celebracións tanto profanas como relixiosas. O seu significado, aínda que moi discutido, ten que ver en orixe coa supervivencia de tradicións megalíticas relacionadas con cerimonias da vexetación e da primavera, asociadas a ritos de carácter guerreiro, de fertilidade, e incluso medicinal, consagrados a diversos deuses, e moi especialmente aos da primavera e das armas.

Na antiga Roma executábanse danzas en honor da deusa Ceres e dos deuses Marte e Lares, destinadas a asegurar a protección das colleitas.

Na Idade Media, o pobo foi incorporando moitas destas danzas ás celebracións cristiáns en homenaxe a Deus e aos santos, executándose tanto dentro dos templos como nas procesións organizadas polos gremios e corporacións cívicas de cidades e vilas.

Xa se bailaba en Redondela en honor ao Corpo de Deus durante os séculos XVI e XVII, cando as súas “voltas e revoltas” embelesaban a la multitud, e os seus compoñentes eran mariñeiros pertencentes ao “Gremio da Mar”, o máis importante da vila. Estaba integrada por 25 homes distribuídos en 1 Mestre, que a dirixe; 4 Primeiros ou Guías, que van diante; 16 Espadas e 4 Rabelas ou Rabelos, que pechan o conxunto. Hoxe, por razóns de espazo e desenvolvemento da Danza, o seu número adoita ser de 21, máis, a lo menos, un gaiteiro e un tamborileiro.

No século XVII pagabaselles por danzar, pero en cambio podían ser multados no caso de non asistir. A Danza bailábase tamén no día de San Xoán Bautista, santo patrón dos mariñeiros de Redondela, e con ocasión doutras festas e celebracións: en Pascua de Resurrección, na recepción ou visitas das autoridades, vodas e nacementos Reais (como por exemplo en 1605 en honor ao nacemento de Felipe IV), etc.

12 cousas de

As danzas son unha das formas máis primitivas da relixiosidade, indispensables no rito e no misterio.

Danza espadas Redondela 1910

Os danzantes, guiados polo Mestre, avanzan en catro filas, emparellados de dous en dous a esquerda e dereita dando escolta ao Santísimo ou á Virxe, que van no centro da formación. O Mestre colle as puntas das espadas dos Primeiros, dúas en cada man, e éstes, como cabezas de cada liña, collen a espada do seu compañeiro de fila, que a súa vez colle a do seguinte, e así sucesivamente, excepto os catro últimos danzantes, os Rabelas, que actúan na cola da danza coa misión de marcar a coreografía dende atrás. Para facilitar os seus movementos, as empuñaduras e as puntas das espadas van suxeitas ao pulso dos danzantes cunhas cintas, permitíndolles liberar as mans para facer repicar as castañolas, tradicionalmente de madeira labradas en forma de cuncha de vieira.

A Danza executábase en todas as Paradas obrigadas da Procesión, entre elas no Campo das Monxas Xustinianas, fronte o Convento, e na antiga Praza do Estaleiro, hoxe Praza da Constitución, onde realizan o baile máis longo e completo.

A antiga melodía que acompaña á Danza, se adapta perfectamente ao baile, que mantivo unha continuidade case ininterrompida dende os seus inicios fai uns cinco séculos. En 1904, a Danza de Espadas de Redondela gañou o primeiro premio —moi disputado coa de Marín— nun certame celebrado na praza de touros de Pontevedra nas festas da Peregrina.

Orixinalmente se usaban espadas auténticas de metal, pero durante a Procesión do Corpus de 1834, debido a unha disputa na ponte de Vilavella por cuestións de precedencia e escolta si á Virxe ou San Xoán, a imaxe do Santo caeu ao río, polo que o alcalde de entón decidiu substituír as espadas por outras de madeira pintada como as que se usan na actualidade.

A partir do século XX, ao ir perdendo forza as actividades mariñeiras, se integraron na Danza individuos procedentes doutros oficios, que ao son da gaita e o tamboril realizan unha serie de pasos ou figuras coreográficas en honor do Santísimo Sacramento e da Virxe. Ademáis pódese bailar para honrar outros símbolos que se poidan considerar positivos, pero nunca ante Coca (o dragón redondelano), pois é o símbolo do mal. Dentro e fóra do grupo bailan as Penlas, que realizan a súa propia e moi curiosa danza en combinación coas figuras da Danza de Espadas, nela fan tamén saúdos ao Santísimo e á Virxe, aos que lles botan frores.

A Danza de Espadas redondelana innovou no século XX outras figuras que chegaron a desprazar as orixinais ou clásicas, que prácticamente deixaron de bailarse. Xurdiron así os novidosos e variados pasos coñecidos cos nomes de “a Áncora”, “a Estrela” ou “a Cruz”, “a Mapoula” ou “o Trevo”, “o R” (de Redondela), e outros. Na actualidade, as figuras que normalmente se bailan no Corpus son sete, algunhas coincidentes coas anteriores: “Agachada e reverencia ao Santísimo”, “Camiño de Santiago”, “o Oito”, “a Estrela”, “a Mapoula”, “a Áncora”, e “o R”, executándose sucesivamente nesta orde.

Sen dúbida esta Danza e a das Penlas son un fermoso e sorprendente espectáculo que ninguén debería perderse nas Festas do Corpus Christi ou da Coca de Redondela.

TURISM O

cousas de 13

ACTUALIDADE

O IV SIMPOSIO INTERNACIONAL DE ESCULTURA DO MIÑO CELEBRARASE DO 15 DE SETEMBRO AO 4 DE OUTUBRO EN GOIÁN A cuarta edición do Simposio Internacional de Escultura do Miño, organizado pola Eurocidade Cerveira-Tomiño, xa ten data de celebración: do 15 de setembro ao 4 de outubro no Espazo Fortaleza de Goián (Tomiño). O evento, previsto inicialmente para o mes de xuño, tivo que adiarse por mor da situación xerada pola Covid-19, decidindo os coordinadores reprogramar as datas de celebración deste certame internacional xa consolidado, no que seis recoñecidos artistas de distintas partes do mundo, traballan en vivo para amosar a súa mestría ao público xeral.

Baixo a dirección artística dos escultores Liliya Pobornikova e Nando Álvarez, esta cuarta edición do simposio recibiu preto de 200 candidaturas procedentes de máis de 40 países e un xurado composto por membros dos dous concellos, será o encargado de elixir aos seis participantes definitivos. Como ven sendo habitual, os artistas traballarán ao aire libre ao longo de tres semanas, mantendo a distancia necesaria entre un e outro, para crear as súas esculturas comodamente e respectando todas as medidas de seguridade. Ademais, manterase a distancia co público, evitando a celebración de actos abertos á veciñanza ou aglomeracións de xente.

Como novidade desta cuarta edición, adiantan os coordinadores que os escultores traballarán por primeira vez un novo material: o metal, xa que até o de agora viñan esculpindo en materiais máis tradicionais, coma o mármore e o granito.

14 cousas de

A Eurocidade Tui - Valença acollerá os días 9, 10 e 11 de Setembro de 2021 MUMi - Músicas no Minho O encontro reunirá artistas e bandas, promotoras, empresas de management, festivais, editoras, empresas de servizos e produción, etc. para compartir ideas, crear sinérxias sólidas, establecer novas redes de contacto e coñecer novas propostas en primeira persoa.

A feira contará cunha programación profesional que incluirá actividades de formación (técnica, xurídica, marketing), speedmeetings (encontros rápidos) entre profesionais do sector, showcases cunha selección de artistas e bandas da Galicia e Portugal, e unha feira sectorial coa presenza das empresas das diferentes áreas do sector.

Tamén haberá concertos abertos ao público en xeral coa selección de propostas musicais de diversos estilos e formatos, nunha programación que demostrará os novos valores e as figuras xa consagradas en espectáculos multidisciplinares para o público familiar e adulto.

A GUARDA CONVIDA A VISITAR O MASAT E MUSEO DO MAR Museo Arqueolóxico Santa Trega (MASAT) O Museo Arqueolóxico de Sta. Trega (MASAT) ocupa o edificio deseñado como restaurante polo arquitecto porriñés Antonio Palacios. Por subscrición popular a Sociedade pro Monte compra e adapta o inmoble inaugurado como Museo en 1953 e no que se depositaron os materiais almacenados ata ese momento nun céntrico local da Guarda. Ofrece o MASAT unha completa colección de labras e esvásticas, de moedas romanas, de obxectos cerámicos, vidro… e como pezas singulares destacan un espléndido remate de torques decorado con finas filigranas e o cabezón do Trega, o achado máis emblemático das escavacións realizadas recentemente.

Museo do Mar O Museo do Mar atópase no Porto da Guarda, nunha atalaia ao final do paseo marítimo e conta con dúas coleccións: unha etnográfica cunha mostra das antigas artes de pesca e os seus aparellos e outra malacológica, cunha selección de cunchas de mar procedentes de todo o mundo. Unha parte do patrimonio inmaterial está recollido en vídeos editados polo Concello: “Xentes do mar”, “Lendas de mar”, “Mulleres do mar” e “Tesouros vivos”.

A ADEGA DÁ UN IMPULSO AO SEU PROGRAMA ENOTURÍSTICO BRINDANDO SEIS EXPERIENCIAS PARA VIVIR MOMENTOS INDELEBLES

O PARQUE FORESTAL DE CAMPOSANCOS PERMITIU POR EN VALOR O MONTE SANTA TREGA E A ELIMINACIÓN DE ESPECIES INVASORAS Este proxecto ten coma obxectivos principais a eliminación e control do incremento de acacias no monte, favorecer o espallamento de especies forestais frondosas autóctonas, de alto valor ecolóxico e a realización de traballos de prevención de incendios forestais.

As actuacións realizadas no monte estiveron encamiñadas a conquerir uhna maior biodiversidade, maior valor paisaxístico intrínseco axeitado ca sua gran importancia patrimonial, eliminar os efectos perniciosos dende o punto de vista ecolóxico das especies invasoras e reducir o risco de incendios forestais, actuando sobre unha superficie total de 77,67 hectáreas. A súa vez traballouse na rehabilitación de sendeiros que se atopaban impracticables por causa da vexetación.

Todas as actuacións realizáronse de xeito manual, excepto a retirada de parte da madeira que se fixo de modo mecanizado desde o borde de pista ao punto de trituración.

Esta actuación realizouse grazas a una subvención para a creación de Parques Forestais por parte da Deputación de Pontevedra, cun importe superior aos 30.000 euros.

O Alcalde da Guarda, Antonio Lomba; a Concelleira de Medio Ambiente, Montserrat Magallanes; técnicos de Medio Ambiente municipais e representantes da Comunidade de Montes de Camposancos, visitaron o espazo recentemente habilitado coma Parque Forestal en terreos da citada comunidade no Monte de Santa Trega.

cousas de 15

ACTUALIDADE Dona Urraca e Francisco Sánchez guías de excepción das novas rutas para descubrir as xoias ocultas do patrimonio de Tui Nestes tempos de pandemia, Tui aposta por un turismo activo e ó aire libre desenvolvido a través do material gráfico das novas guías turísticas que están pensadas para ser autoguiadas descubrindo os recunchos do conxunto histórico.

Unha das novidades destes novos materiais de turismo é que están dirixidas a un público familiar, co obxectivo de fomentar a participación dos nenos con pequenos cuestionarios e diferentes xogos relacionados co patrimonio tudense.

As tres novas rutas propostas son “O tesouro de Salomón”, “O túnel de dona Urraca”, e unha ruta máis xeral guiada a través dun mapa da vila.

Coma novidade na guía vanse facendo preguntas que o visitante ten que ir descubrindo e que “permiten coñecer un Tui distinto”.

“O tesouro de Salomón”, vinculado á ruta xudía, cunha duración de 120 minutos, está guiado por Francisco Sánchez, “quizais o persoeiro máis importante da historia de Tui” A ruta de “O túnel de dona Urraca”, cunha duración de 75 minutos “está plantexada cun percorrido polo conxunto histórico entorno á Catedral”.

A elección dos dous personaxes que guían as rutas, Francisco Sánchez e Dona Urraca, segundo se explicou, obedece a que Francisco Sánchez é un personaxe moi destacado da historia de Tui e da historia mundial, e Dona Urraca tamén, e válen para falar doutras partes da historia máis transversal coma a independencia de Portugal e o papel que tivo Tui. Estas novas guías están publicadas en galego e castelán, contan co deseño e ilustración de Xosé Tomás e guión da historiadora Sara Quintana. As guías poden atoparse na Oficina Municipal de Turismo, cunha tirada de ata 5.000 exemplares e tamén se poden descargar na web municipal.

16 cousas de

VIVE BAIXO MIÑO

cousas de 17

ACTUALIDADE

SALCEDA CELEBROU AS XII XORNADAS DA CAMELIA CON EXPOSICIONES FLORAIS QUE ENCHERON DE COR AS RÚAS DO MUNICIPIO Este ano non se puido celebrar a mostra da Camelia nas condicións habituais pero mesmo así, asociacións e expositores non quiseron deixar pasar a oportunidade de celebrala.

Adaptándose á situación sanitaria actual O Concello de Salceda de Caselas celebrou os días 20 e 21 de marzo a XII edición das Xornadas da Camelia, con exposiciones florais ao aire libre en varios puntos do municipio e con unha mostra virtual a través das redes sociais do Concello.

A mostra contou coa colaboración dos expositores locais, a asociación de xubilados/as e mulleres rurais.

Este é so un pequeno resumen do que foi a mostra da Camelia, deste ano diferente marcado pola covid19.

18 cousas de

cousas de 19

ACTUALIDADE As ramplas da Gran Vía e o carril bici, Premio Semana Española da Mobilidade Sostible Vigo suma un novo galardón nacional polo seu proxecto de mobilidade urbana. O Premio Semana Española da Mobilidade Sostible 2020 recaeu no Concello de Vigo polas ramplas mecánicas da Gran Vía e o carril bici desde Teis ata a Avenida de Castelao, un recoñecemento outorgado polo xurado e comunicado recentemente polo Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfi co.

O galardón -compartido ex aequo con Pamplona- recoñece o traballo do Concello pola “seguridade dos ciclistas” no carril bici e, nas ramplas da Gran Vía, “os esforzos por facer da cidade un entorno amigable para os peóns, fomentando os desprazamentos a pé”, tal e como narrou Caballero. “O Goberno de España acaba de dar o Premio Semana Española da Mobilidade Sostible 2020 ás ramplas da Gran Vía e ao carril bici da cidade de Vigo”, informou o alcalde: “Estou satisfeito, contento e orgullosísimo”.

