Bertsolari 127

BERTSO LARI ALDIZKARIA

BERTSOLARI GAZTEEN POSIZIONAMENDUA

127 ZK. / UDAZKENA 2022

www.bertsolari.eus

EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA

Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN

TELEFONOA: 688 827 545

HELBIDE ELEKTRONIKOAK: administrazioa@bertsolari.eus

ZUZENDARIAK: Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora

ERREDAKZIO BATZORDEA: Ane Zuazubiskar, Arkaitz Estiballes, Ainhoa Agirreazaldegi, Jon Martin, Oihana Iguaran, Antxoka Agirre, Unai Gaztelumendi eta Beñat Hach Embarek.

KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora

ADMINISTRAZIOA: Beñat Hach Embarek Irizar

WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar

ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg

DISEINUA: Txema Garcia

MAKETAZIOA: Unai Gaztelumendi Arandia

MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios

EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren

INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak

D. L. : SS 482/91

AURKIBIDEA

005 ZALDIEROAREN ERRIMA

006 HEMEROTEKA

012 KANPOTIK HERORREK ANTZEMANGO DIOK!

Joseba Tapia

014 ERREPORTAJEA: MILLENIAL BERANTIARRAK, BERTSOA ETA POSIZIONAMENDUA Ane Zuazubiskar

054 PERLAK: Estitxu Arozena

056 TXAPELKETAK: ARABA IS DIFFERENT Izar Mendiguren

066 LEHIAKETA

076 ERREPORTAJEA: BERTSO KODE ZARTATUA

Kepa Matxain

096 TTAKUN-HERREN: Haritz Mujika eta Ane Zuazubiskar

098 EMANKIZUNAK: eRRe ETA AMAraun

Leire Vargas eta Iraitz Mateo

122 ZORTZIKO HANDIA

128 ERREPORTAJEA: BASARRI ETA UZTAPIDE Pello Esnal

144 IDAZMAKINAZ: ABDELKADERREN BERTSETAK

Jean Louis Davant

156 ERREPORTAJEA: MAÑU Joxean Agirre, Iñaki Murua eta Millan Telleria

180

ERREPORTAJEA: ESTUDIANTE KONDENATUA

Beñat Hach Embarek

190 NAZIOARTEA: KAXA KANTAK ARGENTINA

Remo Leaño

206 ARGAZKIAK: HAZPARNE 1978 Joxe Arozena

212 BERTSO IBILBIDEA: ONDARROA Iñaki Lersundi

Heldu da udazkena, eta sasoi hau ere ez da, zorionez, batere urria izan.

Zaldieroak zabalduko dizu atea, eta jarraian Joseba Tapiaren erritmora egingo duzu dantza bertsozaletasunaren nondik norakoen berri jasoz.

Ane Zuazubiskarrek erreportaje mamitsua ondu du: bertsolari gazteen artean dagoen giro politikoa. Oier Etxeberriak bertsoak jarri dizkio gaiari.

Estitxu Arozenak bere bertso saio kuttun bat ekarri digu, eta 2001eko Bertsolari Txapelketa Nagusira garamatza.

Izar Mendigurenek Arabako Bertsolari Txapelketak utzitako une gogoangarrienak bildu ditu, eta jarraian Bertsolari Aldizkariaren II. Bertso Idatzi Lehiaketako sorta irabazleekin egingo duzu topo, Unai Gaztelumendiren marrazkiekin ilustratuta. Bada bertso kode bat, historian zehar oso gutxitan zartatu dena. Momentu horietako biren bueltan mintzo zaigu Kepa Matxain.

Haritz Mujika eta Ane Zuazubiskarrek bertsotan segitzen dute Ttakun Herren atalean, eta segidan bertsoa osagai gisa duten bi emankizun dauzkagu hizpide: eRRe, Leire Vargasen eskutik, eta AMAraun, Iraitz Mateok Oihane Iguaran eta Amaiur Luluagari egindako elkarrizketaren bidez.

Pello Esnalek bertsoa jolas moduan ulertzeko ikuspegiaz dihardu bere artikuluan, Uztapide eta Basarrik Aian izandako saio bi oinarri hartuta. Jean Louis Davantek Abdelkader pastorala plazaratu zuen iaz, eta aljeriar heroi honen nondik norakoak kontatu dizkigu.

Gregorio Larrañaga Mañukortaren heriotza tarteko, hiru eduki ekarri ditugu gurera: lehenik, Joxean Agirrek Jainkomendiko mutilaren zaintzaileari, Rebeca Diazi, egindako elkarrizketa; bigarrenik, Iñaki Muruaren oroitzapenak; eta amaitzeko, Millan Telleriaren gogoetak.

Bertsoa eta krimena uztartzen jarraitzen du Beñat Hach Embarekek, oraingoan Estudiante Kondenatuaren bertso sorta hizpide.

Nazioarteko atalean urrutiko haizea heldu zaigu: Argentina ipar-mendebaldeko kaxa-kantak, Remo Leaño inprobisatzaile eta ikerlariaren eskutik.

Joxe Arozena irakurlea Hazparnen izan zen 1978an bertso saio bat entzuten, eta bertan ateratako argazkiak bidali dizkigu.

Amaitzeko, bertso ibilaldi bat egingo dugu Ondarroan barna Iñaki Lersundiren gidaritzapean.

On egin dagizuela!

ZALDIEROAREN ERRIMA

BERRIA

2022KO IRAILAK 4, ZESTOA

MIEL A. ELUSTONDO

ARG: ZALDI ERO

«EZ DAUKAGU KEZKARIK EUSKAL HERRIA BERTSOLARIRIK GABE GELDITZEKO, GU ISILDUAGATIK»

«Bertsolarien buruzagia hartu baitigu ondoezak/ ta harren partez agurtutzea ongi

iduritutzen zat/ agur ta txalo eder bat danok Uztapide za(ha)rrarentzat/ oker bat gertatu izan zaigu ta hartzekua da aintzat», Azpillagaren

bertsoa dugu

1972ko apirilaren

30eko Anoetako

pilotalekuko saioa

burutuz: ezongiak

Uztapide hartu, kantatzen ari zela mututu, eta gai ez zen izan plazan harrezkero.

HEMEROTEKA

...bihotza kargaturik begiak bustirik eta zure alaba [harri zuri finezko] tonban ehortzirik

Bertsotarako mututu zinen noizbait Donostiako Anoetako pilotalekuan 1972an. Harrezkero kito zure plaza. Handik bi urtera Zubeltzuri Deban egindako omenaldian ere isilik zu…

Eta Zubeltzu bera ere bai. Hura isilik, eta ni ere, hura baino gazteagoa, isilik. Basarri han zen, eta hark eman zuen azken agurra teatroan. Bazkaltzeko denboran ere besteek bezala kantatu zuen Basarrik. Zubeltzu eta ni ginen isilik egon ginenak. Zubeltzu, zaharra zelako. Ni, berriz, gaixo bat txarra pasatua nuelako. Lehenbizi bihotzetik sentitu nuen [1963, nonbait]. Sagar biltzen ari nintzela, petxuan halako min bat sentitu nuen. Zerbait gauza ona

ez zela konturatu nintzen, eta hurrengo egunean medikuarenera joan nintzen. Hark etxean egoteko agindu zidan: izpietan ikusi ninduen eta ez zidan ezer bilatu; biriketan-eta, alegia. Bihotza ikusteko aparaturik ez zeukan gure herriko medikuak, eta hurrengo egunean etxera etorri zitzaidan bera.

Eta zein zenuen okerra? Petxuko anginak, haren iritzirako. Hark ez zeukala hori ikusteko aparaturik eta Donostiara joan beharko nuela. Joan nintzen eta han elektrokardiograma egin zidaten, eta baietz, egia zela herriko medikuak esandakoa, eta kontu handia edukitzeko. Erregimena jarri zidan handia Donostiako mediku hark. Egin ere ez nuela egingo pentsatu nuen lehenbiziko aldetik, baina ohitu egiten da bat edozein eratara. Gauza batekin ibili nintzen gaizki:

tabakoarekin. Hori ez nuen dominatu; beste guztiak bai.

Harrezkero ere plazan ibili zinen zu, hala eta ere. Bai, beti segitu nion bertsolaritzari. Urtea joan eta urtea etorri eta banenbilen, eta hortxe zortzi urte pasatu nituen. Baina Donostiako Anoetako pilotalekuko horretan, bertsotara joanak orduan ere, eta erdilanetan geldialdi txiki bat egin genuen, beti bezala. Eta gehiago ez nuela kantatuko! Bi aldiz ahalegindu nintzen, baina ez zegoen kantatzerik. Hala, Joxe Lizasok etxera eraman ninduen. Medikua segituan ekarri nuen, eta ez zidan inportantzia handirik eman. Maiatzean, azkeneko eguna zen hura, eta banenbilen poliki-poliki.

Noiz arte poliki-poliki?

Esango dizut hori ere. Maiatzaren hamarrean, nire urtebetetzean juxtu, hirurogeita hiru urte nik orduantxe, afaltzen ari ginela eman zidan berriz ere atake batek eta konturik gabe gelditu nintzen. Ohera jaso ninduten, eta nire burua ohean ezagutu nuen. Berriz ere medikua ekarri genuen, eta Donostiara, espezialista batengana joan behar genuela esan zidan. Aita Zabala gure etxean tokatu zen eta bere eskola-lagun baten zuzenbidea eman zidan. Tolosakoa zen, Ramon Maria Otegi, Donostian kontsulta zeukana. Hark egiteko gauzarik ez neukala esan zidan. Zenbat behar zuen galdetu genion, eta ezer ere ez zuela behar esan zigun. Eta berak egin zigun beste mediku batekin kontsultatzeko modua ere, Urkolarekin, esan nahi dut.

