Przydrożne kapliczki i figury świętych patronów Nieodłącznym elementem polskiego krajobrazu są przydrożne kapliczki i figury świętych patronów. Dają one świadectwo wiary miejscowej ludności, stanowiąc jednocześnie tradycyjny element kultury ludowej wsi oraz sztuki ludowej. Na przełomie XVIII i XIX w. rozpowszechnił się zwyczaj stawiania świątków na rozstajach dróg, przy źródłach, zbiornikach wodnych i mostach. Tworzenie kapliczek czy świątków wynikało z głęboko zakorzenionego na wsi kultu wizerunków świętych oraz wiary, że święci otaczają opieką wszystkie dziedziny życia [Jędrysiak 2010, s.66]. Były trzy główne motywy fundowania kapliczek i krzyży jako [Janicka-Krzywda 1999, s. 117-118]: • wotum błagalne lub dziękczynne, jako wyraz skruchy i pokory; • symboliczne narzędzie walki ze złem; • pomnik, pamiątka, przesłanie dla potomnych, upamiętniające ważne wydarzenie polityczne, społeczne, osobiste, a czasem także obecność w danym miejscu ludzi wielkich i niezwykłych. Kapliczki są albo drewniane, albo murowane. Te pierwsze mogą znajdować się na drzewach, słupach lub bezpośrednio na ziemi. Drugie mają zwykle formę małego budynku. Osobną kategorią są krzyże (cmentarne wzniesione w celu wspomożenia duszy niewinnie zabitego, pokutne i dziękczynne) oraz figury świętych. Kapliczki z figurami świętych były miejscem gdzie odbywały się nabożeństwa i gdzie w skupieniu modlono się o zbawienie duszy. Jednak ludzie oczekiwali od świętych zapewnienia im szczęści, powodzenia i dostatku [Jędrysiak 2010, s.69]. Podobnie jak różne były motywy fundacji kapliczek i krzyży przydrożnych, tak samo było z ich lokalizacją. Należy jednak pamiętać, że miejsce postawieni krzyża czy kapliczki nigdy nie było przypadkowe. Te małe obiekty architektury sakralnej waloryzowały przestrzeń na wsi i lokowano je w centrach i/lub granicach wsi. Ich najważniejszą funkcją, dziś zapomnianą było oswojenie i sakralizowanie niebezpiecznej oraz nieprzyjaznej człowiekowi przestrzeni, dlatego stawiano je także w lesie, polach, na rozdrożach dróg (kumulowały się tu złe mocy). Kapliczkami zaznaczano także inne miejsca niebezpieczne, czyli groby samobójców, osób zmarłych śmiercią nagłą i zbiorowe mogiły, np. osób, które umarły podczas zarazy [Gillmeister 2015, s.24-25]. W dawnych czasach motywy ikonograficzne, które można było spotkać w Bożych Mękach były bardziej zróżnicowane niż teraz. Św. Florian strzegł od pożaru, św. Jan Nepomucen strzegł od powodzi - stawiany w miejscowościach położonych nad rzekami, a także patronował rolnikom, chroniąc ich pola przed suszą czy gradobiciem, św. Roch i św. Rozalia strzegli przed zaraźliwymi chorobami, które często przybierały postać dziesiątkujących mieszkańców epidemii, św. Wawrzyniec patronował ubogim, których wówczas było bardzo wielu, św. Benon patronował rybakom, św. Jacek chronił przed kradzieżami, św. Józef strzegł domowego ogniska, a św. Ambroży opiekował się pszczelimi pasiekami. Fundatorami kapliczek byli i są przeważnie zamożniejsi mieszkańcy wsi, wykonawcami cieśle, murarze. W każdej wsi kociewskiej można spotkać kobiety dbające o krzyż lub kapliczkę. Kapliczki i krzyże przydrożne, oprócz waloryzowania i sakralizowania przestrzeni wiejskiej, pełniły wiele ważnych funkcji i to niekoniecznie związanych ściśle z kultem religijnym. To one pełniły funkcję znaków granicznych, zamykały i blokowały niepożądaną mediację złych mocy ,np. diabłów. Oczyszczały przestrzeń, w których zmarły osoby śmiercią nagłą i bez przyjęcia św. sakramentów.
74
VADEMECUM KOCIEWSKIE