Non é o primeiro recoñecemento que recibe nin as ramplas da Gran Vía nin a iniciativa do Vigo Vertical. Abel Caballero recordou que no 2015 o Ministerio distinguiu tamén ás escaleiras mecánicas da Porta do Sol. En segundo lugar, a prestixiosa publicación Elevator World concedeu o seu Primeiro Premio do Proxecto do Ano 2021 ás ramplas mecánicas da Gran Vía, situando a Vigo, engadiu Caballero, ao nivel doutras urbes gañadoras en 2021, como Melbourne, Nova York, Xerusalén ou Hong Kong. Por último, a revista especializada City Monitor, de San Francisco, fixo referencia ao proxecto vigués, mostrando as ramplas mecánicas e os ascensores de Vigo como “exemplo” de mobilidade: “Estamos empezando a ser unha gran referencia en España e no mundo de mobilidade sostible, ecolóxica e respectuosa”, concluíu o alcalde.

Soutomaior declara as praias do Peirao e Matilde “Libres de fumes” O Concello de Soutomaior xa ten as súas praias preparadas cunha gran novidade, a inclusión dos areais máis visitados do municipio na Rede Galega de praias sen fume. Unha iniciativa do Sergas para promover unha vida sen tabaco e desnormalizar o seu consumo na sociedade galega.

A rede de praias sen fume xa conta coa colaboración de 66 concellos de toda Galicia e un total de 162 praias.

Nelas está prohibido fumar, pero non existe vixilancia nin sanción por se alguén decide facelo xa que lla iniciativa ten carácter educativo e o seu obxectivo é a sensibilización social, por iso apélase á responsabilidade persoal e social de cada veciño recalcando a importancia de evitar as condutas nocivas das persoas adultas diante dos máis pequenos.

20 cousas de

BAIONA PRESENTOU A SÚA EDICIÓN MÁIS ESPECIAL DA ARRIBADA Non puido ser nesta primeira fin de semana de marzo como é tradicional, pero a XXVI edición da Festa da Arribada será unha realidade tamén este ano aínda que se retrasa ao inicio do mes de outubro, en concreto aos días 1, 2 e 3.

No acto de presentación da Festa internacional e do cartel desta inédita edición, a presidenta da Deputación de Pontevedra, Carmela Silva, e o alcalde de Baiona, Carlos Gómez, coincidiron na importancia de levar a cabo a Arribada, coas correspondentes medidas sanitarias, para manter “o selo de identidade da vila e unha das celebracións máis importantes da provincia e de Galicia”. Neste acto tamén estiveron a deputada provincial Ana Laura Iglesias, a xefa de zona VigoSur de Abanca Ángela Rodríguez, a delegada da Xunta en Vigo Marta Fernández Tapias, así como autoridades locais e representantes de asociacións do concello de Baiona.

A presidenta provincial quixo felicitar ao goberno municipal, así como a todos os grupos políticos de Baiona, que tomaron a decisión de dar luz verde á celebración da Arribada. “Non podemos renunciar a ter soños, a manter aquelas festas tan importantes que, amais, son un elemento de gran atracción de visitantes e, polo tanto, de riqueza”, polo que considerou que “foi unha extraordinaria decisión” mantela. Pola súa banda, o alcalde de Baiona, Carlos Gómez, quixo agradecer o esforzo de todas as persoas e organismos que fan posible esta nova edición da Festa da Arribada e asegurou que “abriremos o mes de outubro coa nosa festa por excelencia, o noso maior selo de identidade fora das nosas fronteiras”, así como a súa esperanza por “poder celebrala como se merece, por todo o alto.

No acto tamén presentouse oficialmente o vídeo promocional da Arribada 2021 que ten por título “Mensaxe nunha Botella”. As protagonistas son dous baionesas, Ángela Loureiro Giráldez y Ángela González Comesaña, que participaron anos anteriores na obra de teatro que todos os anos represéntase na praia Ribeira durante a festa. Tamén foi presentado un novo doce os “Panizos Indios”, unha receita típica indíxena que a panadaría Yajoma de Sabarís recuperou e adaptou como doce para esta edición tan especial da Festa da Arribada.

Interviñentes no acto e mestre do obrador

A Festa da Arribada representa a efeméride que puxo á Real Vila no mapa da historia hai 528 anos.

De Baiona partiron as noticias que informaron a toda Europa da existencia dun novo continente en 1496; unha efeméride que puxo á real vila no mapa da historia fai 528 anos. O evento, un dos nove de Galicia co distintivo de Interese Turístico Internacional celebrouse de forma ininterrompida na vila desde fai 26 anos e precisamente éste é o gran anhelo e unha das máximas do goberno baionés nun ano marcado pola pandemia: Que a Arribada de Baiona poida chegar a celebrarse e coa súa celebración búscase incentivar a economía local tras un ano difícil para a hostalaría e o comercio.

cousas de 21

ACTUALIDADE

A XUNTA INVESTIRÁ 900.000 EUROS PARA REHABILITAR A IGREXA DO MOSTEIRO DE SANTA MARÍA DE OIA, UNHA DAS XOIAS DO CAMIÑO PORTUGUÉS DA COSTA A intervención na igrexa, mellorará as condicións de humidade e resolverá os problemas da falla de mantemento A actuación que se levará a cabo neste Ben de Interese Cultural permitirá mellorar as patoloxías derivadas da entrada de auga, así como resolver os problemas pola falla de mantemento e conservación. Así, o proxecto prevé que as principais actuacións se centren nas fachadas e cubertas, así como en mellorar as condicións de ventilación.

Para iso modificaranse os aleiros, co fin de evitar a entrada de auga pola cabeza dos muros, restaurarase a cuberta do faldón norte e rebaixarase a cota do terreo arredor das fachadas leste e sur da igrexa. Así mesmo, tamén se eliminarán os rexuntados interiores de cemento e cambiaranse as actuais carpinterías deterioradas e sen ventilación por outras de aceiro inoxidable negro con ventilación permanente.

As obras previstas no Mosteiro de Oia complétanse coa apertura da antiga comunicación entre a sancristía e a torre do campanario, co acondicionamento do adro da igrexa completando a actual pavimentación en granito e coa execución dun novo sistema de evacuación de augas pluviais e residuais de todo o conxunto.

22 cousas de

IGREXA MONACAL DE SANTA MARÍA DE OIA A igrexa monacal de Santa María de Oia, actual igrexa parroquial, data de finais do século XII e principios do século XIII, e caracterízase pola ausencia de elementos ornamentais, característico da austeridade da Orde do Císter.

A nave central cóbrese con bóveda de canón apuntado, apoiada sobre arcos faixóns que arrincan de ménsulas graduadas, do mesmo xeito que as laterais. A ampla cabeceira está conformada por cinco capelas rectangulares que corresponden directamente cos brazos do cruceiro Preside o templo un retablo maior manierista de comezos do século XVII con relevos e escenas dos santos do Císter e da vida de María, patroa do mosteiro. A igrexa comunica co claustro a través dunha porta do século XVI, da mesma época da que data a antiga sacristía.

No século XVI constrúese o coro e a sacristía coas súas singulares bóvedas planas e nervios curvos, obra de Bartolomé de Hermosilla. Sobre o arco de ingreso á cabeceira presenta unhas pinturas que representan ó rei Alfonso VII e ó seu fillo D. Sancho, así coma os escudos das ordes militares.

A fachada actual data do século XVIII e consta de dous corpos: o inferior que posúe no centro unha sinxela portada con hornacina para a imaxe da Virxe, e no corpo superior o escudo do Mosteiro finalizando cun frontón triangular. Do século XVIII data tamén a torre barroca erguida sobre a sacristía, para sustituir o antigo campanario.

cousas de 23

ACTUALIDADE NIGRÁN INCOPORARÁ AS SÚAS DÚAS PRIMEIRAS ESPECIES AO CATÁLOGO DE ‘ÁRBORES SENLLEIRAS DE GALICIA’ PARA OUTORGARLLES MÁXIMA PROTECCIÓN O Concello de Nigrán presentará as súas dúas primeiras especies para que se incorporen ao catálogo de ‘Arbores senlleiras de Galicia’ creado pola Xunta no 2007 co obxectivo de outorgarlles a máxima protección. En concreto, trátase da coñecida como ‘arbore botella’ pegada á entrada da antiga fábrica de champán e do castiñeiro situado no recinto da igrexa de San Pedro, ambas situadas na traza do Camiño Portugués pola Costa, con máis dun século de vida, unha foránea e a outra icónica de Galicia, e a 400 metros unha da outra. Actualmente, no Val Miñor só figuran neste catálogo os cipreses do pazo de Gondomar.

A árbore botella, braquitito ou kurrajong é unha especie exótica natural do este de Australia moi rara de atopar en Galicia e posiblemente traída por migrantes, polo que ten un especial interese por este motivo e pola súa relación histórica coa antiga fábrica de champán coa que linda, xa que antigamente formaba parte da súa finca (está situada no lugar da Pereira, nun cruce de camiños na parroquia de San Pedro).

Co paso do tempo a empresa vinícola fixo un muro cunha placa tallada na entrada na que figura o ano 1901, quedando o braquitito na rúa, polo que non cabe dúbida de que supera os 120 anos (a maiores, unha ancha cicatriz vertical na cortiza denota a súa gran idade). Esta foi a primeira adega de champaña de Galicia, onde se fabricou entre 1920 e 1925 o ‘Gran Champán Galicia’ baixo a marca ‘Manuel Costa y Cía’, feito de especial interese histórico para Nigrán que o Concello desexa divulgar tamén a través desta singular ‘botella’.

Castiñeiro de San Pedro. A escasos 400 metros, custodiando unha das entradas ao camposanto de San Pedro, parada do Camiño de Santiago pola Costa, atópase o castiñeiro, cun diámetro de 158 cm (28 cm por riba do perímetro normal) e 35 metros de altura baixo un aspecto corpulento e porte erecto. O enxeñeiro forestal municipal certifica “sendo moi precavido’ que supera os 110 anos, xa que nas fotografías do voo américano de 1956-1957 xa se aprecia cunha copa moi similar, polo que como mínimo naquel intre tería 50 anos.

24 cousas de

AMIGOS DA TERRA E CONCELLO DE NIGRÁN PROMOVEN UNHA CAMPAÑA DE RECOLLIDA DE PLÁSTICOS NAS PRAIAS A campaña ‘Plántalle cara aos plásticos’ invita a que os conviventes aproveiten os paseos polos areais da localidade para facer recollida de lixo e ser así ‘familias concienciadoras’ O Concello de Nigrán mantén a súa aposta pola concienciación cidadá mediante unha novidosa campaña que busca que os paseos da veciñanza pola praia resulten saudables tamén desde o punto de vista medioambiental. Baixo o lema ‘Plántalle cara aos plásticos’ Concello e a asociación ecoloxista ‘Amigos da Terra’ invitan a que os conviventes se autoorganicen para recoller lixo nos distintos areais do municipio. A acción será recoñecida premiando a cada grupo cun diploma de ‘Familia Concienciadora’, unha guía de aves do ecosistema dunar Praia América-Panxón e un paquete de sementes florais atraentes de insectos polinizadores, claves para a supervivencia do planeta.

Os interesados en participar tan só teñen que descargar unha ficha da web www.nigran.org e cubrila durante a limpeza, facer unha foto de grupo co lixo obtido e enviar os dous documentos a comunicacion@nigran.org. O Concello instalou cadanseu ‘peixe tragaplásticos’ en Praia América e Patos para depositar aí o lixo e facer máis visible a campaña, pero resulta igualmente convinte que os participantes o tiren en contedores separativos.

Aqueles que envíen a comunicacion@nigran.org unha foto da acción e unha ficha cuberta (descargable en www. nigran.org) serán premiados con sementes florais atraentes de insectos polinizadores, un diploma e unha guía de aves do ecosistema dunar de Praia América-Panxón Desde Amigos da Terra, o seu voceiro Antón Lois destaca o positivo que resulta para a biodiversidade que se planten sementes florais atraíntes de insectos polinizadores ante o colapso mundial dos mesmos. “Os insectos están diminuíndo en todo o mundo debido a agricultura industrial e ao uso intensivo de pesticidas que ameazan a produción de alimentos. Eles manteñen en funcionamento o sistema ecolóxico do planeta e aseguran a nosa subministración de alimentos: o 75% dos nosos cultivos máis importantes dependen da polinización por insectos”.

cousas de 25

REPORTAXE

ÁRBORES TESTEMUÑAS DA HISTORIA:

ORIXE DO OMBÚ DO CASTRO E Ángeles Barros, Pilar Vela, Carmen Salinero Estación Fitopatolóxica Areeiro (Deputación de Pontevedra) https://areeiro.depo.gal

Existen árbores famosas e destacadas en todo o mundo, ben sexa pola súa lonxevidade, rareza, porte, aspecto, valor histórico, científico ou cultural, ou simplemente polo aprecio popular. Son auténticos monumentos vexetais, testemuñas da nosa historia e cultura que debemos coidar e preservar.

Quen non escoitou falar das famosas sequoias xigantes de California (Sequoiadendron giganteum), en EEUU? a célebre oliveira de Getsemaní (Olea europeae) en Xerusalén (Israel), testemuña das bágoas de Cristo trala derradeira cea; a Árbore da Noite Triste, o ciprés (Taxodium huegelii) baixo o que chorou Hernán Cortés trala perda de case a metade do seu exército durante o escape a Tacuba (México); ou o carballo do Guernica (Quercus robur), en Vizcaya, símbolo das liberdades tradicionais de Vizcaya e os vizcainos.

En Galicia temos gran cantidade de árbores e formacións destacadas, monumentos vexetais e testemuñas vivas da nosa historia, que están agrupadas nunha base de datos que recompila a información gráfica e documental que existe sobre elas e que asegura a súa preservación. No ano 2007, a Xunta de Galicia publicou o Catálogo galego de árbores senlleiras (Decreto 67/2007)1, e os exemplares incluídos nel considéranse protexidos a todos os efectos, o que implica a prohibición de calquera acción que poida afectar negativamente á súa integridade, saúde e aparencia. Desde entón, este catálogo foi modificado en varias ocasións, coa inclusión de novos exemplares ou a eliminación doutros que, ben desapareceron ou perderon as características polas que foran incluídos no catálogo.

Actualmente, en Galicia hai 141 árbores e 37 formacións catalogadas coma senlleiras, das que 47 árbores e 14 formacións están na provincia de Pontevedra, segundo a última actualización do catálogo realizada en xullo de 20202. Cada unha destas árbores e formacións ten un motivo diferente para a súa catalogación como senlleira.

Nesta ocasión imos falar da historia do Ombú do IES do Castro, en Vigo, incluido no Catálogo Galego de Árbores Senlleiras en 20173, e que ten unha historia que comenzou hai case 100 anos…

26 cousas de

ANTECEDENTES O IES do Castro atópase nun lugar excepcional desde o punto de vista ambiental e paisaxístico, na ladeira do Monte Castro, moi preto dun dos accesos deste parque municipal, no que existe unha gran variedade de especies vexetais. Inicialmente foi chamado Instituto de Hispanidade, xa que, como é sabido, esta rúa que delimita O Castro polo sur acolleu a moita poboación procedente da emigración americana, razón pola que foi así bautizada.