Jabier Urkolarekin, neurologoarekin?

Ez dakit, ba, nola zuen izena. «Urkola medikua» zen guretzat... Joan gara arratsaldean Urkolagana, eta oso hondatuta nengoela esan zidan. Gurutze Gorrira joan behar nuela, han Arrazolak ikusiko ninduela. Analisiak egin zizkidaten eta ez zuten uste bezain gauza txarrik bilatu nire buruan. Tumoreren baten esperantza zuten, eta ez eduki nik halako gauzarik. Bost egunean eduki ninduten. Atzera Urkolagana bidali ninduten, eta geroztik harekin ibili nintzen. Hitzik ere ez nuen egiten harengana joan nintzenean, eta asko mejoratu ninduen. Esku eskubia ere jateko hainbat ez nuen, baina gero gizon ia egin nintzen.

Bertsotan egiteari utzi behar izan zenion, orduan. Bertsotan egiteko ez nintzen gauza, baina bertsotan egin gabe ere makina bat bizi ziren, eta nik ere hala behar izan nuen harrezkero. Burua oso mantsotu zitzaidan, nekez pentsatzen nituen gauzak, eta bertsotan egitez gero, burua azkarra behar zuen lehen, eta oraindik azkarragoa behar du gaurko egunean. Han nire lagunik ez zen bertsotan zebilenik, Basarri besterik, eta urte askoan Jainkoak lagun ziezaiola desio nion. Horrelaxe hondatuta nenbilela, igande baten lehen ibili dugun Zubeltzuren omenaldian izan ginen, eta gustu ematen zuen orduko bertsolariekin. Zortzi baziren egun hartan Deban, eta bat baino bestea ederkiago jardun ziren denak. Poz ematen zuen gazteak horrela ikusteak. Euskal Herrian ez zen orduan adina bertsolari izan sekula, eta onak gainera. Lizaso, Agirre, Lazkano, Gorrotxategi, Lasarte, Arozamena, Mugartegi eta Lazkao Txiki ziren igande hartan Deban kantatu zutenak. Oso saio ederra izan zen.

Orduan adina bertsolari ez Euskal Herrian, diozunez... Bertsolari onak, eta gazteak, gainera, nik esan ditudanak. Eta beste horrenbeste bertsolari ere bazeuden, behar izanez gero. Txanda batean batzuk, eta beste batean, aurrekoan etxean gelditu zirenak izango ziren aurrena... Gogoan daukat Txirritaren omenaldia. Bi gizaldi bezala ginen: Txirrita bera, Lujanbio, Telleri Txiki, Juan Jose Sarasola eta Fernando Alkain; horiek ziren gizaldi bat. Beste gizaldia, berriz, Basarri, Alkainen semea Iñaki, Txapel ere oso zaharra ez, eta ni ere han nintzen or-

duan. Zaharrak zirenak joan ziren mundu honetatik, eta gazteak ginenak ere zahartu ginen eta larri genbiltzan zuk nahi duzun garai horretan. [1974]

Zein eta zein ziren zure garaiko bertsolari zaharrenak? Eta nola zetorren bertsolari-soka?

Zubeltzu, Artxanberri Altzokoa, Bidaniako Muñoa, Enbeita Muxikakoa, Pello Saikola eta horrelako batzuk ziren zaharrak. Haiei segitzen genienak, Basarri eta biok, Loidisaletxe Errezilkoa, Asteasuko Kortajarena, Azkoitiko Patxi Larrañaga Barbero, eta Zubikoa Sunbillakoa, baina Bankan bizi zena. Ordukoan, bertsotan zebilen zaharrena Mattin izango zen, eta umorerik onenekoa ere bai. [Eta are eta bertsolari izen-ilada luzeagoa egin digu]... Eta ni gogoratu gabe gelditu naizenak, batez ere gazteak, beste hogei baziren gutxienez hemen, sariketara presentatzen zirenak. Eta barkatu nik aitatu ez ditudanak.

Bertsolari faltarik ez...

Ez, baina bertsolariak gauza askotarako behar izaten ziren orduan: herriko festetan plazan kantatzeko; ezkontza bat zenean edo meza berri bat zenean, ezkondu aurreko afari bat zenean; edozein mezatan ere kantatzen ziren bertsoak orain, eskaintza egiterakoan. Bersolariak, lehen egiten ez zuen tokietan, askotan egiten zuen orduan kantuan. Denbora baten esan balitz elizan mezatan bertsotan egin behar zela, meza hark balio zuenik ez genuen sinistuko. Holakoxe aldaketak izaten dira.

Eta bertsolari denentzako adina plaza ba al zen?

Bai. Eta esango dizut, zenbat eta bertsolari gehiago, orduan eta lan gehiago izango du bertsolari bakoitzak. Sekulan ez zen bertsolaririk orduan hainbat aldiz ibili bertsotan. Lujanbiok esan ohi zuen, gauza handitzat bezala, Txirrita eta biak hamazazpi herritan izan zirela urte baten. Haiek egin zuten handiena hori izango zen. Haien denboran, herri batetik bestera joateko ere, ez zen, izan ere, gure garaian bezalako erraztasunik. Ahal zuten bezala ibili beharko zuten haiek, eta gure garaian, berriz, nor bere automobilean joango ziren ia bertsolari denak, eta alde ederra!

Sasoi bateko garaia, zuen aurrekoa, zeuena gero… Kontatzen ari naizen garaian, hamazazpi herri zerbitzea hilabetean egiten zuen bertsolari batek. Ez zuen hilero egingo hori, baina nik neronek ere, agorrean [agorrila] behintzat, hamabosten bat plaza egin izan nituen. Besteek ere horrelaxe. Denentzat egoten zen lana nahikoa. Gertatu izandu zen Basarri eta biok herri batera bertsotara joatea eta: ‘Zer, lehengo urtean izan duzue bertsolaririk?’, eta agureren batek erantzungo zigun: ‘Lehengo urtean ez... Oraintxe hogei bat urte izango dira Txirrita eta Pello Errota hemen izan genituela. Gogoratzen naiz udaletxeko balkoitik nola jardun zuten’. Hori herri askotako berria zen. Herri askotan ahaztuta egoten ziren noiz bertsolariak ikusi zituzten ere.

Zure garaian nahi beste sortu zirela bertsolariak, alegia. Eta gure ondorengo gizaldian ere oso ugari sortu ziren, eta ez daukagu kezkarik Euskal Herria bertsolaririk gabe gelditzeko, gu isilduagatik. Poz ematen zuen, eta poz ematen du, festa batera joan eta zortzi edo hamar bertsolari, eta denak sasoikoak... Gaixo egon nintzenean ikusi nuen. Ez zen falta izan niri zeinek lagundurik. Euskal Herri guztitik etorri zitzaidan jendea bisitatzera, eta, asko, lotsatzeko moduan, eskuak bete gauzarekin. Bizi nintzen arteko zorra banuen. Hildakoan denak ordaintzen omen dira, eta nik ere holaxe ordaindu beharko nituen.

Bizi arteko zorra… «Zor zaharra, zor txarra» diote...

Hala zen gure garaian eta hala izango da geroan ere... Eta orain nire berriketa hau bukatu egingo dut. Zer esaten ari naizen ere asko ez dakit, eta hobe izango da garaiz erretiratzea. Sermoi txarra ere, zenbat eta luzeago eta okerrago izan ohi da. Nire berriketa ere hala izango delakoan nago. Eskerrik asko niri laguntza egin zidaten guztiei, eta baita Euskal Herriko bertsolari guztiei ere. Nire alde bertsotan egin zuten gehienek, eta, behartu izan banintz, egin ez zutenek ere pozik egingo zutelakoan nengoen. Eskerrak Euskal Herri guztiari ere, eta nire berriketa hau hementxe bukatzen da. •

HIK HASI 2022-06-02

ARG: FOKU

TXIKIEN NEURRIRA BERTSOTAN

Gurasotasuna edo amatasuna bertso jardunarekin uztartzeaz hitz egin genuen Erika Lagoma Pombarrekin (Lesaka), Uxue Alberdi Estibaritzekin (Elgoibar), Amaia Agirre Arrastoarekin (Villabona) eta Oihana Iguaran Barandiaranekin (Amasa). Euren bizipenak eta biziraupenak aletu ondoren bertsoa eta gurasotasuna/ amatasuna definitzeko hitz bana izan zen lehen eskaera.

Has gaitezen amaieratik.  Uxue Alberdi k umorez “ezin da bukaera pentsatu!” bota zuen eta kantuarekin lotu zuen.  Oihana Iguaran ek ere berdintsu “erditze osoa abesten pasa  nuen eta haurra jaiotakoan ezin nuen kantatu, prozesu horretan kantatu izanak horretara lotzen ninduen eta arnasa ixten zitzaidan…” Neurriarekin ere lotzen du tasun berri hau.  Amaia Agirre k enpatia eta errespetua izan zituen ahotan baina baita

kantua bera ere, haur jaioberri txikiari kantatzea kosta egiten baitzitzaion egun batzuetan. Amatasuna eta bertsogintza orain gutxi arte oximorona izan direla aldarrikatu zuen  Erika Lagomak: “pentsatu egin behar dugu hau nola eraiki, benetan jasangarria izan dadin”.