En 1993, durante os traballos de urbanización e construción do instituto, atopouse unha planta de grandes dimensións que estaba totalmente cuberta pola maleza, e que levaba oculta e esquecida durante anos. Esta aparición condicionou o desenvolvemento da obra, xa que os técnicos sacrificaron parte do proxecto para protexer á árbore.

Trátase dun exemplar de ombú (Phytolacca dioica), especie orixinaria de Arxentina, Uruguai e sur de Brasil, coñecido como ÁRBORE DA BELA SOMBRA ou árbore NACIONAL DE ARXENTINA, e bastante raro en Galicia. Aínda que desde o punto de vista morfolóxico se considera unha árbore, en realidade é unha planta herbácea, cunha estrutura anatómica anómala, moi carnosa, carente de crecemento secundario e aneis de crecemento.

Desde o seu descubrimento, o ombú converteuse nun símbolo de identidade para o centro educativo, e os propios alumnos foron os seus mellores embaixadores e defensores. É o único exemplar da súa especie que se atopa na contorna. Crece nun xardín ben coidado xunto con outras plantas, con espazo suficiente para seguir crecendo. Os alumnos do centro catalogaron e documentaron as especies vexetais do xardín para a elaboración dunha guía onde se mostra a diversidade botánica. Son moitas as actividades que levan a cabo baixo a súa sombra: clases ao aire libre, recitais de poesía, fotografías de grupo de todas as promocións do instituto…, é tamén un lugar de lecer. E mesmo a revista editada polo centro leva o seu nome.

No ano 2012 iniciáronse os trámites para a súa catalogación como Árbore Senlleira coa presentación da solicitude, pero foi denegada pola Consellería de Medio Ambiente. Durante os seguintes anos, alumnos e comunidade educativa do IES do Castro, encabezados polo profesor de lingua galega D. Xulio Dobarro Ferradás, prepararon unha memoria explicativa e realizaron unha ardua labor de difusión, incluíndo unha recollida de firmas, e acadando o apoio de escritores como Manuel Rivas e Luís G. Tosar, e do cónsul de Arxentina en Vigo, que rematou coa presentación dunha nova solicitude.

Finalmente, en xuño de 2017, o DOGA publica a súa inclusión no Catálogo Galego de Árbores Senlleiras , polo que se conclúe que a árbore é merecedora das medidas de protección que supoñen pertencer a este catálogo3. E queda así manifesto o recoñecemento das excepcionais características, grazas ao esforzo realizado desde este centro para a súa posta en valor.

1

Diario Oficial de Galicia (2007) Conselleria de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible. Xunta de Galicia. Decreto 67/2007, do 22 de marzo, polo que se regula o Catálogo Galego de Árbores Senlleiras.

74:6136-6142.

2 Diario Oficial de Galicia (2007) Conselleria de Medio Ambiente, Territorio e Vivenda. Xunta de Galicia.

RESOLUCIÓN do 31 de xullo de 2020, da Dirección Xeral de Patrimonio Natural, pola que se fai pública a descatalogación de varios elementos do Catálogo galego de árbores senlleiras. 163:32416-32419.

3 Diario Oficial de Galicia (2007) Conselleria de Medio Ambiente e Ordenación do Territorio. Xunta de Galicia. RESOLUCIÓN do 16 de maio de 2017, da Dirección Xeral de Patrimonio Natural, pola que se fai pública a inclusión de varios exemplares no Catálogo galego de árbores senlleiras. 103:26439-26440.

cousas de 27

No momento da catalogación, o exemplar tiña unha altura de 10 m., o perímetro de tronco á altura do peito era de 9,5 m., e a copa tiña diámetros de 18,5 e 18 m., o que permitiu datar a árbore nunha idade que roldaba os 100 anos. A súa copa viuse mermada pola perda dunha gran rama en agosto de 2019.

O Ombú do Castro é o primeiro da súa especie catalogado na provincia de Pontevedra e o terceiro de Galicia, xunto co Ombú do Centro Cultural de Santa Cruz (Oleiros, A Coruña) e o do Pazo de Santa Cruz de Rivadulla (Vedra, A Coruña).

Tamén é ben coñecido o ombú da Casa-Museo de Rosalía de Castro (Padrón, A Coruña) doado en 1971 pola Casa de Galicia de Bos Aires con motivo da inauguración oficial da Casa-Museo.

Ombú do IES O Castro

Ombú do Pazo de Santa Cruz de Rivadulla (Vedra, A Coruña)

Ombú do Centro Cultural de Santa Cruz (Oleiros, A Coruña)

Na actualidade na cidade olívica hai sete arbores incluídas entre 2007 e 2017 no Catálogo Galego de Árbores Senlleiras:

28 cousas de

É tradición que os graduados cada ano despídanse do instituto baixo o Ombú. Na foto Promocion 2019

OMBÚ DO CASTRO, SÍMBOLO DE HERMANAMENTO ENTRE GALICIA E ARXENTINA A historia do Ombú, aínda que non se coñecía de certo, foi asociada desde o primeiro momento á emigración e retorno dos galegos a Arxentina. E o simbolismo que encerra desde o punto de vista histórico e cultural nas relacións con Arxentina, foi un dos motivos propostos para entrar no catálogo da Xunta.

Estas sospeitas confirmáronse cando o pasado agosto, chegou ás nosas mans documentación remitida á Deputación de Pontevedra por Pilar Barciela, arqueóloga, e xornalista viguesa residente en Bos Aires, que atopou en dous diarios antigos, información relativa a un exemplar de ombú traído a Vigo desde Arxentina por don Martín Echegaray Olañeta, como unha doazón de alto valor ideolóxico do Centro Galego de Buenos Aires ao alcalde de Vigo, Emilio Martínez Garrido, para a súa plantación nun dos paseos vigueses.

Segundo os artigos de prensa publicados en 1931 nos xornais galegos, El Eco de Santiago4 e El Pueblo Gallego5, o exemplar de ombú foi naquel momento un símbolo de irmandade, unha mostra coa que os galegos residentes na Cidade da Prata, desexaban mostrar o seu afecto ao noso pobo, e lembrar as raíces de confraternidade que unen aos galegos de ambos continentes.

Nestes artigos non se mencionaba onde fora realizada a plantación do notable exemplar, pero intuíase que se trataba do exemplar do Monte do Castro, xa que a reforestación deste lugar iniciouse en 1928, e pola súa envergadura, a idade desta árbore podía datarse da mesma época.

Recentemente D. Xulio Dobarro Ferradás, quen encabezou desde o principio a defensa do ombú facilitounos os datos para atopar no concello de Vigo a Acta da Comisión Municipal permanente do 9 de marzo de 1931, na que o alcalde D. Manuel San Román de Cevallos, agradece ao Centro Galego de Bos Aires, o regalo do ombú do que foi portador D. Manuel Echegaray, e refire que esta árbore foi plantada no monte do Castro.

Así pois, esta información confirma que o ombú coñecido como Ombú do IES do Castro e incluído no Catálogo Galego de Árbores Senlleiras en 2017, é o exemplar doado en 1931 polo Centro Galego de Bos Aires aos vigueses como árbore simbólica para testemuñar o seu afecto ao noso pobo, e que foi plantado en marzo de 1931 na ladeira do monte do Catro de Vigo, no mesmo lugar no que hoxe continúa medrando.J

4

Un viajero distinguido trae simbólicos...

(5 de marzo de 1931). El Eco de Santiago.

Santiago de Compostela.

5 Un viajero distinguido trae simbólicos... (5 de marzo de 1931). El Pueblo gallego. Vigo.

cousas de 29

REPORTAXE

AS FORTALEZAS DA RAIA MIÑOTA (2) O SISTEMA FORTIFICADO SALVATERRA-MONÇÃO A PROCLAMACIÓN DO DUQUE DE BRAGANÇA COMO REI JOÃO IV EN 1640 MUDARÍA AS RELACIÓNS ENTRE AS RIBEIRAS DO MIÑO. A GUERRA LEVARÍA A CAMBIOS PROFUNDOS QUE AFECTARÍAN DE FORMA MÁIS GRAVE A SALVATERRA.

E C: Suso Vila, Dr. en Historia da Arte As tropas portuguesas do conde de Castelo Melhor entrarían en Salvaterra o 1º de xullo de 1643. Seica non era unha gran sorpresa este movemento toda vez que a maioría dos veciños e incluso os freires franciscanos do convento de San Diego fuxiran o día anterior. O gobernador Francisco Picoña se tiña refuxiado no vello castelo dos Condes, no interior da mesma vila perante a previsión do ataque portugués. A súa resistencia sería breve o que sería síntoma dunhas defensas pouco preparadas ou ruinosas.

O relato da toma de Salvaterra mitificaríase para sinalar que máis que méritos do exército portugués sería unha traizón a que posibilitaría a entrega da vila ao conde de Castelo Melhor. O historiador Avila y La Cueva narra este episodio como froito da deslealtade do gobernador que entregaría o Pazo dos Condes aos portugueses. A realidade deste episodio era outra. Salvaterra non contaba con defensas modernas, só habería que pensar na posible cerca medieval que rodearía a vila. A principal fortificación achábase no castelo ou pazo dos condes no cuadrante suroriental.

30 cousas de

Plano das fortificacións de Salvaterra no século XVIII (BVD, AR. E-T.4-C.6)

Plano de Salvaterra en 1645 baixo a ocupación portuguesa. É o mellor plano para estudar os restos medievais do castelo dos condes.

(CAVIDAFOR)

Os portugueses entre os anos 1643 e 1644 completarían a fortificación de Salvaterra deseñando un perímetro de seis baluartes: do Muíño, do Pozo, do Cabaleiro, da Igrexa, semibaluarte da Barca e semibaluarte da Casa do Conde. Dúas portas existirían no recinto, a porta da Oliveira e a porta da Fonte. O deseño da fortificación sería do enxeñeiro Martim do Rego Barreto, orixinario de Viana do Castelo.

Os portugueses empregarían para as novas defensas da vila, a pedra aparellada das casas e a do convento de San Diego fundado en 1603 por Diego Sarmiento. Os franciscanos tiñan fuxido a Tui onde acabarían establecendo un novo convento na Corredoira.

Vista de Salvaterra en 1706. (MAP, 043.1706)

A porta da Oliveira mostra a influencia portuguesa co oratorio sobre a entrada á vila. No exterior tres escudos mostraban as armas portuguesas, picadas cando a vila retornou a mans españolas.

Un dos elementos máis interesantes na defensa da vila era o “cabaleiro”, unha estrutura turriforme no lado norte da igrexa.

Os “cabaleiros” servían para protexer puntos importantes das fortificacións, neste caso era evitar a chegada de proxectís á igrexa de San Lourenzo.

Os portugueses tiñan tomado Salvaterra para mellorar as defensas de Monção, establecendo unha cabeza de ponte en Galicia que lle permitise adentrarse no territorio. Para evitar estos movimentos do exército portugués o capitán xeral de Galicia, Guillem Ramón de Moncada, marqués de Aytona, emprendería a construcción dun forte en 1646 para encerrar a vila de Salvaterra e impedir que os portugueses puidesen chegar a Tui. O forte de Santiago de Aytona xunto coas atalaias da Estrela e de Porto formarían unha liña defensiva que impediría o paso dos portugueses ao longo da guerra.

Porta da Oliveira, Salvaterra, co oratorio sobre a entrada á vila. cousas de 31

Plano de Monção en 1713 (BNP, d-238-v_0001_1_t24-C-R0150)

As novas defensas de Monção demorarían na súa construcción. A vila servía de abastecemento a Salvaterra pero cando se recrudeceu a guerra comezarían os traballos para un sistema abaluartado dirixido polo enxeñeiro Michel de Lescole en 1656. As obras estaban lonxe de ser concluidas cando o exército do Marqués de Viana cerca a vila o 7 de outubro de 1658. A rendición de Monção o 2 de febreiro de 1659 permitiría a caida de Salvaterra o 17 de febreiro. Até a fin da guerra no ano 1668 Monção ficaría en mans españolas.

O sistema abaluartado de Monção seguiría cos traballos encargándose ao enxeñeiro Manuel Pinto Villalobos. En 1686 un erro na proxección das obras apartaría ao enxeñeiro Sebastián de Sousa Vasconcelos. As fortificacións estaban case concluidas en 1713 seguindo ao longo do século XVIII diferentes obras.

Vista coloreada de Monção publicada en 1640 sobre o deseño de Duarte D’Armas de 1509

32 cousas de

O proxecto de abaluartamento de Monção mistura dúas solucións. Por unha banda teríamos a adaptación ao muro e barbacana medieval de algúns baluartes, visible na fachada do río. Por outra parte contaríamos cun novo e amplo perímetro amurallado, un deseño que non só acollía o vello recinto medieval senón que se extendía máis aló protexendo o convento de monxas franciscanas, a nova Misericordia ou a fonte da vila. O folgado recinto fortificado permitiría o crecemento urbano de Monção aínda que non impediría a desaparición de parte das defensas a partir do século XIX cando o entramado urbano se conecte co exterior das murallas. Aínda así hoxe son recoñecibles os nove baluartes que formaban o recinto amurallado.

Planta e alzado da casa do Conde en Salvaterra sobre os restos do antigo castelo dos condes (AGMM, PO-01-21)

Casa do Conde na actualidade, á parte superior corresponden as obras do seculo XVIII, a planta baixa conserva restos das antigas edificacións.

Monção e Salvaterra contrastan fortemente hoxe no plano urbanístico.

Mentres a vila portuguesa se desenvolveu medrando no espazo intramuros con gran vitalidade, Salvaterra perdería o seu carácter de vila tras a derriba de casas do seu interior e incluso coa desaparición do convento de San Diego. Intramuros só ficarían algunhas construccións como a igrexa, algún cuartel e edificacións no vello solar do castelo dos condes. Esta perda de patrimonio e personalidade urbana é máis grave se pensamos na importancia que tiña acadado Salvaterra no século XVI coa presenza de importantes familias xudeoconversas, froito do gran pulo económico que acadaba a vila, testemuña que esmorecería coa guerra na fronteira.

cousas de 33

Monção e Salvaterra: o poboamento do século XII no Miño As dúas vilas formaron parte de novas fundacións urbanas a fins do século XII. A antiga vila de Lazoiro que aparecía na documentación catedralicia de Tui desaparecía para dar paso a Salvaterra, iniciativa do rei Fernando II para gardar a nova fronteira. A Monção lle acontecía o mesmo. Unha primeira vila fortificada co nome de Mazedo daría paso cara 1258 a un proxecto urbano máis complexo mudando o nome a Monção pola influencia francesa do rei Afonso III. En Salvaterra sería visible o urbanismo ortogonal, nun parcelario perfectamente organizado por mazás rectangulares ficando na parte oriental os principais edificios como a igrexa de San Lourenzo ou o pazo dos condes que formarían o principal recinto fortificado da vila.

No caso de Monção a vila estruturaríase arredor dunha rúa central, a rúa Direita, ficando o parcelario a un lado e outro desta vía central. Esta forma denomínase en “espiña de peixe”. A vila ficaba cercada de muro que sería mellorado en tempos do rei D. Dinís (1279-1325) momento no que se construiría a torre do río. Sería o rei Afonso V quen ordenase a construcción dunha torre de homenaxe no suroeste da vila.

Porta oxival do último cuarto do século XV, o muro xunto da porta sería tamén obra medieval.

Ángulo exterior da vella casa do Conde na fortaleza de Salvaterra.

34 cousas de

O castelo dos Condes Salvaterra converteríase ao longo da Idade Media nun referente para as grandes casas nobres galegas. Os Castro a gobernaron ao longo do século XIV, mentres que os Soutomaior e os Sarmiento a disputaron ao longo do século XV. Serían os Soutomaior os encargados de mellorar o primitivo recinto defensivo. Pedro Madruga realizaría obras despois da revolución Irmandiña de 1467 que misturaría antigas torres (conservadas ou rehabilitadas do antigo castelo) con novos sistemas defensivos como as barbacanas. Segundo os planos de 1645 o castelo era un gran rectángulo no que arredor do gran patio central repartíanse as principais estruturas defensivas: polo leste alzábanse torres e polo oeste a barbacana caracterizada esta polos baluartes circulares dos que sobrevive un no sur, sobre o río. Entremedias as casas do conde ficaban no extremo oriental, mentres que varios edificios adicados a almazéns estaban no lado do río cara o oeste.

Vista do interior da barbacana, probablemente do último cuarto do século XV. Vista exterior do edificio do antigo almacén. A planta superior desaparecería arruinada sobrevivindo a planta baixa abovedada de tixolo obra dos enxeñeiros portugueses durante a súa ocupación de Salvaterra, 1643-1658.

Na actualidade algúns elementos sobreviven do antigo castelo, como unha porta oxival con grandes doelas cara o río, no lado oeste o edificio coñecido como “covas de Dona Urraca” conserva partes do último tercio do século XV como escaleiras de caracol e algúnhas portas con arcos en mitra. Este edificio corresponde cos almazéns realizados durante a intervención portuguesa de 1643-1658. As bóvedas de tixolo é a técnica empregada polos enxeñeiros militares portugueses para estes edificios de intendencia, sobre todo por empregarse o tixolo como un material barato e práctico nas defensas. Precisamente neste mesmo estilo podemos contemplar a antiga cadea de Valença, hoxe Núcleo Museolóxico, obra do século XVII e que responde as necesidades militares do momento. Na actualidade a lenda de Dona Urraca nos vellos almazéns de Salvaterra desenfocou a realidade e importancia deste edificio no conxunto do antigo castelo dos condes. J

cousas de 35

GALAICAS

JIMENA FERNÁNDEZ DE LA VEGA A PIONEIRA DA XENÉTICA MÉDICA EN ESPAÑA, NOMEADA CIENTÍFICA GALEGA DO ANO 2021 E Por RAGC/Redacción Jimena Fernandez de la Vega.

Foto cortesía da RAGC

Xunto á súa irmá Elisa, foi a primeira licenciada en Medicina pola Universidade de Santiago, e acadou gran notoriedade investigadora

Jimena Mª Francisca Emilia Fernández de la Vega y Lombán (Vegadeo. Asturias, 1895 – Santiago de Compostela, 1984) foi unha xenetista e profesora moi recoñecida do século XX. Jimena, xunto coa súa irmá xemelga Elisa, foron as primeiras mulleres licenciadas pola USC, representando un referente excepcional do que foi a incorporación da muller, por fin, aos estudos universitarios.

Naceu na Vega de Ribadeo (Vegadeo), localidade onde exercía como médico o seu pai, Wenceslao Fernández de la Vega Pasarín, natural de Castroverde (Lugo), quen foi o primeiro director do balneario de Guitiriz.

Realizou o bacharelato no Instituto de Lugo entre 1909 e 1913, cursando todas as materias en ensinanza non oficial e non colexiada.

No exame de grao obtivo a cualificación de sobresaínte tanto na Sección de Ciencias como na de Letras. Durante o último curso do bacharelato preparou no Instituto de Santiago a materia de alemán en ensinanza libre, un coñecemento que será fundamental no que foi a súa traxectoria posterior.

En 1913 matriculouse na Facultade de Medicina da USC como alumna de ensino oficial non colexiado, validando os cursos de idiomas de francés e alemán que recibira nos Institutos de Lugo e Santiago. Realizou o exame de grao da licenciatura en xuño de 1919, aprobando con sobresaínte e, en setembro, conseguiu un dos dous Premios Extraordinarios concedidos. Tres anos máis tarde doutorouse na Facultade de Medicina da Universidade Central en Madrid, coa Tese “Estudio de la vagotonía infantil por medio del examen hematológico”, baixo a dirección do Dr. Pittaluga da que se conserva un exemplar na Biblioteca Nacional de Madrid.

36 cousas de

A Real Academia Galega de Ciencias (RAGC) anunciou a, véspera do Día Internacional da Muller e a Nena na Ciencia, o nomeamento de Jimena Fernández de la Vega e Lombán (Vegadeo, 1895-Santiago de Compostela, 1984) como Científica do Ano 2021, un recoñecemento que outorga a entidade dende 2008 a algunha personalidade por destacar na súa contribución ao desenvolvemento da ciencia en Galicia. Despois da oceanógrafa Ángeles Alvariño en 2015, De la Vega é a segunda muller en ser homenaxeada.

A RAGC valorou especialmente o seu carácter loitador, amosado desde que fora a primeira licenciada en Medicina pola Universidade de Santiago de Compostela (USC) xunto coa súa irmá Elisa, onde acadou ademais o premio extraordinario. Na súa carreira investigadora tivo o grande acerto de incorporar a xenética ao ámbito da saúde, sendo unha verdadeira pioneira da xenética médica en España. Posteriormente, os seus traballos no campo da hidroloxía aplicada á saúde foron tamén de enorme valía. A RAGC quere, por tanto, “dar a coñecer a súa figura como exemplo de muller científica, en tempos nos que non era doado ser admitida e recoñecida”.

Aínda que o acto académico central de homenaxe terá lugar o 8 de outubro co gallo do “Dia da Ciencia en Galicia” programaranse durante todo o ano diversas actividades para dar a coñecer a súa figura e as súas contribucións.

Facultade de Medicina, Universidade de Santiago de Compostela

A súa especialización en Alemaña, Austria e Italia Jimena foi unha das cincuenta científicas ás que a Junta para Ampliación de Estudios (JAE) lles concedeu bolsas de investigación para estudar fóra de España. Así, Jimena foi destinataria de sucesivas bolsas JAE en Alemaña e Austria entre 1923 e 1927, para traballar cos profesores Friedrich Kraus, Theodor Brugsh, Erwin Baur, Hermann Poll e Julius Baur. Neste período realizou estudos sobre a herdanza mendeliana con aplicación á clínica e traballos de xenética experimental sobre os problemas constitucionais e súa relación coa herdanza (xenotipo), publicando numerosas contribucións.

A súa volta a España, observou un certo descoñecemento dos fundamentos da xenética aplicada á saúde polo que desenvolveu unha intensa labor de divulgación.

Animada por profesores como Pittaluga, Nóvoa Santos e Marañón ocupouse da tradución de obras de Julius Bauer e outros fisiólogos alemáns, realizou diversos traballos clínicos e publicou artigos coa fin de espallar os coñecementos adquiridos no exterior. Como resultado deste traballo, creouse en Madrid a “Sección de Xenética e Constitución” en 1933 da que Fernández de la Vega foi nomeada directora.

Realizou unha segunda estadía de investigacións en centros punteiros de Alemaña e Italia no curso 19331934, para profundar no eido da herdanza e constitución, realizando estudos sobre endocrinoloxía e constitución no Istituto di Clinica Medica de Xénova e no Keiser Wilhelm Institut, en Berlín, onde desenvolveu un traballo de investigación sobre a herdanza das formas dos glóbulos vermellos no sangue humano, empregando o método dos xemelgos, traballos que foron recollidos en diversas publicacións.

Regreso a España Ao seu regreso, a ciencia oficial en España decidiu un cambio radical da orientación da xenética, abandonando a metodoloxía experimental e transformando o Seminario nun centro de estudos xenéticos teóricos.

Desgustada con esta orientación, Jimena foi pouco a pouco abandonando o interese pola xenética, orientando a súa vida profesional a aplicación da hidroloxía no campo da saúde, campo ao que destinou todo o seu entusiasmo, traballando como médica do balneario de Guitiriz, onde traballara o seu pai, dirixindo posteriormente os balnearios de Montemayor (Cáceres), de Cestona (Guipúzkoa) e de Lanjarón (Granada), onde se xubilou.

Jimena Fernández de la Vega foi un referente extraordinario demostrando o enorme potencial da realización de estadías en centros referenciais para desenvolver frutíferas traxectorias profesionais que permitiron darlle unha salientable visibilidade ás científicas da época.

O Día da Ciencia en Galicia é unha efeméride promovida pola RAGC que pretende a promoción social da ciencia, salientando diante da sociedade galega a vida e actividades daqueles científicas ou científicos que destacaron pola súa contribución ao desenvolvemento da ciencia en Galicia.

Retrato de Jimena Fernández de la Vega. Fundación Española para a Ciencia e a Tecnoloxía, Eulogia Merle.

cousas de 37

REPORTAXE

SANCTI SPIRITUS

O ANTIGO HOSPITAL DE PEREGRINOS, HOXE ARQUIVO E BIBLIOTECA DE BAIONA E Cristina Vilar Misa. Directora Arquivo Histórico e Biblioteca Pública Municipal de Baiona C Arquivo Ed. Basan

A historia do Hospital de Sancti Spiritus remóntase ao século XV a primeira referencia indica que non estaba no mesmo lugar no que se atopa na actualidade, xa que viuse afectado polo derribo no século XVII dos inmobles inmediatos á muralla. O Hospital estivo en este lugar ata 1645 que foi mandado derribar para asegurar a defensa da fortaleza. Tras este primeiro derribo prodúcese un primeiro traslado ao lugar de Cortinas, ao fondo do Convento das Dominicas, solución que non resultou efectiva, xa que en 1653, o edificio ameazaba ruína. Ante esta situación adquírese a Doña Grimaresa Pereira de Castro unha casa con finca noutro lugar, que sería o seu actual emprazamento na rúa Costanilla, hoxe Manuel Valverde.

38 cousas de

O maiordomo do hospital solicita o 7 de agosto de 1671, autorización ao bispo Bernardo de León de la Rocha para que dicha casa sexa destinada a Hospital. Este edificio será realizado polo Maestro Domingo Fernández, que faría a parede do frontispicio e a entrada principal. Debeu de ser neste momento cando o traslado do Hospital nas inmediacións da Colexiata, o antigo hospital uniuse ao da Magdalena, e solo un ano despois era cedido polos pais de San Juan de Dios, que cedera o seu goberno ao Concello da Vila para que o administrase, en base ás referencias de estudosos como Ávila y La Cueva, Ulpiano Nogueira, Ramos, Garrido o la profesora Fernández Rodríguez.

No ano 1679 págaselle ao canteiro Domingo Fernández 816 reais, para facer a entrada da porta principal ao hospital e a parede da fachada principal, onde atopamos unha espadana, con ornamentación barroca, dúas volutas flanquean a estrutura que sostén a campá onde vemos as liñas horizontais crebadas, así como unha esfera no máis alto xerando efecto de inestabilidade.

cousas de 39

Desde a rúa Manuel Valverde, ao pé do camiño de Santiago, accedemos ao patio interior. Trátase dunha estrutura arquitectónica de planta cadrada, unha das máis antigas da construción, xa que este patio centralizaba as antigas dependencias do Hospital Sancti Spiritus ás que se podía acceder mediante unhas escaleiras en pedra que aínda hoxe consérvanse situadas en dous puntos diferentes do patio. Desde este lugar podemos contemplar parte da fachada Norte da Igrexa Medieval de Santa María, ofrecéndonos unha perspectiva que fai integrarnos no corazón máis antigo do núcleo urbano de Baiona.

O Patio dos Peregrinos está habilitado para que todos os camiñantes que percorren a ruta xacobea ao seu paso pola Vila poidan visitar a fi gura do Apóstolo e selar a súa credencial co fi n de obter a Compostela en Santiago Apóstolo Santiago peregrino realizado nunha soa peza 40 cousas de

Neste patio barroco consérvanse hoxe en día dúas esculturas en pedra, a de Santiago e a do Espírito Santo. Cada unha delas, representa o recordo das dúas respectivas Confrarías propietarias dos dous Hospitais, o de Sancti Spiritus e a de Santiago. A primeira a de Santiago, realizada nunha soa peza de pedra tosca, representa ao Apóstolo Santiago, cos tributos do peregrino, chapeu coa cuncha, bastón, cabaza e portando un libro en man esquerda transmitindo o evanxeo.Pola súa situación apréciase que o seu actual emprazamento non é o orixinal. Debeu de pertencer ao antigo Hospital de Santiago. A Confraría de Santiago, cedeu en 1796, o edificio e horta que tiña encostada ao Hospital. Outro recordo xacobeo presente no edificio Sancti Spitirus, é unha cruz antefija de Santiago que se conserva na metade do muro da fachada oeste.

A outra peza que atopamos no centro, presidindo este fermoso patio do actual Arquivo Histórico e Biblioteca Municipal de Baiona, é a escultura de vulto redondo que representa a imaxe da Trindade. A iconografía de Deus pai creador no trono, portando a cruz co seu fillo crucificado que nos lembra ás Trinitá do Renacemento.

Esta peza áchase sobre un pedestal en pedra, con dous pés de columnas, a modo de ara ou altar. O habitual nesta iconografía é representar o Espírito Santo tras eles, nesta peza, que vemos a súa ausencia, puido perderse ou tratarse unha vez máis dunha escultura creada para outro sitio e posta neste lugar a posteriori, se temos en conta que o Hospital Sancti Spiritus, estivo como diciamos antes noutros puntos distintos. Podería tratarse dunha das esculturas exentas máis antigas que se conservan en Baiona e pertenceu sempre á institución do Hospital.