Bertsogintzan bezala, amaieratik hasierara itzuliz, haurrak izateko erabakia hartzean bertsolaritzak baldintzatu ote zituen galdetuta Iguaranek dio orain gehiago eragingo liokeela bertsoaren agendak, segur aski, erabakia hartu zuenean baino, orduan gehiago baitzegoen barne gatazkei begira: “guraso izateko desio hori nondik zetorkidan argitu beharra izan nuen, denbora hartu nuen horretarako, asko irakurri nuen eta bertsokideekin

hitz egiteak ere asko lagundu zidan”. Haurdun geratu zenean eta haurra uda garaian jaiotzekoa zela jakinik jende dezentek aipatu omen zion uda galduko zuela (udan saio mordoska izaten da). Gipuzkoako Txapelketan zehar nolabaiteko larritasuna bizi izan zuen, uda galdu horren ondoren kantuan jarraitzekotan finalean sartu behar zuela edo gutxienez Euskal Herriko Txapelketara sailkatu behar zuela sentitzen baitzuen.

Agirrek gogoan du 2003ko Gipuzkoako Txapelketako finalean kantatu ostean orduko bikotekidearekin gaiaz hitz egin zutela eta oraindik bertsotan gehiago egin zezakeela sinestuz gurasotasuna atzeratzea erabaki zutela. Egungo bikotearekin hasi eta gutxira erabaki zuten pausua ematea eta ama biologikoa bere kidea izateko motiboetako bat, hain zuzen ere, bertsoa izan zela dio.

Alberdiren kasuan, bere lehen haurdunaldiak bat egin zuen bere txapelketetako ibilbideko unerik gorenarekin baina horrek ez zion zalantzarik eragin. 2011ko Gipuzkoako Txapelketa bete-betean jaio zen lehen umea eta sentitu zuen txapelketaren ziklikotasun horrek “sekula ez zaituela ongi harrapatzen” bizi eta sormen proiektuetarako eta lehiatzeari muzin egitea erabaki zuen, “desagertzeko beldur handia” sentituagatik. Bigarren haurrarekin are gutxiago erreparatu zion datari.

Lagoma ere ez zen baldintzatua sentitu ez baitzebilen bereziki bertsotan. Ama izandakoan, baina, bere alderdi hori faltan ematen zuela jabetu zen eta haurrek bi urte [bikiak ditu] egin zituztenean berriz eman zuen plazarako pausua. “Ezinezkoa” egiten zitzaion hiru zutabeak uztartzea: bi umeren kargu egitea, bertsogintza eta lana: “Gezur handi hori sinetsita izan nintzen ama, pentsatuz ahal izango nuela lehen egiten nuen guztia egiten segi:

Nafarroako Txapelketan kantatu nuen, ikasketekin segi nuen, Euskal Herrikoan kantatu ostean saio batzuk ere heldu zitzaizkidan… eta

krak egin nuen, gorputzak geldiarazi zidan burua”.

Bateragarritasunari begira, talka gehiago ere aipatu zituen lesakarrak: etxetik joaten zenean sortzen zen drama (5 minututara baretuagatik beregan zeramana), bueltan haurrek hartzen zuten zigorjarrera eta karga mentalak ekarritako neke kronikoa “hori guztia kokteleran sartu eta oholtzara inprobisatzera igotzea ez zen erraza”.

Kontziliazioa-edo

Agirrek, lehen haurra jaiotzear zela bertsoeskolak utzi zituen ordutegi jasangarriagoak izatearren eta bikoteak horiei eusteko esan bazion ere, berak argi zeukan horri uko egingo ziola eta hartara eramangarriagoa izango zela bertso-jardunari eustea. Bertso afari batzuetan asko sufritu zuen, hala ere, etxekoen kezkatan eta gainera ez ulertua sentitzen zen zenbait testuingurutan; “ezta haurra aitarekin utzi bazenu ere!” entzun zuen inoiz eta berak bazuen halako beldur bat, bere papera defendatu nahi bat, haurraren karroa eramanez, motxilatxoan berak hartuz eta baita besteen epaiari begirako apurua ere, bikotekideak “orain ere badoa” esango ote zuen bera joandakoan, ez zuen berak aisi eremuan askotan sumatzen zuen “aita postizo” horrekin analogiarik egin ziezaioten nahi. Orain bertsotan ez ezik gai-jartzaile ere badabil eta batzuetan gaizki sentitzen da horrek ordu asko hartzen dizkiolako, etxean dagoenean ere, baina, aldi berean, asko ematen dio bertso munduak.

Iguaranentzat garrantzitsua izan zen aurrez Alberdiren eredua eduki izana, posible zela sinesteko. Ez zeukan argi nola sentituko zen haurra jaiotakoan eta argiago zeukan gauzak nola ez zituen nahi nola bai baino: “Txikia jaio eta bi hilabetera-edo berriz bertsotarako gogoa, inbidia… sentitzen hasi nintzenean asko poztu nintzen, mundu horretara itzultzeko irrika nigan sentitzeak poza eman zidan eta hasitakoan, nire zati hori berreskuratzeak arnasa ematen zidan”. Pandemiak gauza asko zaildu dituela baina bertsoa logistikaz kontziliagarriagoa egin duela aipatzen du, ordutegiz bereziki: “LABIk zehaztutako arauekin irisgarriagoa egin zait bertso jarduna” zehaztu du, umorez baina benetan. Enplegu-lanaren aldean, malguagoa egin zitzaion bertsogintza hasieratik, ordu kopuruz dosifikatuagoa… Hori bai, zaintza baimenei begira uste du bertso saio batean aritzeko ahala izateak ez duela esan nahi jardun osoan itzultzeko moduan zaudenik eta “zer hobetu handia” dagoela. Denek egin zuten bat adierazpenarekin, Alberdiren kasuan ez zuen zaintza baimenik hartu irabazi baino gehiago galduko zukeelako eta Lagomaren kasuan ere, garai hartan baimenak orain baino ere laburragoak zirenez, baimen motza izan zutela oso bikoteak. Kontziliazioa hizpide, Alberdik dio uztarketa ez-ohikoa dela euren etxekoa, guraso biak artistak baitira, baina badauzkala alde onak: “aste barruan biok gaude etxe-jiran egun guztian, otorduak elkarrekin egiten ditugu eta bion jardunari garrantzia bera emanez, bidean joaten gara zailtasunak ebazten”.

Lan jarduera nagusi gisa bertsoa izan edo ez, aldea handia dela adierazi dute: “Niri alderdi ekonomikoak ez zidan laguntzen, aukeratzerik banu agian bertsoa baino lehenago Ikastolako lana utziko nukeen, baina orduan ez nion hori baimentzen nire buruari, orain hasi naiz jardun murriztua hartzen. Hain zuzen, haurrek bi urte zituztelarik propio aldatu nuen lanez, opor guztiak haurrekin pasa ahal izateko… Eta hezkuntza ez da edozein lan, energia asko xurgatzen dizu”, dio Lagomak. Momentu horretan ez zuen kantura joateko gogo berezirik sentitzen nekearengatik baina mugarria jarri zuen, haurrek 10 urte betetzean, berak 40 izango zituela eta orduan “itzuli” egingo zela, eta halaxe egin du.

Iguarani bertsogintza profesionalki begiratzeak asko lagundu dio bere buruari bertsotarako baimena edo askatasuna ematen, nahiz eta hala izan beharrak pena ematen dion. Alberdirenean ere guraso izatean erabaki zuten saioetan kobratuko zuen tarifa igotzea, “aitortza” edo apustu gisa, batetik, eta bestetik, haurrak zaintzeko beste  pertsona bati ordaindu behar zionarekin galtzen atera baitzitekeen bestela… Babesaren premiaz hitz egin dute guztiek, Iguaranek zehazki, ingurukoen jarrerak aurrera bidean lagundu egin diola eta “esan baietz eta gero moldatuko gara!” , entzuteak aurrerako bultzada ematen diola sentitzen du.

Erruduntasuna eta epaia Solasaldi osoa zeharkatu du erruduntasunaren gaiak, izan sentitu dutelako, sentitu ez dutelako edo errua deseraikitzeko jarrera aktiboa hartu behar izan dutelako. Tarteka-marteka, Alberdik aipatutako “zeharkako kontrolak” ere denei egin die kalte, izan “ez zegokien” leku edo gorputz batetik ari zirela sentitu dutelako (umore mota batzuk ez balegozkie bezala, esaterako), edo “ama izan ondoren bertsotan zein goiz hasi diren” entzun izan dutelako. Arrazoia biologikoa, kulturala, izakera edo dena delakoa izanagatik ere Lagomak “kulpa”sentitzen zuen oholtzaratzean, beste nonbait egon behar zukeela eta leku denetan egon ezin zuenez argi zuen “zer ezin zuen utzi”. Bertso jardunetik urruntzeko erabakia ziur hartu zuen arren, bidean faltan eman ditu gauza asko. Etxekoen babesa izanagatik nahasia izan da berarentzat emozio saltsa: “Nik, gainera, ez dakit zer den ume bat izatea, badakit zer den bi izatea eta horren intentsitatea eta karga mental bikoiztua…” eta uste du jendarte gisa denok hartu behar genukeela ardura honetan, “gai honek denok zeharkatzen gaituelako, ama izan dena, izango ez dena, izango dena…”. Agirrek ere “komunitate zentzu oso txikia” dugula gaineratu du.

Villabonakoak oso presente du txapelketako saio batera bidean, bikotea haurdunaldiaren azken-azken txanpan zegoela, berarengandik urruntzean bizi zuen erruduntasuna eta nola sentitu zuen, behin harrezkero, saiora zihoanez gero, bai ala bai, horri buruz kantatu beharra eta errealitate bat ikusarazteko ardura. Gogoeta eginez ohartu da amatasunak lagundu ziola bere “lesbiana izaera” plazaratzen, ordura arte erdi isilduta izan ondoren. Bere amatasuna, gainerakoan, ia oharkabean pasa dela uste du eta horri buruz apenas kantatu izanaren arantzatxoa daukala.

Iguaranek aipatzen du, kideen testigantzei esker piztuta zeuzkala heldu zitezkeen emozio batzuekiko “alarma gorriak”, erruari eta epaiari lotuak bereziki. Etorri direnean, aurreikusiak izanagatik, min puntu bat eman diotela eta kudeatzea pixka bat kosta zaiola dio: “Aldi berean, uste dut horrek berak ekarri didala nire buruari profesionalak ez diren beste gauzetarako baimena ematea; umearekin joan naiz askotan lagunengana eta bertso alorrekoak bihurtu zarete aisialdi zati hori (…), egindakoa begiratzen ari naiz eta aldiro pentsatzen nola egin dezakegun hobeto”.

Zaintza molde honi guztiari buruz aritzeko kontzeptu gisa “parenting-a, gurasotasuna eta amatasuna” hartu dituzte ahotan eta zenbait eredu zartatu, lurrera ekarri eta laxatu beharra aipatu dute. “Ezagutzen ditudan ama guztiak sentitu izan dira epaituak barrutik eta kanpotik; nik ere muturreko exijentzia nuen nirekiko eta diskurtsoak eskatzen nizkion nire buruari, kasik biziraupen fasean nengoenean…” dio Alberdik. Bigarren haurrarekin erabaki omen zuen ez zuela kulpatik bizi nahi eta bere identitatean hain errotuta zegoen sormena beharrezko zuela: “Bigarrenarekin ez daukat oroitzapenik etxetik kulparekin atera izanarena (…). Nire ama oso independientea izan da, ordu asko pasatzen zituen egunero lanean, balioa ematen zion aisialdiari, bere ahizpari, kirolari… Berarentzat ez zen seme-alabak eta gero beste guztia, bestelako eskema bat izan du… Eta independentzia horren balioetan hezi izanak gauza batzuetan lagundu egin dit”.

Agirrek buruan du haurrak minbizia izan zuen garaian, ez zekiela jendeak ulertzen ote zuen, epaitzen ote zuen, baina berak bertsotara joateko premia zeukala: “Nire ihesbidea zen, batzuetan ezin da, buruak eta gorputzak ez baitute erantzuten, baina besteetan, lo egin gabe bertsotara joanda ere pilak kargatuta itzultzen nintzen… Ez egoari jaten emateagatik, lagunekin egoteak, munduak martxan jarraitzen zuela sentitzeak, sortzen disfruta nezakeela ikusteak… lagundu egiten zidalako baizik. Lagomak, ostera, zegoen lekua ez zegokiola sentitzen zuen, beraz, “iruzurgile sindrome”

horrekin eta gainerako “pastel guztiarekin” ez omen zen baldintzarik onenetan iristen bertso plazara.

Haurretik aurrera

Lagomak iradoki du norberari bertsotarako baimena diru-iturri denean soilik eman beharra tristea dela eta “eraikuntzan” dagoen zerbait dela amatasuna eta bertso-jarduna, “ongi landu beharrekoa” jasangarria izan dadin. Alberdik dio, errealki, “punta-puntako bertsolaria” izan ezean zaila dela “hor mantentzea”. Iguaranek ere buruan du “datozenei espazio bat”, babes bat eman nahia eta espazio hori eman ezean “desagertzeko dagoen arriskuaz” hitz egin du Lagomak: “Haur txikiak izan berri dituzten emakume horientzat antolatuko bagenitu urtean hiruzpalau bertso saio goxo, baldintza zainduetan, ez existitzearen sentsazio hori izan ez dezaten… Ederra litzateke eta ez da hainbeste kostatzen hori egitea”.

Agirrek, atzera begiratuta, sentitzen du berak bere amatasuna bizitzeko era aztertu duenetik,  “gai-jartzaile gisa amatasun ezberdinen errealitatea islatzeko premia handia” sentitu duela, batzuetan gehiegizkoa izan ote den ere pentsatu izan du: “Bertsolari garaian besteekiko epai edo ukazio jarrera izan ondoren, gerora, barruak kontrakoa eskatzen dit, gaia ateratzea, bertsolari bezala ezin badut gai-jartzaile bezala (…), oholtzan eta oholtzatik kanpo, baldintza guztiei begira jarri behar baitugu oholtzan amak nahi baldin baditugu”. Behar eta baldintzekiko sentiberatasun handia garatu du eta bertsokideren bat saiora haur jaioberriarekin joatekoa bada aparkatzeko leku bat gordetzen, bularra emateko espazio bat bermatzen,

zaintzailearentzat gune bat bilatzen… saiatu da: “Gauza sinpleak dira, baina eskatu ezean, jendea ez da ohartzen… Eta oholtzara ez zara berdin igotzen, hori guztia bermatuta dagoenean edo ez dagoenean”. Iguaranek, egituraz horrela izaten ez denaren adierazgarri, “zaintzak blokeatu” egin izan duela dio: “Harritu xqere egin izan nau kontuan hartzeak”.

Alberdik, zentzu zabalean, aurrera begira, existitzen segitzekotan, honi guztiari eta gehiagori arreta jarri beharko dietela uste du eta orain egiten denak edo ez denak baldintzatuko duela geroa: “Gai hauei lekua eman behar zaie bertsosaioetan eta baita saioen aurre-ondorenetan ere. Irautekotan, plaza bizitzari egokitu beharko zaio”. •

HERORREK ANTZEMANGO DIOK!

TESTUA: JOSEBA TAPIA, MUSIKARIA

batekin. Ekonomika eta karbonera genuen denok. Mahaiaren gainean irrati handi bat bere hautsezko lore artean: Paris, Luxenburgo… Irratian Basarri, Nere Bordatxotik

ASKORENAN JAIO NINTZEN

DUELA 58 URTE, LASARTEKO

GOIKOKALEN. HALA ZUEN

IZENA GURE ETXEAK, ASKORENA. LAU SOLAIRU ETA

BAKOITZEAN LAU FAMILIA

BIZI GINEN. MICHELIN GURPIL

FABRIKAN LANERA ETORRIAK

ERDALDUN ETA EUSKALDUN.

HAN EGIN NITUEN LEHENENGO

BELAUN URRATUAK.

Aitak doskaballosa erosi zuen eta plastikozko loreak jartzen

zizkion kristalean. Giltza izkina

batetik sartzen zion eta estarterrari

tira behar arrankatuko bazuen. Ni

aurrean joaten nintzenetan burua

kanpora begira juxtu ikusten nuen

txapazko tripa, gauez ilargi bana

bihurtzen ziren fokoen ipurdia

ezker-eskuin… ze antamobil ederra!

Pasillo luzea zuen gure etxeak, bukaeran sukaldea balkoitxo

Asteburuetan esnatzerakoan, ohean oraindik, Azpeitiko premiokoak kontatzen zizkidan aitak, Pello Errota, Pedro Mari Otaño eta Udarregi. Udarregi bertsolari hobea omen, baina gaiztora jarriz gero Pello nagusi. Ehun ontza urre onenarentzat. Pellok partekatzea proposatu irabaziz gero ere. Pedro Mari, konforme. Udarregi ez, guztia irabazlearentzat. Gero, Pellori eman omen zioten lehenengo saria. Udarregi dirurik gabe gelditu, eta, minez, bertsoak jarri omen zituen.

Alkatiak jarria zan kondiziyua lagunari emateko partiziyua.

Eman behar danean txarra soziyua botata konplitzen da obligaziyua.

Zure aziyua dala traiziyua ai zer leziyua! konparaziyua

Judasek izan zuen ofiziyua.

Donabadi jaun hori

frantsesa da berez

ni berriz española

pobrea nerez

premioak partitzen ditu kantidadez.

Azpeitira joan nintzen bizirik dolorez

bajua kolorez

eskasa balorez

Pello dugu juez

nonbratua legez ni hutsik gelditu naiz portatu gabez.

Buruz ikasten nituen 9 puntuko bertso haiek.

Xabier Lete eta Antton

Valverderekin ezagutu nuen Txirrita. Hainbatetan ikusi nituen Xabier eta Antton zuzenean. Sanyo grabagailu txiki bat zeukan osaba Mikelek. Hura katxarro polita! Bolumena horrelako borobil metaliko batekin. Harekin grabatzen genituen kontzertuak. Gero osabak transkribatuarazten zigun. Guk ezin erabat.

– Idatzi iezaiok Xabier Leteri!

Eta Xabier Letek erantzun!

George Brassens, Txirrita, Xenpelar... Ez genuen erabat konprenitzen baina erakartzen gintuen.

ikasle eta irakasle. Jolas denboran idatzitakoak elkarri pasatzen genizkion.

Horregatik txanogorritxu pozik dabil otsoekin...

Usurbilen ikusi nituen Xalbador, Mattin, Lazkao Txiki, frontoiaren ezker paretan jasotako eszenatoki txiki batean. Antton Aranburu gai jartzen. Mattin zan graziosoena. Xalbador serio. Lazkao Txiki gertuko.

Oskorri eta Mikel Laboarekin ezagutu nuen Gabriel Aresti. Arestik bertsolariak goren kontsideratzen zituen, Basarrik ez bezala.

Bizkaiko aberatsak dira diruzale…

Xabier Amurizak, bi aldiz txapela. Ni, aita eta osaba Antoniorekin, finalean. Beste ekarri bat Amurizak. Gero eskolan bertsotan hasi ginen ikasle eta irakasle. Jolas denboran idatzitakoak elkarri pasatzen genizkion. Azukre Koxkorra izeneko musa edo muso bat asmatu genuen. Nor baino nor lotsagabeago berearen defentsan. Eskolarteko bertso txapelketan parte hartu genuen. Hernanin azaldu ginen. Puntuazioan, atzean gelditu. Almen eskolakoek bestelako ahalmen bat zuten.