Imaxe da Trindade

“O Hospital de Caridade achábase abandonado, cando no ano 1799, o Ilustrísimo D. Juan García de Benito fi xo a súa visita e movido da súa paternal caridade e amor aos pobres, propuxo a súa restauración do edifi cio. Acudiu á Vila para bendicilo e inauguralo o 13 de xuño de 1806. ( H-2/2 ano 1806,1849. Libro de Acordos da Santa Irmandade de Caridade do Hospital).” Esta peza constata este feito. O máis probable, é que sexa o lintel dunha porta de acceso ao Hospital reedifi cado.

cousas de 41

Biblioteca e Arquivo Histórico A orixe da Biblioteca é múltiple, aínda que en esencia, remóntase a finais do S. XIX coa existencia da Biblioteca Popular. A este inicio de cultura para a maioría, súmaselle en 1928 a doazón da biblioteca persoal de Ángel Bedriñana Meana, unha selecta biblioteca cultural popular composta de catrocentos setenta e oito volumes dos mellores autores” (Sesión extraordinaria do 3 de xullo de 1928). Con esta achega procédese á remodelación do baixo da Casa do concello, situada por entón no edificio da Casa do Reloxo, co obxectivo de dar localización á recentemente doada colección.

Neste primeiro emprazamento permanece ata 1943 ano no que se traslada o Concello á súa actual sede, a Casa de Lorenzo Correa. Desde este período non consta a existencia de lugar con destino á Biblioteca. Hai que esperar ao seis de maio de 1964, cando se acorda en Concello pleno a creación da Biblioteca Pública Municipal, quedando inaugurada, catro anos máis tarde, o 23 de abril de 1968. Agora si xa hai un espazo claro e definido. O lugar elixido para a súa localización, volve ser parte da planta baixa do edificio Correa.

Desde entón, empréndese un camiño sen atallos para chegar ao que supón hoxe en día: o centro cultural base de referencia da sociedade.

A colección está formada por 35.500 volumes distribuídos entre un catálogo xeral e fondos especiais: Fondo Local, Fondo Arribada, Pobos Irmáns. Biblioteca Anxo Bedriñana e Biblioteca Héctor Barreiro.

En 1990, con motivo das obras de rehabilitación integral da Casa Lorenzo Correa, a biblioteca volve ser trasladada, a unha parte do edificio do antigo hospital que, albergaba a Casa da Cultura. Desde entón a expansión do Servizo de Biblioteca comeza imparable.

En 1997 foi presentada a solicitude de incorporación deste centro no rexistro de bibliotecas, paso previo para a definitiva incorporación na Rede de Bibliotecas de Galicia, sendo aprobada por resolución da Consellería de Cultura e Comunicación Social, do 24 de novembro de 1997. Así mesmo, en abril de 1998, asinouse o convenio entre Xunta de Galicia e o Concello de Baiona, quedando a biblioteca integrada na Rede de Bibliotecas de Galicia. No 2017 asínase o convenio para a integración da Biblioteca no catálogo colectivo da Rede de Bibliotecas de Galicia.

42 cousas de

Nova biblioteca

No transcorrer do tempo, as instalacións comezan a verse anticuadas e deterioradas, é por iso que en 2009, o Concello convoca un concurso de ideas para emprender camiño cara ao futuro. O proxecto gañador “ Concéntrica” dos arquitectos Elvira e Murado, inspirandose na idea de scriptorium medieval, coloca á Biblioteca e Arquivo Histórico Municipal de Baiona, no mapa das marabillas arquitectónicas do mundo Bibliotecario. Unha emocionante e interesante integración do exterior arqueolóxico no interior da Biblioteca, yuxtaponiendo arquitecturas de distintos tempos e distintos usos nun mesmo edificio. Este novo espazo, inaugurado o 7 de xullo de 2018, soluciona a coexistencia do fondo de biblioteca co fondo documental, converténdose nun centro de referencia documental na comarca, outorgándolle aos documentos históricos un lugar onde custodiar, conservar e divulgar o valioso patrimonio documental da Vila de Baiona composto pola documentación xerada polo Concello no exercicio do seu goberno e servizo, desde o S. XVI así como documentación do antigo Hospital de Caridade Sancti Spiritus e da centenaria Casa da Misericordia. J

cousas de 43

REPORTAXE

POR QUE A VIEIRA É O SÍMBOLO DO PEREGRINO? E Redacción C Cortesía Turgalicia/Xunta de Galicia HAI MOITAS TEORÍAS AÍNDA QUE NINGUNHA ACEPTADA AO 100%.

O QUE SI SABEMOS É QUE A SÚA VENDA FOI UN EXCELENTE NEGOCIO: A IGREXA QUEDABA CO 30% DOS BENEFICIOS E PROHIBIU A SÚA VENDA FÓRA DE COMPOSTELA BAIXO PENA DE EXCOMUÑÓN.

O bordón, a cabaza e a vieira. Estes son os tres símbolos do peregrino por excelencia.

Mais só un identificaba ao camiñante que, tras alcanzar a súa meta, regresaba ao seu lugar de procedencia. Falamos da cuncha, un elemento que co paso dos séculos se convertiu en símbolo de xenerosidade, unha virtude que, desde o momento no que se chegaba o final do Camiño, debería acompañar ao camiñante o resto dos seus días.

Co paso dos séculos, a cuncha de vieira pasou a ser un símbolo máis da ruta xacobea, un feito que comezou a popularizarse a partir do auxe das peregrinacións nos séculos XI e XII. 44 cousas de

Pero, que convertiu á cuncha deste molusco nun símbolo do Camiño?

Existen moi diferentes teorías, mitos e lendas sobre as súas orixes. A máis aceptada é que a cuncha foi utilizada como un vaso natural perfecto. Os peregrinos que chegaban a Santiago as recollían para beber nos mananciais e ríos no camiño de regreso.

Existen outras teorías máis simbólicas que ven na vieira unha estilización da pata dunha oca, símbolo para moitas tradicións antigas de recoñecemento iniciático. E outras incluso apuntan á vieira como símbolo de Venus, representación do renacer dunha persoa, a súa resurrección e, polo tanto, da superación da morte e tamén do ego (egoísmo e egocentrismo) para dar paso ao auténtico eu (sinxeleza e humildade).

Concha de Vieira e arca de pedra-Catedral de Santiago

Por suposto tamén existen lendas vinculadas aos milagres do Apóstolo. Con diversas variantes, a máis extendida é a que conta como un cabaleiro, mentres paseaba pola praia, viu aproximarse un barca a punto de naufragar. Disposto a prestar a axuda aos que serían inevitablemente próximos náufragos, o cabaleiro dispúxose a cabalgar entre as augas cando, de repente, unha onda xigante o arrastrou ata o fondo do mar. Véndose perdido invocou a Deus e, nese instante, sentiu unha forza sobrenatural que o enviaba cara á superficie, arrastrádoo ata a beira. Cando se viu a salvo e en terra, comprobou que a barca era a que transportaba os restos do Apóstolo e que tanto el como o seu cabalo estaban completamente cubertos de cunchas de vieira. A salvación do cabaleiro considerouse un milagre do Apóstolo Santiago polo que, desde ese momento, vieira e Apóstolo quedaron unidos para sempre e a cuncha pasou ser o símbolo máis importante dos peregrinos.

A pesar de todas as suposicións, o único certo é que a súa orixe como símbolo peregrino non está nada clara e que non existe ningunha teoría aceptada ao cento por cento. Do que si non hai dúbida é que a venda destes obxectos foi un negocio moi lucrativo na cidade de Santiago. Na porta de Azabachería, onde se asentaron os artesáns, vendíanse de chumbo, óso, marfil e metais fermosos. O negocio foi tan próspero que rápidamente foi regulado pola Igrexa –que se quedaba co 33% das ganancias- e mesmo se chegou a prohibir a súa venda fóra de Compostela, baixo pena de excomuñón. cousas de 45

O PRIMEIRO BASTÓN PEREGRINO O bordón –ou bastón- de Santiago atopado no interior do sepulcro apostólico, foi sacado polo bispo Teodomiro por orde do rei don Afonso.

Este primeiro bastón peregrino, chegado a Galicia de terras palestinas xunto co corpo do Apóstolo, desde o século XVI e ata hai ben pouco, estivo nun dos alicerces do cruceiro da Catedral, inserido nunha fina columna torsa que segue o modelo das do Pórtico do Gloria.

A peza, á que fan referencia multitude de textos históricos, formou parte da mostra ‘Camiño. A Orixe’, que acolleu o Gaias no 2015. Hoxe atopáse no Museo da Catedral de Santiago.

46 cousas de

Como chegou o bastón do Apóstolo a ser parte da Catedral?

Desde que se atopou a súa tumba ata finais do século XVIII, fieis e peregrinos non tiñan contacto físico cos seus restos, ocultos no trasaltar da Catedral e sinalados cunha estrela no cenotafio do altar maior. Este feito provocaba certo desacougo nos peregrinos, á vez que mantiña vivo o debate sobre que restos se custodiaban na Catedral compostelá.

Para calmar os ánimos, durante estes séculos a Catedral ofrecíalles toda unha serie de reliquias e relicarios vinculados ao Apóstolo: a cadea coa que o apresaron en Xerusalén, o coitelo co que foi martirizado, o corno dun dos bois bravos que transportaron o seu corpo de Iria Flavia a Compostela…E entre todos eles, o que máis destacaba é o relicario do bordón ao que, ata finais do século XIX, os fieis se achegaban para cumprir co ritual de tocar cos dedos o regatón do báculo de ferro, inserido na mencionada columna de bronce.

A CABAZA Este peculiar recipiente, dada a súa cortiza de madeira ao deixalo curar, permitía manter os líquidos frescos e tiña o tamaño perfecto para levalo colgado do bordón ou bastón.

Antes do uso xeneralizado do plástico, este era o método elixido principalmente polos peregrinos para utilizalo como cantimplora.

Aínda que o Códice Calixtino non menciona a Cabaza do Camiño de Santiago, entre os atributos propios da indumentaria do peregrino medieval, crese que esta debía de estar colocada de forma que fose fácil ofrecer o seu contido a outros peregrinos.

Desta forma, á Cabaza do Peregrino atribúeselle a simboloxía de solidariedade, propia do Camiño de Santiago.

CREDENCIAL DO PEREGRINO A Credencial ten a súa orixe no salvoconducto que se entregaba aos peregrinos na Idade Media. Hoxe é un documento oficial no que os peregrinos recollen os selos que testemuñan o avance da súa peregrinación. É imprescindible a súa presentación para ter acceso aos Albergues de Peregrinos e para obter a Compostela ao terminar a peregrinación en Santiago.

A credencial oficial e outras recoñecidas pola Catedral de Santiago están impresas en cartolina e consta de dieciseis páxinas que se abren en forma de acordeón. As primeiras páxinas aparecen ilustradas na foto que acompaña ao texto. A primeira páxina funciona como unha carta de presentación e debería encherse na asociación distribuidora cos datos do peregrino. Hai tamén na parte de arriba un espazo destinado ao selo da entidade que entregou a credencial; na parte de abaixo da mesma páxina, poñerase a data e o selo da Catedral unha vez cumprida a peregrinación.

A Compostela En Santiago, a oficina de atención ao peregrino expediranos a Compostela (tamén denominada compostelá) se percorremos os últimos 100 quilómetros a pé ou 200 en bicicleta (non debemos esquecer selar na localidade de saída). A Compostela é un documento centenario que acredita realizar o Camiño.

Hai dous tipos de compostela, segundo se o Camiño fíxose con motivacións relixiosas (baixo pietatis causa) ou non. J

cousas de 47

REPORTAXE

O TÚNEL DO CONFURCO,

UNHA OBRA INACABADA DEBIDO Á PRIMEIRA GUERRA MUNDIAL E C Xosé Ramón Paz Antón HOUBO UN TEMPO EN QUE ALGUNHAS PERSOAS PODÍAN IMAXINAR UNHA VIAXE EN TRANVÍA PARTINDO DE MONDARIZ, CRUZANDO PONTEAREAS, O PORRIÑO E MOS ATA CHEGAR A VIGO. DE ALÍ SERÍA POSIBLE ALONGAR O ITINERARIO POLAS PRAIAS E ATRAVESAR NIGRÁN ATA AS PORTAS DE BAIONA. ESA REDE TRANVIARIA QUE PUIDO SER REALIDADE MALOGROUSE NO TRAMO O PORRIÑO-MONDARIZ E COMO UNHA TESTEMUÑA CASE SECRETA DAQUELA EMPRESA QUEDA HOXE UN BEN DE PATRIMONIO INDUSTRIAL DE ESCASO RECOÑECEMENTO: O TÚNEL INACABADO DO CONFURCO.

A inauguración do ferrocarril, con conexión a Madrid e logo a Portugal, comezaba a cambiar a paixón polas viaxes da época romántica en turismo, un novo concepto que comezaba a dar os seus primeiros pasos. En Mondariz chegaron a celebrarse consellos de ministros, reunións diplomáticas, visitas de membros da realeza e da aristocracia, plenos da Real Academia Galega, encontros e alternes do máis florido da vida financeira, artística e militar. Non obstante o proxecto termal de Mondariz adoecía das malas comunicacións existentes entre a estación do Porriño e o balneario, uns vinte quilómetros que debían realizarse en dilixencia e, máis tarde, en automóbil.

Probablemente Peinador envexaba a situación dun balneario como o de Caldelas de Tui que, se ben non era comparable ao seu nas proporcións de negocio e monumentalidade, recibía aos viaxeiros de Madrid e doutras provincias cunha estación anexa ao propio establecemento termal.

Enrique Peinador Vela tivo un soño, crear a conexión a través de tranvía entre Vigo e Mondariz pasando polas vilas de O Porriño e Ponteareas. Deste xeito pretendía mellorar a súa oferta turística e, ao mesmo tempo, prevía un desenvolvemento económico da comarca poñendo como exemplo a grande cantidade de serradoiros que poderían utilizar o transporte en tranvía para achegar a madeira á rede ferroviaria ou ao porto de Vigo. Os primeiros movementos para construír o seu soño acontecen nos últimos anos do século XIX pero tomaron forma máis decisiva a partir de 1904 en que se tramitan as concesións administrativas e se redacta o Proyecto Tranvia de Mondariz a Vigo “aprobado por la Superioridad” en xullo de 1907. No ano 1913 creábase a Sociedad Anónima Tranvía Mondariz a Vigo con domicilio en Ponteareas. O capital inicial de 1,5 millóns de pesetas aportados por Peinador esperaba sumarse a unha cantidade un pouco superior que aportaría a Sociedade Hispano-Belga, quedando unha parte máis pequena a cubrir por pequenos accionistas da comarca. Con iso e as axudas oficiais achegaríanse aos 5 millóns en que se calculaba o custo total do proxecto. En setembro do citado ano comezan os primeiros traballos de movementos de terras deseñando o trazado entre Puxeiros e O Porriño, labor que foi encomendada ao contratista Marcial Peralba.