Soinujotzera Altzora egun guzirako. Nik 17 urte. Osaba Eleuterioren Farfisa

anplifikadorea nirekin. Mikro erosi berria. Bertsotan Joxe Agirre eta Joxe Lizaso. Eguna haiek eta nire artean bete behar. Eguerdian, bertsolariek saiotxo bat, ni teknikari. Shure SM58 erosi berria. Joxe Lizasok ondo entzuten ez eta mikroari kolpeka…

–Gaste! Honek ez dik egiten!

Mekauen! Zahar kaskailua, mikro berriari joka!

Lau bertso bota eta txanda trikitilariari, nik nahi baino azkarrago.

Lasarte eta Lazkao Txiki, Bidanin. Eguerdikoa pasa eta gero bazkaltzera bide bazterreko jatetxera. Lasartek puru txikiak erditik moztuta eramaten zituen. Serio aurpegia, baina umore fina Lasartek. Gustura egoten nintzen haiei begira.

Lehengo bertsolariak gogoko nituen, baina harritu eta liluratu bertsolari gazteek egin ninduten: Sarasua, Egaña, Murua, Sebastian, Peñagarikano… horiek.

Geroago, aproba batzuk egin nituen Hernaniko bertso eskolan. Gidari Anatx eta Jokin Sorozabal, Anatx zigarro puru eta guzi.

Ez aurkezpenik, ez teoriarik... txanda iristean bertso osoa bota behar. Aztamuka, estropezuka osatzen nuen ahapaldia. Baina aurrerapenik, apenas.

Halako batean, Anatxi galdetu nion ea noiz jakingo nuen bertsotarako balio nuen edo ez. Erantzun argigarria eman zidan, dudatik atera ninduena:

– Herorrek antzemango diok!

Hurrengo belaunaldiarekin kontaktu eta gertutasun handiagoa eduki dut. Askotan, elkarrekin musika eta bertso, eszenatoki gainean eta handik behera. Lagun min izan ditut Maialen Lujanbio, Jexux Mari Irazu, Unai Agirre, Unai Iturriaga, Igor Elorza. Hauen defendatzailea naiz ni. Sekta bereko sentitzen naiz.

Anatxek ez zidan argitu bertsolari izateko sekreturik bazen, edo garai batean bezala jaungoikoaren ukitua behar zen. Sorozabalek argitu zigun azkenean edabe magikoaren sekretua: bertso liburu bat buruz ikasarazi omen zioten berari.

Beraz, hauta ditzagun gustuko bertso sailak liburu oso bat osatu arte eta buruz kantatu!

2022ko abuztuaren 28an. •

Xabier Amurizak, bi aldiz txapela. Ni, aita eta osaba Antoniorekin, finalean. Beste ekarri bat Amurizak. Gero eskolan bertsotan hasi ginen

BERTSOLARI GAZTEEN ARTEKO GIRO POLITIKOA E

san daiteke, duela hamar urte eskas, bertsolari gazteen gehiengoa ezker abertzalearen proiektu politikoarekin eta bere komunitatearekin identifikatzen zela. Gaur-gaurkoz ezin da berdina baieztatu.

Badira urte batzuk Mugimendu Sozialista sortu eta gorpuztu zela, eta bere ideologiarengatik sarritan egiten du talka ezker abertzalearekin. Herri batzuetan tentsio handiko egoerak bizi izan dira bi mugimenduetako militanteen artean.

Gazte diren heinean, bertsolari gazte askok lehen lerrotik bizi dute egoera berri hau: ezker abertzaleko Ernai gazte antolakundekoak dira batzuk, Mugimendu Sozialistako kideak dira beste batzuk, mugimendu feministan dihardute beste batzuek, badira inon antolatuta ez daudenak…

Bertsolari gazteen arteko giro politikoa zein den jakiteko gako batzuk idatzi ditu Ane Zuazubiskarrek bere erreportajean, baita giro horrek bertso jardun bera nola baldintzatzen duen ulertzeko pista batzuk ere.

Amaieran, gaiaren bueltako bertso sorta idatzi du Oier Etxeberriak .

MILLENIAL BERANTIARRAK, BERTSOA ETA POSIZIONAMENDUA

TESTUA: ANE ZUAZUBISKAR IÑARRA

ARGAZKIAK: ERNAI, GKS, GOIERRIKO HITZA, OARSO-BIDASOAKO HITZA

1990eko hamarkadaren erdialdetik aurrera jaiotako bertsolariak dira. Bertsolaritzaren lehen boomak

sehaskan harrapatu zituen, eta bigarrenak eskolarteko txapelketak pasata. Millennial berantiarrak, edo Z

belaunaldiko kide goiztiarrak. Bete-betean datorkie Zer gara gu? Nor gara gu? kanta

herrikoia: hamabi urterekin Oi! doinuekin

kantatuko zutena, autotune pixka batekin

kantatuko dute orain. Hitzetik Hortzera

VHS zintetan grabatu zuten umetan, eta orain Instagramen jartzen dituzte bertso

saioen kartelak. Analogikotik digitalerako jauzia ezagutu dute, eta gizarte solidotik likidorakoa, baita bertsotan ere. Adinari erreparatuta, belaunaldi horretako kideak dira Sarai Robles, Jokin Bergara eta Aitor Bizkarra.

Ez dute plaza askotan kantatu elkarrekin, gazte sariketetan elkartu dira batez ere, baina badute elkarren berri. Sarai Robles (Barañain, 1996) gaztetxo hasi zen bertsoaren bueltara hurbiltzen; gerora, Zuzenbide ikasketak egin ditu. Zortzi urterekin hasi zen bertso eskolan, baina beranduago bertsozaletu zela dio: “Iruñerrian bereziki, eta beharbada leku gehiagotan ere gertatzen da, bertso eskolara euskaltzaletasunetik iristen gara, eta gero bertsozaletu. Zortzi urterekin bertso eskolan hasi nintzenean bertsolaritza nolakoa zen esaten ez dakit, ez nintzelako bertsozalea, ez ginelako bertsozaleak, eta ikasturte amaierako bertso merenduak zirela saio moduan oroitzen ditudan bakarrak”.

Roblesek modu ‘intentsoagoan’ gogoratzen du 2013ko Bertsolari

Txapelketa Nagusia: “Finalera aspertuko ote ginen beldurrez joan

Sarai Robles:

“Iruñerrian bereziki, eta beharbada leku gehiagotan ere gertatzen da, bertso eskolara euskaltzaletasunetik iristen gara, eta gero bertsozaletu”

ginen, eta finalean “klik” egin zuen zerbaitek. Ohartu ginen bertsozaleak ginela, gozatu genuelako ordu luzez bertsolariak entzuten egonda. Gogoan dut saio horretan eragin handia izan zuela nigan Maialen Lujanbioren bakarkako ariketa batek. 2013an hamazazpi urte nituen, eta esango nuke orduan oso etapa militantean nengoela; oso modu intentsoan bizi nituen politikarekin lotutako kontu guztiak”. Gogoan ditu Amets Arzallusen kartzelako lana, eta bakarkako beste ariketa batzuk: “Gogoan dut agur askotan aipatzen zirela presoak eta horrekin asko hunkitzen nintzela… Baina gogoan gelditu zaidana Maialen Lujanbioren bakarkakoa da. Lehen aldiz entzun nuelako bertsoaldi bat hain sinpletik eta hain txikitik egina. Lehen gauza ‘handiagoei’ kantatzen zitzaienaren susmoa dut, eta garai horretatik aurrera badagoela halako zilegitasun bat bestelako bideei heltzeko, eta berdin-berdin dela politikoa”.

Jokin Bergara (Eibar, 1994) soziologoa da ikasketaz, eta nerabe zenetik dabil bertsoaren bueltan: “Bertsolaritza mugimendu bat da, euskarazko gizartetik jaiotzen dena, eta islada bat da, momentu horretan euskarazko gizarte horretan dauden tentsioena, dauden gatazkena, dagoen giro sozial, ekonomiko eta politikoarena. Argi eta garbi, gu bertsozaletu ginenean bazegoen testuinguru politiko bat gatazkak markatzen zuena, eta zentralitate politikoa horrek hartzen zuen, eta asko kantatzen zen horren inguruan. Nik uste dut horrek markatzen zituela garaiko hausnarketak, bertsolaritzaren baitan bando diferenteak ere”. Hor kokatzen ditu adin bueltako bertsokideak, bertsozaletu ziren garaian plazan zebiltzanak: “Uste dut gu bertsozaletu ginenean hiltzen ari zen bertsolaritza mota bat izan litekeela aipatuko dudana, Maialen Lujanbio eta hauen belaunaldiak beste zerbait ekarri zuelako, baina bazen figura publiko mota bat modernitatearen ezaugarri guztiak zituena. Politikan liderrak produzitzen ziren bezala, edo kulturan idazle handiak edo pentsalari handiak, hori aldatu egin zen gu gaztetxo ginenean”.

Bergarak uste du 1980-1990eko hamarkadetatik aurreragoko gizarte “likidoagoetan” desagertu egin direla bertsolari handiak edo lider handiak produzitzeko baldintzak. Eta ez du uste gaita-

sun gutxiago dagoelako denik, “baizik politikan ere ezin delako Lenin bat produzitu edo ezin delako herrialdea gidatuko duen super lider bat, Fidel Castro bat, sortu”. Uste du hori lehengo bertsolaritzan bazegoela: “Bertsolaria norbait garrantzitsua zen, entzun beharrekoa, Euskal Herriko umorea ukitzen zuena, eta zentzu batean ere lider funtzioak betetzen zituena. Uste dut hori gaur egun ezinezkoa dela lortzea, desagertu direlako baldintzak. Desagertu dira orduko gizarte egitura horiek, egonkorragoak, masa gizartearekin lotutakoak”. Azken urteetan, lehen planoan dauden bertsolari horiek plazara sartu zirenean, bertsolaritza

“berriago bat” ekarri zutela dio: “Kaletarragoa, zabaltzen dute begirada beste mugimendu kultural batzuetara, beste abangoardia batzuetara eta nahasten dute bertsolaritza musika estilo desberdinekin eta antzerkiarekin. Zerbait berria bilatzen dute, eta uste dut gaur egungo bertsolaritzaren osasun onaren arrazoietako bat hori dela, egin zuten arnas berritze lana. Eta guk hortik asko edan dugula uste dut, gatazkak markatzen zuen gaitegitik harago”.

“Orduan, gaztetxo ber tsozaleak zinetenean, esan liteke ber tsoaren funtzioetako bat zela ezker aber tz alearen mezu politikoak zabaltzea?”.  Galdera tranpatia da, baieztapenera ere iristen ez dena, baina hausnarketarako eman die.

Aitor Bizkarrak (Abadiño, 1996) Filosofia ikasi zuen, ber tsozaletu eta urte batzuk geroago: “Uste dut ber tsolaritzak baduela funtzio bat orokorra, ia-ia berezkoa duena, eta, sasoian-saioan eraldatzen bada ere, komunitate bati kantatzen diola eta komunitate jakin bati zor zaiola. Zentzu batean, ber tso plaza generalistenetan, txapelketetan eta bestelako jaialdi garrantzitsuetan, nik uste hori ikusten dela. Existitzen da ulermen marko bat edo zentzu komun bat nahiko partekatua entzulerian, eta hor existitzen dira diskurtso batzuk beste batzuk baino hegemonikoagoak direnak. Eta zentzu horretan bai iruditzen zait, nahi bada 2001etik 2013rako tarte horretan, edo 2005etik aurrera, orduan izan bazen gure ber tsolaritzarekiko lehen kontaktua, orduan euskal gatazkak zentralitate nahikoa zeukala tematikoki oro har bertsozaleria osatzen zuen komunitate horretan, eta ondorioz baita ber tso plazan ere”.

Jokin Bergara:

Zentzu komun horretan, Bizkarraren ustez, ezkerreko aber tzaletasunaren sentsiblitatea beste batzuk baino “hegemonikoagoa”

zen: “Ez nuke esango zentzu instrumental batean ber tsolaritzaren funtzio bat izan denik hori, ez da bulego batean diseinatu horretarako balio behar duel a ber tsoak, baina horiek izanda abiapuntuko baldintz ak, bertsozaleriarenak eta bertsogintzarenak, bai uste dut balio izan duela euskal gatazkaren inguruko errelato jakin bat indar tzeko, kasu honetan ezker aber tzaletik nahiko gertu dagoena. Eta ber tsolari batzuen kasuan, oso gertu. Guk ezagutu dugun elitea, nahi bada

‘BECeko kuadrilla’, orain apurka erreleboa ematen ari dena, esango nuke erabat ezker aber tzalearen ildo diskur tsiboarekin lerratuta egon dela. Ez zentzu instrumentalean, baina pisua izan du”.

“Bertsolaria norbait garrantzitsua zen, entzun beharrekoa, Euskal Herriko umorea ukitzen zuena, eta zentzu batean ere lider funtzioak betetzen zituena. Uste dut hori gaur egun ezinezkoa dela lortzea, desagertu direlako baldintzak”

Aitor Bizkarra:

“Guk ezagutu dugun elitea, nahi

bada ‘BECeko kuadrilla’, orain

apurka erreleboa ematen ari

dena, esango nuke erabat ezker

abertzalearen ildo diskurtsiboarekin

lerratuta egon dela. Ez zentzu

instrumentalean, baina pisua izan du”

BILAKAERA BAT, BERTSOGINTZARENA BEZAIN NORBERARENA

Aldatu da bertsolaritza, ume zirenetik gazte izaterako tartean. Jokin Bergarak uste du adinak ere eragin duela aldaketa, baita testuinguruak ere: “Euskarazko g izarte horren eraldaketa nabarmen batek eragin du bilakaera, perspektibak aldatu dira, begiak beste toki batzuetara begira jarri dira, eta, gero, norberaren adinak ere eragiten du. Gizarteak eboluzionatzen duen bezala norberak ere eboluzionatzen du. Ez da berdina hamazazpi urterekin edo hemezor tzirekin sariketetara joaten zarenean, (errimatzen badakizu, baina ez askoz gehiago), eta diskur tso eta kokapen aldetik, uste dut, oso baldintzatuta zaude. Nagusiagoek egiten dutena kopiatzen duzu, adin kontu batengatik, ez gaitasunik ez duzulako”.

Uste du urteek aurrera egin ahala norberak pentsatzen duela nola nahi duen kokatu ber tsolaritzan: “Plaza publikoan mikrofono bat edukitzea boterea edukitzea da, eta norberak erabaki behar du

mikrofono horretatik zer esan nahi duen eta zer ez, eta ber tso mugimenduaren baitan ere zein lekutan kokatu nahi duen. Uste dut erabaki batzuk direla oso arrazionalki ez direnak har tzen, baina poliki-poliki ikusten duzu norantz bideratzen ari zaren, edo non kokatzen ari zaren, zein kezkarekin konektatzen duzun… Ez dut uste berdina denik hogeita zor tzi urterekin joatea plaza batera edo hemezor tzirekin. Eta pentsatzen dut berrogeirekin ere ez dela berdina izango”.

Testuinguruari tiraka hasi da Sarai Robles ere: “Ber tsolariei dagokienez, ber tsozaletu nintzenean, gehien-gehienak gizonak zirela dut gogoan, Nafarroan bereziki. Erika Lagoma badakit hor zebilen ordurako, baina ez dut gogoan. Eta Estitxu Arozena ber tso merenduren batean gurutzatuko nuen, baina gutxi gehiago. Batez ere txapelketa giroa dut gogoan, eta hor gehiengoa gizonak ziren, eta gazteak ere ez ditut oso gogoan. Noski, ni gazteagoa nintzelako. Eta Nafarroako kasuan, denak eremu euskaldunekoak zirela esango nuke”. Ordutik hona, bere inguruan ber tso saioen formatuak asko aldatu dira: “Plaza txikiagoak dira, eta Ber tsozale Elkartearen ikerketek ere hori erakusten dute. Ez da kasualitatea nik gogoratzen ditudanak txapelketak izatea, eta gaur egun ez nituzkeela seguruenik txapelketak azpimarratuko. Saio informalagoak izaten dira orain

Jokin Bergara:

“Gazte belaunaldiok ekarri ditugu beste kezka batzuk, beharbada

2008ko krisiaren ondoko

testuinguruan politizatu garelako, feminismoaren olatu zabalean, edo krisi ekologikoaren testuinguruan ere hasi dira beste kezka batzuk agertzen”

gustatzen zaizkidanak, ber tso afariak ere beranduago deskubritu nituen… Zentzu horretan uste dut garapen teknikoa izan dutela zenbait ber tsolarik, diskur tsoari garrantzi handiagoa ematen diotela beste batzuek… Eta ni bertso eskolan hasi aurreko bertsolarien ber tsoaldiak entzunda uste dut are nabarmenagoa dela aldea”.

Bergarak uste du “gatazka politikoa nabarmen ahuldu” dela azken urteetan: “Gazte belaunaldiok ekarri ditugu beste kezka batzuk, beharbada 2008ko krisiaren ondoko testuinguruan politizatu garelako, feminismoaren olatu zabalean, edo krisi ekologikoaren testuinguruan ere hasi dira beste kezka batzuk ager tzen. Uste dut oso nabarmen gertatu dela mugimendu feministaren ildotik. Ber tsolaritzan kuriosoa da zein lurreratze potentea izan duen, nola antolatu diren ber tso eskola propioak, plaza propioak, nola antolatu den konpartitutako diskur tso bat ere, eta nola eraman den hori ber tsolaritzaren komunitatera ere. Aldaketa nabarmen bat dago hor, entzuten dena plaz a publikoan eta azken urtean ikusi dena sinbolikoki ondoen adierazita Saioa Alkaiz aren eta Nerea Ibarzabalen txapeletan”.

B izkarrak “kontrakotasun moduko batetik” edo “iritzi kritiko” batetik gogoratzen ditu bere ber tsotako “lehen interbentzio poli-

tikoak”, 2010 ingurura begiratuta: “Hasieran, ber tso bat osatzeko gai justuan zarenean, iruditzen zait diskur tso bat artikulatzeko gaitasuna nahiko urrun duzula. Diskur tso bat artikulatzeko gaitasuna izaten hasi nintzenean esango nuke nik nahiko modu erreaktibo batean gorpuztu nuela hori. Gogoan dut parte hartu nuen azken Euskal Herriko Eskolarteko Txapelketan Gure Esku Dagoren kontra kantatu nuela bakarka. Noski, jarraitzen du tematika horrek zentraltasuna izaten, baina nire kasuan, belaunaldi haustura baten ikuspuntutik begiratuta adierazi zela. Ez dakit horrela ote den nire belaunaldikide diren guztien kasuan”.