A paisaxe de Cans na década de 1930 en foto de Otto Wunderlich (Fototeca do IPCE)

Enrique Peinador Vela (1847-1917) creou en Mondariz un dos establecementos balnearios de maior importancia de Galicia, da península ibérica e do turismo internacional.

48 cousas de

En agosto de 1914 comezaron os traballos do túnel do Confurco, na parroquia de Cans. Os 900 metros de percorrido baixo terra salvaban ese punto de separación entre os vales do Louro e do Tea que presentaba un precipitado e sinuoso trazado na estrada de Villacastín. Seis meses despois a prensa informaba do avance das obras neste punto concreto: ”En el túnel de Confurco la perforación va avanzando por ambos extremos, ascendiendo a muchos miles de metros cúbicos la cantidad de tierras extraidas. Hasta ahora no se ha tropezado con roca y esto permite efectuar la perforación con mayor rapidez”. A obra do túnel non era realizada pola Sociedad General de Construcciones directamente coma o resto do trazado senón que estaba contratada por esta ao señor Fraucho. En Cans lembraban que a maior parte dos traballadores eran de Ourense e de Portugal. Desde un punto de vista técnico nada parecía presaxiar as dificultades que aparecerían no futuro, os traballadores da perforación e os canteiros continuaban a obra. En palabras de Alberte Reboreda: “A boca está conformada por un arco parabólico almofadado que anticipa un túnel de cantaría levantado en granito perfectamente labrado e escuadrado.”

A obra inacabada realizouse entre agosto de 1914 e maio de 1916 (Vida Gallega, 30/05/1915, p. 18)

Construción do túnel do Confurco na parte de Cans

A entrada que se conserva en bo estado é a do lugar de A Anduriña, na parroquia de Xinzo, mentres que o túnel pola parte de Cans foi tapiado pola construción da autovía A-52. Deste lado está moi viva a lembranza do túnel, tanto polo seu uso alternativo para o rego nas terras do arredor como pola entrada exploradora infantil de varias xeracións de nenos e nenas. O xornalista Anxo Boente dicía que “tiña unha entrada abovedada con pedra e eran uns 30 metros de bóveda moi bonito, despois continuaban uns cen metros máis a pedra viva”. O seu estado inacabado presentábase non só no seu percorrido senón tamén no seu baleirado interior que se facía máis pequeno ao avanzar cara o interior. Na memoria da parroquia de Cans hai varias explicacións que recolleu Óscar Franco na súa catalogación, un gran accidente no que morreron sepultados moitos traballadores, numerosas balsas de auga que impedían o traballo ou a historia máis estendida na contorna que atribúe a un cálculo errado o feito de que as dúas perforacións iniciadas en Cans e Xinzo nunca chegaron a encontrarse.

Construción do túnel do Confurco na parte de Xinzo

cousas de 49

O primeiro material móbil do tranvía Mondariz-Vigo (Vida Gallega, 15/06/1919, p. 12)

Centrada agora no tramo Vigo-O Porriño, a Sociedad Anónima Tranvía Mondariz a Vigo aínda debeu esperar a que remataran as crueis batallas que asolaban Europa para ver rematada a obra. Entre 1916 e 1918 deberon realizarse os traballos da estrada do tranvía, as pontes e outras construcións, e pouco máis podía facerse mentres non chegaban as pezas de ferro, material moi cotizado en épocas de guerra.

Unha mostra desa inactividade era expresada pola propia Sociedad General de Construcciones, a empresa encargada dos traballos, cando manifestaba o seu desexo de “trabajar en la sección Porriño-Mondariz, sección que está paralizada por haberlo pedido el consejo de tranvía a la Constructora”.

En xuño de 1918, cando estaba a piques de rematar a Gran Guerra, chegaban ao porto de Vigo sete vagóns de raís que comezaban a instalarse a partir de Cabral e, moi pouco despois, outra remesa semellante iniciaba a vía partindo das Cocheras porriñesas cara Puxeiros. En setembro recibíase o primeiro material móbil construído por Lladró, Cuñat y Cía de Valencia, dous coches-tranvía de carga construídos en Valencia e, en decembro, o resto do material móbil (tres coches motores e un vagón pechado) e a maquinaria para a subestación que, por certo, chegou por duplicado. Unha vez rematada a guerra, de Alemaña chegou esta maquinaria cando xa estaba instalada a que se contratara posteriormente en Bilbao. Durante o ano de 1919 completouse o trazado dos raís e a infraestrutura eléctrica e en marzo de 1920 foi inaugurado este tramo de O Porriño a Vigo que foi moi beneficioso para comunicación do val da Louriña.

A estación dedicada a Peinador creou un novo topónimo que acabou por designar a un aeroporto (Vida Gallega, 05/12/1923, p. 29)

En realidade a obra quedou sen rematar debido a cuestións de tipo financeiro e loxístico derivadas do inicio da Primeira Guerra Mundial. Cando se constitúe a Sociedade Anónima Tranvías de Mondariz estaba prevista a participación importante dun grupo belga de investimentos. A invasión de Bélxica por parte de Alemaña impediu a chegada do diñeiro estranxeiro e, ademais, imposibilitaba a importación de material técnico comprado en Alemaña e noutros países de Europa. A incerteza e a debilidade financeira parecen incrementarse cunha administración deficiente na etapa da compañía en Ponteareas. E debemos engadir neste panorama sombrío a propia situación biográfica de Enrique Peinador Vela, que vai falecer en 1917. Nese momento, a expansión do automóbil polas estradas de terra pontevedresas convertían a este medio nun competidor implacable fronte a outros sistemas de transporte de persoas e mercadorías.

A morte de Peinador vello e as dificultades citadas decidiron a remodelación do proxecto en forma drástica e cun novo pulo que lle imprimirán os sucesores. A solución pasaba por rematar o tramo Vigo-O Porriño para proceder á súa explotación deixando para unha segunda fase as obras do tramo O Porriño-Mondariz. Ao mesmo tempo debían buscarse novos provedores dentro de España debido á cancelación de contratos internacionais. Estas decisións obrigaron a suspender a actividade neste trazado e, por tanto, cesou o traballo dos homes que furaban o monte. Concretamente, as obras do túnel foron suspendidas a finais de maio de 1916, un ano e nove meses despois do seu comezo.

50 cousas de

Volvendo ao túnel do Confurco, tras a “brusca paralización y definitiva suspensión de las obras” de 1916, o contratista Fraucho reclamou á construtora a indemnización correspondente que se acadou en 1919. Os gastos da obra do túnel ascendían a cen mil pesetas que correspondían a escavacións do túnel (51.767), revestimentos do mesmo (21.500) e o restante á “construcción de una tajea y a las excavaciones practicadas en los desmontes de dicho trayecto”.

O abandonado tramo Mondariz-O Porriño, que estaba á espera dunha mellor oportunidade, foi definitivamente descartado co Laudo arbitral entre Sociedad General de Construcciones e a Empresa del Tranvia de Mondariz a Vigo acordado en 1923 para resolver as diferenzas económicas do contrato. Durante un tempo continuarían solicitándose prórrogas da concesión para rematar o soño de Peinador, unha en 1924, outra en 1926. Nese momento os agraristas buscan a municipalización do proxecto para poder realizalo e solicitan amparo da Deputación provincial pero finalmente a iniciativa non acadou apoios. O tranvía de Vigo ao Porriño mantívose en funcionamento ata 1967.

As Cocheras do Porriño, edificio de onde partiría o tranvía a Mondariz, tamén foi topónimo dun barrio se ben hoxe xa non se utiliza na fala (revista O Tranvía, nº 10, 1994)

Entrada actual do túnel pola banda de Xinzo, foto que acompañaba unha alegación de protección patrimonial proposta polo arqueólogo Alberte Reboreda

Hoxe quedan vestixios daquel proxecto tranviario: en Mos hai dúas pontes, un tramo de raís e dous postes da catenaria desta antiga liña (un en Sanguiñeda e outro en As Rans); no Porriño outro tramo de raís, os desmontes para a vía e unha sección do túnel; en Ponteareas a outra sección do túnel que é a mellor conservada e tamén os desmontes do trazado; ademais quedaron dous topónimos (As Cocheras e Peinador) e unha serie de textos e imaxes sobre a memoria do túnel e do tranvía publicados nas revistas O Tranvía, Malladoura e no vídeo Do soño ó esquecemento de López Domínguez. É un patrimonio que está pedindo a voces a protección, o estudio e a divulgación que a lexislación vixente recomenda. J

cousas de 51

REPORTAXE

“AS CACHADAS” HISTORIA DUNHA EMPRESA SÍMBOLO DA GUARDA TÉMONOS QUE REMONTAR ATA O SÉCULO XIX, EN CONCRETO AO ANO 1808, PARA ATOPAR A MENCIÓN MÁIS ANTIGA SOBRE ESTA TELLEIRA DAS CACHADAS (DE LOMBA). FOI CON MOTIVO DA CONSTRUCIÓN DA IGREXA PARROQUIAL DE SAN XOÁN DE TABAGÓN, NO ROSAL. A COÑECIDA COMO “FÁBRICA DAS CACHADAS” ESTÁ SITUADA NA PARROQUIA DE SAN LOURENZO DE SALCIDOS E PERTENCE AO TURÍSTICO E MARIÑEIRO MUNICIPIO DA GUARDA. Para a redacción da presente reportaxe, fi xemos unha pequena recopilación bibliográfi ca e algunhas entrevistas, tanto a antigos traballadores como a expertos na materia o que nos permitiu descubrir algúns dos datos máis curiosos e relevantes sobre esta empresa da vila do Trega,

E C Juan Ramón Tamuxe / Instituto de Estudios Tudenses Segundo unha factura de compra de material ao que tivemos acceso, nesa data, a xunta parroquial obrigaba ao fregués Pedro Alonso do Cresto a ir “con su carro y bueyes al horno de las Cachadas y a conducir su carro de texa para la iglesia...”.

En palabras do escritor e historiador local Xoán Martínez Tamuxe, estudoso do tema “Cabaqueiro” durante décadas, “o Concello guardés tivo alí outra telleira inmediata a esta propiedade, José María Lomba, cando menos dende 1868. O propio Andrés Martín Lomba Urgal, casado con Ignacia Camiña Rodríguez, explotou así mesmo, a telleira de propios do Concello en decembro de 1868 e outras tempadas máis como a de 1894, a razón de 100 pesetas ano. Nesta data en diferente documentación xa se di a “Fábrica de Cerámica-Fundada en 1868”.

José A. Lomba Camiña (1869-1956), director 52 cousas de

Detalle artístico da fachada da empresa

Polas nosas pesquisas sabemos que, ao morrer José María Lomba, a telleira pasa ao seu fillo Andrés Martín, e logo que este finou, a fábrica aparece a nome de “Viúda e Hijos de Lomba”. Debe tratarse dunha moderna telleira pois en 1880 se denomina “Fábrica de Cerámica”. Ademais tiña que contar con depurada técnica, ou tal vez, con certo tipo de maquinaria, xa que segundo recalca Tamuxe “nesa data a súa tella e ladrillo, foi premiada con Mención Honorífica na Exposición Rexional celebrada en Pontevedra. Caso insólito, paréceme, e alto honor, sen dúbida, para tan humilde material como as “cabacas e toupos” (tellas e ladrillos, na xerga dos telleiros/cabaqueiros), que lonxe de ser ordinariamente pezas artísticas, a súa perfección, merecera tal honra, recoñecemento e distinción”.

Tras estudar diferente documentación sabemos que José Antonio Lomba Camiña en 1899 solicita ao Concello unha partida de barro (da telleira do propio concello) “con objeto de hacer algunos ensayos de una fábrica de cerámica que intenta establecer contigua a la del tejar que el exponente posee en dicho sitio”. Á beira daquela antiga “cabaqueira”, crearase a moderna e importante industria “El Progreso”. É curioso que a “Fábrica das Cachadas”, que ata 1900 aparecía segundo cabeceira de facturas, de “Viuda e Hijas de Lomba” (fundada en 1868), se chame de aí en diante “El Progreso”. Trátase agora, igualmente, dunha fábrica de cerámica artística de barro poroso, estilo alemán. Aínda, máis curioso é que o que fora en importancia e valor artístico a cerámica La Santa Cruz (A Guarda), a partir de 19001906, comeza a selo a cerámica “El Progreso”. A dirección da mesma está a cargo de José Antonio Lomba Camiña, aparecendo como apoderado xeral e director técnico da cerámica, seu irmán Abelardo Lomba Camiña, naturais e veciños da parroquia.

En declaracións ao xornal El Pueblo Gallego do día 5 de outubro de 1935, José Antonio Lomba afirmaba: “En Galicia existe, en plena función y actividad, la primera fábrica que se ha instalado en España para la fabricación y venta de la cerámica artística y útil, en un todo parecida a su similar alemana, de barro poroso”. O mestre da vila, licenciado en Historia e antigo concelleiro de Patrimonio guardés, Javier Crespo González, lembra nos textos dos paneis informativos da área da impoñente e simbólica cheminea que aínda pervive nas inmediacións da fábrica, e da que logo falaremos, que naqueles tempos “El Progreso centra a súa produción en cerámica artística e doméstica: olas, xarras, pucheiros, barreños...”

Almacén 1932- cortesía da fábrica

Diferente material cerámico fabricado nas Cachadas (1)

cousas de 53

Imaxes aéreas das Cachadas facilitadas por un antigo empregado

Esta industria, ademais de contar cos mellores oleiros (portugueses e do lugar) procedentes da desaparecida cerámica guardesa La Santa Cruz, de El Castillo, manexou idénticos moldes e tipos de cerámica artística ou maiólica, mellorando aquela xa alta calidade artística, que chegaba aos mercados, preferentemente de España e Hispanoamérica, onde Lomba Camiña tiña representantes. Dos alfareiros máis destacados, Lomba Camiña acolle entre outros, a David Gómez Ferreira e a Juan Barbosa cos seus fillos, de orixe portuguesa. Foron obreiros de Santa Cruz do Castillo.

Destacar tamén aos notables alfareiros Manuel A. Carrera “Pintanexo” (de Salcidos) así como a José Gándara “O Biocho”, igualmente de orixe lusa. Da notoria calidade artística desta cerámica son claros expoñentes a Medalla de Ouro, outorgada na Exposición Hispano Francesa de Zaragoza, en 1908 e o Gran Premio da Exposición Rexional Galega en Santiago. Máis tarde, 1910, a súa cerámica artística faise merecedora do Gran Premio da Exposición Internacional de Buenos Aires e do Gran Premio da Exposición Internacional de Barcelona (1911). E, aínda despois, seguiron outras distincións, sobresaíndo a da Exposición no Ferrol, en 1935.