Roblesek 2013ko Txapelketa Nagusiko finala gogoratu du: “Bizipen hori kontatz en dugu, eta batz uetan kontestuz ateratz en dugu, baina askotan ahazten dugu ber tso mundua zein txikia eta homogeneoa den, nahiz eta beti esaten dugun eta badakigun badaudela eskuineko ber tsozaleak, edo AHTaren alde daudenak… Ber tsogintza bada mezu batzuk zabaltzeko espazio egokia, badagoelako oinarri beretik abiatzen den ber tsozale talde handi bat. Eta orduan, batzuetan badirudi 2013an torturari kantatzea dela politikaz kantatzea edo letra larr iz politika egitea, eta Maialen

Lujanbiorena izan zela gauza txiki bati buruz kantatzea, harreman bat uzteaz edo maitasun erromantikoaz kantatu zuelako.

Sarai Robles:

“Bertsogintza bada mezu batzuk zabaltzeko espazio egokia, badagoelako oinarri beretik abiatzen den bertsozale talde handi bat”

Baina iruditzen zait bereziki orduko testuinguruan bertan zegoen ber tsozaleriarengan eragin politiko handiagoa izan zuela Lujanbioren bakarkakoak Arzallusenak baino”.

Gizartean gertatutako aldaketa horiek plazara iristen direla uste du Jokin Bergarak: “Ez agian bere gordinean, baina gaiei heltzeko moduan, gaiak jar tzerako orduan, plazetara entzutera hurbiltzen den jende motari begiratuta… Nik uste dut hor eraldaketa bat ari dela gertatzen. Plaza diber tsifikatzen ari dela eta badaude plaza tradizionalagoak eta badaude beste mota bateko plazak beste gai batzuei kantatzen zaienak. Horrek markatzen du zein gai entzuten den non. Eta bide horretan, uste dut gero txapelketetan-eta gai-jar tzaile taldeak saiatzen direla hori gaietara eramaten. Dauden posizio horien oihartzunak uste dut gero entzuten direla plazetan”.

Bizkarraren ustez, Txapelketa Nagusiak betetzen du lau urtean behin egon den “bilakaera ideologikoa kristalizatu eta finkatzeko” funtzioa: “2017an, adibidez, izan ziren zenbait kritika, edo

txalotu ziren zenbait kontu… adierazi zutenak esplizituki lau urteko zikloan egon zirela hainbat mugimendu eta desplazamendu tematiko, eta hori egonkor tzen eta finkatzen ari zela”.

Arlo per tsonalean, Roblesek badaki orain “zilegitasun handiagoa” ematen diola bere buruari gai batzuei nahi duen “ikuspuntutik” edo lehen “ausartuko” ez litzatekeen ikuspuntu batzuetatik kantatzeko: “Uste dut hori oso inportantea dela. Batez ere kontuan hartuta emakumeok geure buruari zilegitasuna aitor tzea zailagoa dela, eta era berean horrek eragiten duelako oholtza gainean. Baina paradigmatikoa da, alde batetik askatasun hori ematen diod alako zenbait gairi heltzeko, eta, era berean, zilegitasun horrek ematen did alako aukera esateko gai batzuk ez zaizkidala interesatzen eta ez ditud ala hartu nahi. Nerabetan, etapa ‘militante’ hori izan nuenean, uste dut esaldi potolo gehiago eta handikeria gehiago kantatzen nituela, eta orain ahalegina egiten dut pixka bat horietatik aldentzeko. Bestalde, badira lehen kopiatzen genituen zenbait jarrera, denok erreferentzia antzerakoak ditugulako. Saiatzen naiz aldentzen jarrera horietatik”.

B ilakaera teknikoak dakar bilakaera diskur tsiboa? Paradigmatikoa da B izkarraren arabera: “Nabarmena da ez baduzu arte disziplina baten teknika menperatzen aukera gutxiago dituzula zuk garatu nahi duzun iruditeria garatzeko. Nahiz eta teknika kaiola ere bihurtu daitekeen batzuetan. Baina gertatu iz an da beste prozesu bat ere. Euskal gatazkak zentralitatea galdu duenean ber tsotan, badira ber tsolari batzuk biltze tekniko bat egiten dutenak, tematikoki askotan biltze intimista bat ere badakarrena.

2017ko Txapelketan Sustrai Colinak egindako lanaren adibidea etor tzen zait niri burura. Bi aldeetara gertatzen da, hala ere”. Eta berretsi du aurreko ideia: “Ber tsolaritza ez da arte abangoardista bat. Ber tsogintzak ez du berrikuntza elementurik txertatzen normalean, gehiago da erretaguardiako arte bat, eta badu bere xarma, ez diot ezetz”. Bat-batekoaz ari da, tarte handiagoa ikusten baitio idatzizkoari berrikuntzarako, nahiz eta mediazio kritikoa baduen bat-bateko ber tsoak prestakuntza lanean.

Aitor Bizkarra:

“Bertsolaritza ez da arte abangoardista bat. Bertsogintzak ez du berrikuntza elementurik

txertatzen normalean, gehiago da erretaguardiako arte bat, eta badu bere xarma, ez diot ezetz”

BELAUNALDIA ZERK

“Gure belaunaldia zerk definitzen duen? Ziurtasun handiak erori direneko egoerak definitzen du gure belaunaldia”. Ezaugarriak zehaztu nahian hasi da Jokin Bergara: “Eta batzuetan badut sentsazioa toki guztietara berandu heldu den belaunaldi bat garela. Guri ahotsa eman zigutenerako dena zegoen erabakita, ‘post’ belaunaldi bat da gurea. Dena dago egituratuta modu batean, dena izan behar da modu batekoa, sortuta daude herri honen erakunde guztiak, Bertsozale Elkartea sortuta dago, sortuta dago bertsotan nola egin behar den, Hiztegi Errimatua sortuta dago… Ez gara ezeren fundatzaile”. Eta izaerarekin ere lotu du hori: “Konplexu batzuk eragiten ditu horrek, baita gutxiagotasun kolektiboko sentimendu bat ere. Eta ez da gure belaunaldia ez delako ezer eraikitzeko gai, baizik eta horretarako baldintza sozialak desegin direlako, dena ustez egina eman zaigulako. Eginda dagoena gustatu ala ez, ez zaigu eraldatzen uzten egina eman zaigun hori”.

Susmo antzerakoa du Sarai Roblesek: “Ez gara hain bereziak” esan du Roblesek belaunaldiaren ezaugarriez hitz egitean: “Esan nahi dugu izan garela apurtzaileak, ekarri ditugula bertso saio berriak, formatu berriak, baina nire inguruan behintzat ez. Uste dut eragin digula bizi garen garaiak. Alde batetik jende asko batzen duen aldarririk ez dagoen garai batek bizi gaitu. Adibide bat jartzearren, presoei kantatu eta ez duzu lehengo erantzunik lortuko. Zentzu horretan, geure lekua topatu behar izan dugun belaunaldia gara, ez bakarrik horregatik. Sare sozialetan hezi garen belaunaldi bat ere bagara, eta bertsolaritza oso jardun publikoa izanda, horrek ere asko baldintzatu du gure bertsotan egiteko eta bertsolari izateko modua, bertsolaria pertsonaia publikoa delako”. Eta sare sozialetatik jasotako estimuluek bertsokeran ere eragina dutela uste du.

Gainerakoan, belaunaldi moduan inguruko gazteek dituzten ezaugarriak ditu bertsolarien multzoak ere: “Baina bertsotara ekarrita, ez gara hain bertsolari bereziak, gainerako belaunaldiak ere ego-

Jokin Bergara: “Ziurtasun handiak erori direneko

egoerak definitzen du gure

belaunaldia… badut sentsazioa toki

guztietara berandu heldu garela.

Guri ahotsa eman zigutenerako dena

zegoen erabakita, ‘post’ belaunaldi bat da gurea”

Sarai Robles:

“Gu bertsolari oso on asko dauden

garai batean hazi gara, eta uste dut, neurri batean, barneratuta dugula

haietako asko baino hobeak izatea

ezinezkoa dela, eta horrek eraman

gaituela gauza berriak probatu eta asmatzera”

kitu behar izan direlako testuinguru berrietara. Baina ‘dinosauro’ guztiak ezagutu dituen belaunaldia gara, izen handi asko ezagutu ditugu. Gu bertsolari oso on asko dauden garai batean hazi gara, eta uste dut, neurri batean, barneratuta dugula haietako asko baino hobeak izatea ezinezkoa dela, eta horrek eraman gaituela gauza berriak probatu eta asmatzera”.

Bizkarrak ere nahasten ditu bi bideak: “Adinkide garen neurrian baditugu ezaugarri komun batzuk, batez ere emanda etorri zaizkigunak: ber tsogintzaren modernizazio prozesua nahiko burura emanda zegoen ber tsora heldu ginenean, eta, beraz , kultura popularraren eta goi kulturaren arteko dikotomia nahiko lausotuta zegoen. Ez da bazter tzen ber tsolaritza kultura popularraren parte moduan, baina beste goratze bat izan du, oso lotuta dago ber tso eskolen indar tzearekin eta hedabideratze masiboarekin…

B aldintz a objektibo antzerakoetan hasi gara gu ber tsotan, eta zentzu horretan bagara belaunaldikideak, adinagatik momentu ber tsuan hasi ginelako ber tsotan”.