Segundo o etnógrafo Luciano García Alén sobre 1940 “la orientación paulatina de esta empresa hacia la producción de material refractario y dieléctrico, en cuya especialidad ha logrado alto prestigio, motivó la interrupción de la fabricación de alfarería y de la cerámica artística en sus diversas modalidades”. Xa na década dos anos 80 do século XX, a industria guardesa conseguiría os premios “Alfa de Oro al mérito a la calidad” e “Alfa de Oro a la Investigación y la Tecnología”. En declaracións a COUSAS DE, un antigo empregado das Cachadas (agora xubilado) afirma que “durante a miña época na fábrica, na que estiven moitos anos, polo menos medio cento de veciños da Guarda e O Rosal, dúas e aínda tres xeracións, dedicaron toda a súa vida a traballar coa familia Lomba”.

Interior de As Cachadas. Operarios na Prensa Tubos de Corredera (sobre 1967)

Engade que moitos comezaron como “pinches” (peóns) de rapaces e que logo, a maioría pasaron a ser oficiais, encargados ou mesmo desempeñando postos en servizos administrativos da empresa. “Calculo que no seu apoxeo chegamos a ser uns 130 traballadores, logo unha media de 90 máis ou menos”, Outros dos nosos entrevistados lembra que no terreo da fábrica habilitouse un campo de fútbol, que serviu de “casa” ao equipo San Lourenzo de Salcidos, chegando a disputarse alí varios campionatos do Baixo Miño. Igualmente, todos coinciden na importancia tempo atrás da desaparecida e lembrada “sirena” das Cachadas, pois “durante moitos anos serviu de guía. A xente do campo rexíase por ela. Ás 8 da mañá tocaba 5 minutos, e logo volvía a soar ás 9, ás 13, ás 14 e ás 18 horas”. Na actualidade, aínda se pode observar, unha fastuosa e impoñente cheminea que ronda os 60 metros de altura. Segundo a publicación realizada por José Luís Lomba Álvarez en 2009, con motivo da Feira de San Gregorio de Pías (O Rosal), “a cheminea foi construída con materiais propios en 1954. A compoñen 44.036 ladrillos, cun peso de 140.130 kg e cun custe de 68.910’10 ptas. O Sr. Cabo de Salceda de Caselas foi o construtor, apoiado por empregados da fábrica”.

54 cousas de

A fábrica pertence dende hai máis de dúas décadas á multinacional francesa Imerys Kiln Furniture España, que segue coa fabricación e venda de cerámica e produtos refractarios. O grupo galo ten 16.500 empregados e 250 centros de traballo repartidos por cincuenta países.

Nos últimos anos, grazas á implicación do concello da Guarda e a Deputación de Pontevedra, levouse a cabo un proxecto de sinalización e acondicionamento da contorna desta cheminea, considerada xa no Baixo Miño un auténtico monumento, símbolo e testemuña histórica. J

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA -García Alén, Luciano. La Alfarería de Galicia, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1983.

-Gran Enciclopedia Gallega, tomo 6. Vitoria, 1974.

-Lomba Álvarez, José Luis. “As Cachadas”. Libro de San Gregorio de Pías, 2009.

-Martínez Tamuxe, Xoán. “Semblanza histórica de la industria José A. Lomba Camiña, S.A. Fábrica de productos cerámicos, refractarios y antiácidos”. (Artigo de 1989 recollido en Na Sombra do Trega, libro coordinado por Francisco Álvarez “Koki”.

Dep. Pontevedra, 2017)

cousas de 55

GALICIA SOLIDARIA

O CAMIÑO DE SANTIAGO É MÁIS ACCESIBLE GRAZAS A

‘DisCamino’ E J.G.Bastida C DisCamino O CAMIÑO DE SANTIAGO SEMPRE AXUDOU A MOITA XENTE PARA ATOPAR SENTIDO Á SÚA EXISTENCIA, E AGORA ESTE PROXECTO NON SOAMENTE CONSEGUE FACILITAR O ROTEIRO XACOBEO PARA PERSOAS CON DISCAPACIDADE, TAMÉN FAI VISIBLE A NECESIDADE DE CONSTRUÍR UN MUNDO CON MAIOR ACCESIBILIDADE PARA TODAS AS PERSOAS QUE POR PROBLEMAS FÍSICOS NON POIDAN REALIZAR ESTE O CALQUER OUTRO ROTEIRO. A historia de DisCamino empeza en agosto de 2009 cando Gerardo, un raparigo xordo-cego de Vigo, fixo o seu primeiro Camiño de Santiago pedaleando sobre un Copilot, triciclo tándem de orixe holandesa, que unha alma caritativa decidiu doar para que puidese cumprir o seu soño. Unha vez na praza do Obradoiro, cando o roteiro chegara ao seu fin e os que acompañaran a aquel entusiasta “peregrino aventureiro” felicitábanse por terminala sen contratempos, cando Gerardo pronunciou unhas palabras que lles marcaron profundamente “Javier, busca a máis persoas con problemas como eu para facer o Camiño moitos anos”. Doce anos despois para saber cal é a situación actual de DisCamino e como afronta o futuro, entrevistamos a Javier Pitillas, o seu responsable e quen recentemente foi proposto pola Xunta de Galicia ao Premio Princesa de Asturias dá Concordia.

Javier, para os que ainda non o saiban. Que é DisCamino?

DisCamino é máis que o roteiro, é a preparación física e mental necesaria para levar a cabo este reto, é o compañeirismo que xorde nos retos compartidos, é a ilusión de implicarse en algo que cambiará a túa vida e encheraa de significado, é o día a día de moitas persoas que, aínda que nunca vaian poder pedalear, teñen necesidade de algo, ou de alguén, que lles axude ou acompañe no seu paso por este mundo.

56 cousas de

Desde o 2009 ata o día de hoxe a “familia” creceu ¿cantas persoas forman parte hoxe de DisCamino?

Esa é a frase nosa nas charlas do colexio, “a familia creceu”. Nestes momentos, pilotos que veñan a adestrar de maneira continuada, contamos con 30 pilotos fixos, e persoas coas que pedaleamos, “os copilotos”, son ao redor dos 80. Da residencia de ALENTO son 25 e da residencia de APAM son 30, van facendo unha roda para sair todos. Todas as semanas saímos a pedalear os martes e xoves pola tarde e o fin de semana de mañá. Os martes sempre sacamos a pedalear a 3 persoas de APAM, cando hai algún oco, ou hai alguén especial, pois tamén sae algún máis.

Tedes marcado algún tipo de adestramento para afrontar uns retos tan grandes?

A xente non vén aquí pensando“vou adestrar porque quero facer o camiño “, hai quen nin sequera pensou no camiño.

DisCamino finalmente acaba co Camiño de Santiago porque iso é un premio, unha ilusión. Cantidade de xente quere facer o camiño, porque sempre é unha aventura, o estar fóra de casa, o durmir, o coñecer sitios, coñecer xente, o estar sen saber que é o que vai pasar o día seguinte.

Para a persoa que se prepara para unha cousa destas, non é ese obxectivo soamente o que lle mantén con vida. O simple feito de facer deporte, de vir aquí e convivir con xente, de compartir, iso xa é moito para calquera. Hai moita xente que nos vai coñecendo e que contacta con nos. Recentemente unha moza de Soria, a raíz do tema do Princesa de Asturias, chamoume para ver se podía facer o camiño connosco, ten unha paraplejia a raiz dun accidente, sempre quixo facelo e non sabia como nin con quen.

Algunha das persoas coas que adestrades está en risco de exclusión social pola súa discapacidade?

Temos algunos casos, por exemplo temos unha persoa que unha gran parte da súa vida viviuna soa. Tamén hai tres persoas con sordoceguera, un deles, Fernando viviu 50 anos na súa casa sen saír porque os seus pais entendían que esa persoa non podía facer nada, os pais foron maiores, tiveron alzheimer, e unha irmá fíxose cargo del, entón el saíu á luz. Agora está a ir a un centro de día, está a facer deporte, está a vivir!. Cada caso é distinto, non hai unha pauta común para todos.

cousas de 57

GALICIA SOLIDARIA Como afrontades este ano?

En principio afrontámolo con medo, porque non sabemos que é o que vai pasar, non sabemos se nos van a deixar ir ao camiño. O ano pasado supoñíase que non podiamos facelo e ao final tivemos a sorte. Nese momento que se empezou a abrir o tema das restricións de mobilidade, decidímonos a saír. Cruzamos España dúas veces, unha vez en triciclo e outra vez camiñando cunhas cadeiras de remonte, foi chulísimo, porque realmente foi unha aventura marabillosa, e porque se fixo despois de pensar que non se podía facer.

Era un plus de máis alegría.

Para este ano Xacobeo, en principio temos 5 cousas pendentes xa sobre a mesa, 4 son camiños pequeniños, son camiños con xente nova, con persoas recentemente chegadas e pouco adestradas, outras van ser cousas pequeniñas, por exemplo Vigo- Santiago. Temos previsto facer dous andando con cadeiras de monte tipo mountain bike e dous en triciclos cos mais jovencitos que temos e con xente xa mais maior pero como che digo está un pouco adestrada. Nalgún caso vai ser unha proba para logo facer algo máis grande e nalgún outro caso, vai ser simplemente o camiño que poidan facer eles.

En total, desde o 2009 e de xeito ininterrompido, realizáron 72 camiños, entre os que salientan catro veces o Camiño Francés, dúas a Vía da Prata e distintas probas deportivas como a volta ciclista a España, a volta ciclista por Andalucía, a volta ciclista polo Cantábrico ou as rutas polos Alpes e os Pirineos.

Iván Raña e Javier Pitillas

Se a situación o permite, tedes previsto facer algún gran roteiro?

Si, a aventura grande deste ano é unha ligazón de camiños “saír de casa e chegar a casa”. Saír de casa, de Vigo en dirección ao sur, polo camiño Sanabrés ao chegar a Zamora colleremos o roteiro da prata ata chegar a Mérida.

En Mérida colleremos o camiño mozárabe, iremos ata Almería onde colleremos a ligazón ata Cartaxena, e a vía Augusta que nos levará ata Albacete. En Albacete camiño de Levante ata Benavente. En Benavente roteiro da Prata ata Astorga e camiño francés a Santiago, e ao chegar a Santiago ese día, colleremos o camiño portugués e baixaremos a Vigo. Van ser 2.800 Kms. Javier Pitillas no cento da foto de fin de etapa en Aspace de Cizur con Álvaro Pino e Miguel Indurain setembro de 2017 58 cousas de

Francisco Javier Pitillas Torra –Vigo, 1962- é sarxento da Policía Local de Vigo e atleta de éxito internacional. Apaixonado do atletismo, foi subcampión absoluto de España, internacional en seis ocasións, e campión de España en categoría de veteranos. No ano 1996, Javier Pitillas comezou a adestrar a persoas asociadas á Organización Nacional de Cegos, ONCE, e desde entón adestra a persoas con discapacidade e colabora con multitude de entidades de atención á discapacidade tanto de ámbito autonómico como estatal. Polo seu traballo con Discamino, Pitillas conta coa Medalla Castelao en 2014 e a condecoración da Orde do Mérito Civil en 2015.

Despois de 12 anos, fuches distinguido en varias ocasións, polo teu labor á fronte de DisCamino e agora chega esta proposta para “O Premio Princesa de Asturias” Que supón para Javier Pitillas?

En primeiro lugar para min, nada, é para DisCamino, porque é unha unidade. O meu nome está aí, pero o premio, se ao final xorde, é para DisCamino, porque non ten sentido unha cousa sen a outra. Supón que temos unha cantidade de amigos enorme e ademais con moita forza que son capaces de meternos nunha lista tan relevante. Supón unha gran sorte, porque iso vai permitir, ser coñecidos. Xa nos chamou xente de fóra, para facer cousas connosco.

E supón iso, sorte, porque nos vai permitir seguir facendo cousas, e vainos a permitir poder dar máis axudas, porque a xente viunos, e chámanos para que lles axudemos, e iso é o que nos dá a vida a DisCamino.

Actualmente con que axudas conta Discamino?

Temos a axuda de RIBEIRAPOVISA, fundamental. Temos un concerto con eles que ano a ano vaise prorrogando sen ter que facer nada. Recentemente algunhas das persoas que forman parte da cúpula da organización viñeron visitarnos, eles xa sabían o que había aquí e a idea que tiñan de nós, pois se confirmou.

Aproveitamos para pedirlles algunhas cousas que nos son moi necesarias, como todo o que ten que ver con temas de fisios, de acompañamento, de enfermeiras nos camiños...J

Javier Pitillas con el ‘abuelo’ Varela

Campaña de recollida de sinaturas para impulsar a candidatura ao Premio Princesa de Asturias A Xunta vén de poñer en marcha unha campaña de recollida de sinaturas para impulsar a candidatura de Francisco Javier Pitillas Torra, responsable da iniciativa Discamino, ao Premio Princesa de Asturias da Concordia 2021, polo seu labor solidario, que posibilita que persoas con discapacidade poidan realizar o Camiño de Santiago. Por outra parte, a Xunta tamén fomenta a participación individual nesta campaña a través das redes sociais mediante documentos que se poderán descargar da internet para asinar e enviar ao correo electrónico comunicacion. turismo@xunta.gal. cousas de 59

DEPORTE EN FEMENINO

“VELA EN FEMININO”, A APOSTA DO MONTE REAL CLUB DE YATES POLA MULLER E Rosana Calvo C Varios Non moito antes da Revolución existía en Francia unha ordenanza real que impedía Non moito antes da Revolución existía en Francia unha ordenanza real que impedía ás mulleres embarcarse nos barcos da Coroa. Do mesmo ás mulleres embarcarse nos barcos da Coroa. Do mesmo xeito que noutros moitos xeito que noutros moitos sectores da sociedade, no mundo náutico sectores da sociedade, no mundo náutico as mulleres eran consideradas seres menos as mulleres eran consideradas seres menos intelixentes e capaces intelixentes e capaces que os homes, e levar a unha a bordo supoñía -dicían- un claro que os homes, e levar a unha a bordo supoñía -dicían- un claro lastre lastre para as expedicións. Había incluso quen, apoiándose nunha antiga superstición para as expedicións. mariñeira, aseguraba que Había as incluso mulleres quen, traían apoiándose mala sorte nunha ás embarcacións, antiga motivo superstición mariñeira, aseguraba que as mulleres traían mala sorte ás polo cal debían quedar en terra. embarcacións, motivo polo cal debían quedar en terra.

É tan só un exemplo de como o mar estivo durante séculos ligado á fi gura do home e sérvenos para tirar do fío e chegar á actualidade, onde o seu Un momento da última protagonismo aínda segue sendo abafador. Eles son maioría no sector Ladies Cup en Baiona marítimo (ao que as mulleres non tiveron acceso ata 1979, cando se lles Foto Lalo R Villar permitiu estudar carreiras náuticas) e no sector pesqueiro (as mulleres apenas chegan ao 2 por cento do case millón e medio de mariñeiros que existen en todo o mundo). É tan só un exemplo de como o mar estivo durante séculos ligado á figura do home e sérvenos para tirar do fío e Tamén no apartado máis lúdico e deportivo, o relacionado con deporte chegar á actualidade, onde o seu protagonismo aínda segue sendo abafador. Eles son maioría no sector marítimo da vela, a balanza tamén cae estrepitosamente cara ao lado masculino. (ao que as mulleres nonde tiveron acceso federados ata 1979, cando se llessupera permitiu Na actualidade, a cifra deportistas en España os estudar carreiras náuticas) e no sector pesqueiro (as mulleres apenas chegan ao 2 por cento do case millón e medio de mariñeiros que existen en todo 17.000, dos cales case 14.000 son homes, quedando reducida a presenza o mundo). feminina a apenas 3.500 deportistas. Son soamente un 21 por cento do Tamén no apartado máis lúdico e deportivo, o relacionado con deporte da vela, a balanza tamén cae estrepitosamente total, e a cifra cae por baixo do 15 por cento se contamos as que participan cara ao lado masculino. Na actualidade, a cifra de deportistas federados en España supera os 17.000, dos cales en regatas. Aínda que é certo que se deron importantes pasos en prol case 14.000 son homes, quedando reducida a presenza feminina a apenas 3.500 deportistas. Son soamente un 21 da igualdade no deporte da vela, o certo é que son aínda moi poucas as por cento do total, e a cifra cae por baixo do 15 por cento se contamos as que participan en regatas. Aínda que é mulleres que obtiveron un recoñecemento mundial polas súas fazañas. certo que se deron importantes pasos en prol da igualdade no deporte da vela, o certo é que son aínda moi poucas Mulleres como Tracy Edwards que, con apenas 23 anos, tivo que esquivar as mulleres que obtiveron un recoñecemento mundial polas súas fazañas. as burlas de todos os que riron dela por soñar cun equipo integramente Mulleres como Tracy Edwards apenas esquivar feminino na Whitbread Round que, the con World Race 23(a anos, volta tivo ao que mundo de as burlas de todos os que riron dela por soñar cun equipo integramente feminino na Whitbread Round the World Race (a volta ao mundo de vela), na vela), na que logrou participar en 1989. Cumpriu o seu soño a bordo do que logrou participar en 1989.

Cumpriu ona seu soño a bordo doen Maiden.

Maiden.

Non gañou, pero converteuse primeira muller recibir Non o gañou, pero converteuse na primeira muller en recibir trofeo ao do mellor ano logrou queestivesen 12 mulleres estivesen durante meses no foco do trofeo ao mellor oregatista ano regatista e logrou do que 12 e mulleres panorama náutico mundial. durante meses no foco do panorama náutico mundial.

60 cousas de

Desde entón, o avance en termos de igualdade foi evidente, pero o traballo non está -nin moito menos- completo no mundo da vela.

Proba diso son as múltiples iniciativas que, sobre todo nos últimos anos, puxéronse en marcha a través de federacións, clubs e equipos. Ligas femininas, tripulacións exclusivas de mulleres, actividades de formación e especialización deseñadas especialmente para elas… buscando darlle un maior protagonismo á muller nun sector que historicamente a relegou a unha posición secundaria.

Nesa loita enmárcase tamén a iniciativa ‘Vela en Feminino’ do Monte Real Club de Yates de Baiona que, a través de diferentes propostas, busca acabar coas desigualdades que nenas e mulleres sufriron no mundo da vela durante moito tempo e aumentar a súa presenza neste deporte.

Entre as primeiras accións postas en marcha está a creación dun equipo integramente feminino para participar nas principais regatas das Rías Baixas, onde non compite na actualidade ningunha tripulación 100 por cen feminina. As integrantes deste equipo estreáronse en Vigo participando na primeira das moitas competicións que lles esperan este ano grazas ao apoio do club baionés.

O Monte Real acadou ademais, para este ano, da Real Federación Galega de Vela o Campionato Galego de dous en dous, que se celebra en xuño, o carácter de masculino e feminino, creando un premio específico para as mulleres que compitan. Agora, o obxectivo do club é incrementar a súa presenza nesta regata, achegando recursos e axudando aos equipos femininos.

A Ladies Cup é a única competición 100 por 100 feminina en Galicia - Foto Lalo R Villar

Ol equipo de Vela en Feminino do Monte Real Club de Yates Foto Alex Luca de Tena

cousas de 61

36 regatistas de España e Portugal compiten cada ano na Ladies Cup do Monte Real - Foto Lalo R Villar

Outra das iniciativas xorde tras comprobar os beneficios que a navegación produce en nenos tutelados, persoas con discapacidade ou persoas maiores, aos que o Monte Real Club de Yates saca ao mar a través da súa Escola de Vela Adaptada. O club quere agora dar un paso máis incluíndo a mulleres vítimas de violencia machista nas súas xornadas de navegación, co convencemento de que estas actividades poden supoñerlles múltiples beneficios.

O programa Vela en Feminino lánzase en 2021 coincidindo co 25º aniversario dunha das súas competicións estrela, a Ladies Cup, unha regata exclusivamente feminina que o club enmarcou na celebración do Trofeo Príncipe de Asturias.

Fai un cuarto de século, a cita velística estrela do Monte Real abría as súas portas de pao a pao para que a muller puidese participar nunha dos eventos náuticos máis importantes de España, dándolle ademais un protagonismo especial.

Desde entón, a Ladies Cup vense celebrando de forma ininterrompida e é a única competición de vela 100 por cen de mulleres que se disputa na actualidade en Galicia. A súa influencia viuse reflectida noutras competicións como a Copa do Rey, que en 2019 decidiu incluír un apartado exclusivamente feminino no seu programa de probas.

Xunto coa Ladies Cup, o Monte Real Club de Yates colaborou no recoñecemento dos méritos deportivos da muller a través dos Premios Nacionais de Vela. Algunhas das mulleres que foron recoñecidas nos últimos anos son Violeta Reino, campioa do mundo da clase Hansa 303 feminina; as mozas Silvia Máis e Patricia Canteiro, que recibiron o premio ao Equipo Olímpico do Ano; a canaria Tara Pacheco, distinguida polo seu ouro na Copa do Mundo de Vela; ou Támara Echegoyen e Berta Betanzos, que recolleron o premio ao mellor equipo de regatas do ano.J

62 cousas de

O binomio muller-mar, din desde o club, segue necesitando de apoios e impulsos. A presenza feminina no mundo da vela necesita e merece seguir abríndose camiño e iso só lograrase -aseguran- mediante o compromiso de todos co fomento o deporte igualitario.

A trimmer do MAPFRE, a ourensá Támara Echegoyen, recibiu un dos Premios Nacionais de Vela en 2018 - Foto Lalo R Villar

cousas de 63

OCIO/MUSEO

O MUSEO DE PONTEVEDRA DALLE O NOME DE CASTELAO AO EDIFICIO COÑECIDO COMO “O SEXTO” O 2021 é para a cidade de Pontevedra sinónimo de Castelao. Primeiro, coa adquisición por parte da Deputación do Álbum Nós para o Museo e, despois, porque esta compra propiciou o cambio de nome do ata o de agora coñecido como Sexto Edificio. Será Daniel Alfonso Rodríguez Castelao, cuxa principal obra exhíbese no interior da institución cultural, quen por fin, lle da nome á sede. O seu bautizo chegará noventa anos despois de que o artista e político fixese o seu primeiro depósito ao Museo de Pontevedra, ao que cedeu once das súas obras. Desde o 1931, a través de doazóns e adquisicións, a entidade foi engrosando a súa colección ata albergar máis de 2.000 obras de Castelao, converténdose no museo de referencia para o seu legado.A última peza en pasar a formar do fondo pontevedrés é o Álbum Nós, cuxa compra á familia Liño, propietaria do medio centenar de láminas orixinais, formalizouse neste mes de xaneiro. Foi, precisamente, esta adquisición a que fixo ao Consello Asesor do Museo decidirse a “reparar unha inxustiza histórica”, En febreiro o Museo culminou ese proceso de recoñecemento con Daniel Alfonso Rodríguez Castelao, quen puxo fin a un debate que roldou ao ata o de agora coñecido como Sexto Edificio desde que se terminou a súa construción no 2008. Entón barallábase xa o nome do artista e político para bautizar á nova sede da institución cultural, así como tamén o de José Filgueira Valverde, Valle Inclán, Ventura Figueroa ou García de Régaa, entre outros.

A historia do Museo de Pontevedra estivo ligada á figura de Castelao desde a súa chegada á cidade, en 1916. É o único artista que conta cun espazo “exclusivo” para a súa obra. Castelao colaborou activamente na creación do Museo de Pontevedra e chegou a realizar debuxos e apuntamentos sobre as reformas arquitectónicas do Edificio Castro Monteagudo, a primeira sede da entidade. Tamén iniciou no 1931, cando era membro do Padroado do Museo, a súa propia colección depositando once das súas obras.

Naquel entón manifestou o seu desexo de reunir alí o máis destacable da súa produción.

Este depósito inicial foi adquirido en 1964 á súa viúva, Virxinia Pereira, quen legou outros bens da súa propiedade. Desde ese momento, novas doazóns e compras ampliaron a colección e, con elas, a súa relevancia grazas á postura dos seus anteriores directores, Figuera Valverde e Carlos Valle. Felizmente, esta dinámica alcanzou un punto culminante coa recente adquisición do Álbum Nós, permitindo que o Museo de Pontevedra reúna as obras máis significativas e emblemáticas de Castelao. Agora, todas as facetas de Castelao, como caricaturista, debuxante, pintor, ilustrador, escenógrafo, novelista, autor teatral, ensaísta e político están representados nunha sala e en edificio que levan o seu nome.

64 cousas de

OCIO /LIBROS Hamnet

Poesía reunida (1982-2004)

Maggie O’Farrell Editorial Libros del Asteroide

Xela Arias. Letras Galegas 2021 Editorial Xerais

Na súa novela, Maggie O’Farrell, fabula ao redor da morte dun fillo de William Shakespeare, afondando nas pequenas grandes cuestións dunha existencia común e corrente como a maternidade, o matrimonio, a dor e a curación das feridas.

A obra poética de Xela Arias ocupou un lugar de seu na cartografía literaria das últimas décadas cunha obra en consonancia coa renovación do discurso poético producida dos anos 80 en diante, así como coa proliferación dos discursos do feminismo, aos que acompañou como pioneira.

Tomás Nevinson

Ruta de escape

Javier Marías Editorial Alfaguara

Philippe Sands Editorial Anagrama

Regresa Javier Marías empuxando de novo ao servizo activo a Tomás Nevinson, un dos protagonistas do seu anterior libro. A trama, que expón unha reflexión entre os límites do que se pode facer e o que non, está ambientada na España de 1997 co transfondo dos atentados de ETA e o IRA.

Pódese ser un perfecto esposo e pai de familia e ao mesmo tempo un criminal de guerra?

O autor explora os motivos que levan a un home a cometer actos atroces, e desta maneira reconstrúe o pasado convulso de Europa. Non sendo unha novela, o autor imprime un tempo narrativo e unha cadencia dignas da mellor ficción.

Regreso al Edén Paco Roca Editorial Astiberri A partir dunha foto familiar de 1946 na antiga praia de Nazaret da capital valenciana, Paco Roca crea un cómic sobre a España da posguerra a través dunha daquelas familias humildes, reflexo da inmensa maioría da sociedade que sobrevivía baixo a ditadura franquista.

Ahí fuera. Guía para descubrir la naturaleza Maria Ana Peixe Dias, Inês Teixeira do Rosário , Bernardo P. Carvalho Editorial GeoPlaneta Creado por un equipo de especialistas, este libro pretende espertar a curiosidade sobre a fauna, a flora e outros aspectos do mundo natural que poden ser observados na nosa contorna.

cousas de 65

PUNTOS DE DISTRIBUCIÓN DA NOSA REVISTA Ante a situación xerada polo estado de alarma, en COUSAS DE, tomamos a decisión de poñer en marcha unha serie de medidas extraordinarias, para asegurar a chegada de exemplares da nosa revista, de maneira segura, en todas e cada unha das localidades obxecto habitual de cobertura informativa da nosa cabeceira. Unha destas medidas é o acordo con establecimentos especializados na venda de libros, revistas e prensa en xeral, como novos puntos de distribución da revista. Queremos mostrar o noso agradecemento a todos e cada un deles polo entusiasmo mostrado ante esta nova proposta.

Nestes días tan complicados tamén queremos trasladarlles o noso maior recoñecemento a eles e a todas as mulleres e homes que rexentan quioscos e librarias, por cumprir cunha misión tan importante como é a de garantir un ben de primeira necesidade: a información procedente da prensa escrita.

A GUARDA.- Librería LER, librería Cervantes e Librería Ideas AS NEVES.- Estanco BAIONA.-Librería Vernet e Estación de Servicio Monterreal. Sabarís.- Kiosko Sabarís BUEU.- Librería Abrente, Librería Miranda e Panadería Amador CANGAS.- Kiosco Goluts, Kiosko La Ventana e Libraría Wells e Libraría A Esmorga GONDOMAR.- Librería Libraida e Asociación de Empresarios A Pasaxe MARÍN.- Librería Maky e Libraría Nobel MOAÑA.- Librería Nobel e Libraría La Papelería MONDARIZ.- Librería Santa Eulalia MOS.- Librería Arte e Ciencia NIGRÁN.- Libraría Paraísos de Papel e Estanco.

Ramallosa. - Kiosko Ramallosa e Copisteria Duplicolor Panxón.- Estanco César O PORRIÑO.- Librería Recondo, Kiosco El Pinar e Librería Papelería Copirey e Kiosco Regaliz O ROSAL.- Librería Ideas e La Segunda Vuelta PONTEAREAS.- Librería Papiros, Librería Don Papel e Librería Mil Follas PONTEVEDRA.- Libraría Nobel (zona Museo) e Kiosco Beni (Mercado) PAZOS DE BORBÉN .- Kiosko - Tabacos Huno REDONDELA.- Quiosco Cocó, Quiosco Chelo, Quiosco Xunqueira e Libraría La Imprenta.

Chapela de Arriba.- Estanco SALCEDA.- Librería Sernel, Librería Lemos e Librería Dona SALVATERRA.- Kiosko Bolboreta e Estanco SOUTOMAIOR.- Arcade Librerías Loli e Kiosco Tulipán TOMIÑO.– Librería Novidades e Quisco Loterías Gonzalo. Goian (Tomiño )Mercado TUI.- Librería Nobel, Estanco/quiosco rúa Ourense e Librería Iris VIGO.- Librería Librouro, Librería Solidaria Aida, Librería Nobel (Gran Vía)e Libraría Cartabón, Libraría Nobel (Calvario)

66 cousas de

cousas de 67

68 cousas de