Aitor Bizkarra:

izanak eman diola bidea 2017tik

termino artistikoetan izan duen bilakaerari”

Baina “beste zentzu batean” belaunaldien kontua ez da biologikoa, Abadiñokoak uste duenez: “BECeko kuadr illa aipatzen dudanean, Maialen Lujanbiorena, adibidez, iruditzen zait nahiko adibide ona: adinkideen belaunaldi bat izan du. Izan da belaunaldi horren parte, zentzu sakonago batean. Baina ber tsotan tematika zehatz batzuen desplazamendua egon den momentuan, bere adinkideak diren ber tsokide batzuk desplazatu egin dira, neurri batean, ber tso munduko lehen lerrotik, eta berak bere adinkide ez diren ber tsolariekin topatu du belaunaldi politikoago bat, feminismoaren gorakadarekin adibidez. Hor badaude jarraitutasun batzuk eta haustura batzuk. Uste dut bere b elaunaldia topatu izanak eman diola bidea 2017tik termino artistikoetan izan duen bilakaerari”.

Adinak eragiten du belaunaldia osatzerakoan Roblesen ustez ere, baina ibilbidearekin lotzen du gehiago: “Adinak asko baldintzatzen du, ibilbide bertsua egiteko aukera gehiago dituelako adin antze-

“Belaunaldien kontua ez da biologikoa… Uste dut [Maialen Lujanbiok] bere belaunaldia topatu

rakoa duen jendeak, baina adibide bat jartzearren, Saioa Alkaiza nire belaunaldikoa dela esango nuke, eta Julio Soto ez, edo nik ez dut hala identifikatzen. Eta euren artean ez dute urtebeteko aldea besterik. Baina ikusten dut ibilbide ezberdina izan dutela, eta bakoitzak duela bertsoarekiko jarrera bat. Niretzat horrek markatzen du bertso belaunaldia”.

ETA BELAUNALDIAK ZER

Bilaketa betean ikusten du Bergarak bere belaunaldia: “Gure belaunaldian, toki batean edo bestean kokatzeak ez dizu segurtasun ideologiko edo artistikoa ematen. Igual lehen ere ez, baina nik hori sumatzen dut. Bide propioak bilatzen ari den belaunaldi bat da gurea, eta zentzu horretan, agian zabalduago gaude Europan gertatzen ari diren abangoardia artistiko, musikal edo estilo berriekin, sare sozialei esker, edo konektatuago gaudelako”. Aurrekoekiko alde nabarmenena horretan ikusten du: “Gure bertso belaunaldiak errazago daki zer gertatzen ari den munduko beste puntan, edo AEBetako suburbioetan zein musika mota entzuten den, edo Europan zein tendentzia dauden, esaterako”.

Kritika soziala “beste eremu batetik” egiten du gazte belaunaldi honek, Jokin Bergararen ustez, eta arrazoietako bat adin tarte horretako bertsolari “ia denak” unibertsitatetik igaro izana dela dio: “Bertsolaritzak beti egin izan duen zerbait dela kritika soziala. Baina gure kasuan, ezagutzen ditugu teoria kritiko gehiago, edo teorizatuta dagoen diskurtso bat ezagutzen dugu”. Pentsatzeko tarte bat hartu du, ezaugarriren bat aipatu gabe uzteko kezkaz:

“Euskara batuan kantatzen dugu ia denok, eta uste dut badela ezaugarri bat bereizgarria, nahiz eta aurreko belaunaldiak jada egin zuen hori. Askok euskalkia erabiltzen dugu egunerokoan baina bertsotan gehienok egiten dugu euskara batuan. Esango nuke horrek zerbait esan nahi duela gure belaunaldiaz”.

Belaunaldiari buruzkoetan gehitu liteke esaldia: “Hausnarketa pertsonalak dira, zaila egiten zait iritzi sendo bat ematea halako gaiei buruz”.

ETA ZU? NORENA ZARA?

“Zer zara, GKS-koa ala Ernaikoa?”. “Zeri kantatzen dizkiozu azken agurrak Txapelketan?”. “Zer zara, feminista-feminista, ala…?”. Plazan dabilenari saioro eskatzen zaio kokatu dadila aktualitateko gaietan, agertu dezala bere iritzia, eta tentazioa ere izaten du askotan entzuten dabilenak, ber tsolariak batean edo bestean kokatzeko.“Iruditzen zait posizionamendu politikoa, jende askok uler tzen duela futbol talde batekoa edo bestekoa iz atearen moduan”. Kattalin Barcena musikariaren hi tz ak dira, udan Berria egunkarian egindako elkarr izketa batekoak. Ber tsolari batek baino gehiagok aipatu ditu hitzok. Irakurketa zabalagoa behar du gaiak.

“Non kantatzen duzun, gaur egun lerratze ariketa nabarmenena hori da”. Sarai Roblesek badaki ber tsolarien artean erreparatzen zaiola horri: “Fijatzen gara, nork kantatzen duen noren saioetan, nork antolatutakoetan. Egia da herriaren edo lekuaren arabera esaten duzula baietz edo ezetz , eta ez dela lerratze kontua beti, badirelako beste faktore batzuk”.

Sarai Robles:

“Non kantatzen duzun, gaur egun lerratze ariketa nabarmenena hori

Baina baten edo bestearen saioetan kantatu, Roblesek argi du:

“Nire ustez inportanteena da ber tsotan aritzea jakinda nondik abiatzen zaren, jakinda per tsona bezala eta beraz , ber tsolari bezala, zarela emakumea, euskalduna, lang ile klasekoa… eta hortik abiatzen zarela gai guztiei erantzuteko. Beste kokatze politiko bat da aukeratzea maiatzaren batean baten edo bestearen mani-

da.”

festazioan kantatzea erabakitzea, baina uste dut ez duela halako garrantzirik. Nahiz eta morboagatik batzuetan aipatzen dugun”.

Bere burua kokatzen badaki Bizkarrak, baina plazari begiratuta dio “oso zaila” dela bertsolaritzan leku bat aurkitzea bertsolariak indarrean dagoen zentzu komunarekin bat egiten ez badu: “Egia da bertso plaza askotarikoa dela eta topatu ditzakezula zuretzako moduko txokoak, baina plazarik generalistenean indarrean dagoen zentzu komunarekin bat egiten ez baduzu zaila da zure nortasuna topatzea. Askotan pentsatzen duzunarekiko ehuneko ehun fidela izatera baldin bazoaz plazara, lekuz kanpo gelditzeko aukera duzu, edo halako ‘enfant terrible’ bat izatekoa edo jendeak zu serio ez hartzekoa. Horrek eramaten zaitu, hori da nire ustez beste ondorio bat, biltze tekniko eta formal batera. Bertsolari on moduan aintzatetsia izan zaitezen behintzat, igual lanketa teknikoagoa edo finagoa eginda. Nik bertsolari moduan ez dut eduki oraindik halako eboluzio diskurtsibo handirik, ez behintzat erakusleiho nagusietan”.

Aitor Bizkarra:

“Askotan pentsatzen duzunarekiko

ehuneko ehun fidela izatera baldin

bazoaz plazara, lekuz kanpo

gelditzeko aukera duzu, edo halako

‘enfant terrible’ bat izatekoa edo

jendeak zu serio ez hartzekoa”

Sarai Robles:

“Ez dut bertsotara soilik mugatzen den zerbait moduan ikusten. Bizitzan, oro har, etengabe kokatu eta lerratu behar zara, iritzi baten edo beste baten alde, jende batekin edo beste batzuekin jarri behar duzu, eta uste dut zintzoena dela bertsotan ere hori gertatzen dela onartzea”

Kokapen politikoa “oso modu integralean” ulertzen duela dio Barañaingoak: “Ez dut bertsotara soilik mugatzen den zerbait moduan ikusten. Bizitzan, oro har, etengabe kokatu eta lerratu behar zara, iritzi baten edo beste baten alde, jende batekin edo beste batzuekin jarri behar duzu, eta uste dut zintzoena dela bertsotan ere hori gertatzen dela onartzea. Bertsolaria beti ari da kokatzen, edozein gaitan, gaia baldintzatuta dagoenean ere beti dagoelako tartea gaiari modu batean edo bestean heltzeko”. Eta hala ere, uste du oso gutxitan kokatzen direla bertsolariak modu inplizituan:

“Gaur egun ez duzu askotan entzungo bertsolari bat ‘Gora iraultza sozialista’ edo antzerako mezu bat botatzen. Agian lehen gehiago egiten genuen hori. Maiatzaren bateko manifestazioan kantatu behar baduzu egingo duzu igual, eta hori da letra larriz kokatzea edo lerratzea. ‘Bertsolari hau ari da hauen ekitaldi batean hau kantatzen’, baina gero plazan eta Txapelketan lerratze hori modu

‘naturalagoan’ egiten dela uste dut, gai guztietan ateratzen delako norbere ikuspuntua”. Lerrokatze inplizitua gutxitan gertatzen denez, talka gutxitan gertatzen da plazetan, Roblesen ustez.

Etengabe sentitzen du Barañaingoak “kokatu beharra” edo “ekipoa aukeratu beharra”. Uste du, “bertsolaria zaren momentutik”, beti gertatzen dela hori: “Bertsolaritza komunikazio ekintza bat da, eta komunikatzeko moduko zerbait esan behar duzu beti. Alderdi estetiko, poetiko edo teknikoa ederra iruditzen zait, baina ez da gehien interesatzen zaidana. Niretzat bertsoaren funtsa zerbait esatea da, zu entzuten eta isilik ari den horri. Oholtza batera igo eta mikrofono baten aurrean jarri bazara da esateko zerbait duzulako, eta hori intentzionalitate batekin esango duzu beti, eta kontziente izan behar duzu horretaz. Eta ez bertsotan bakarrik. Nondik ari zaren jakin behar duzu, kasu honetan, kantuan nondik eta zein posiziotatik ari zaren”.

SAILKATZEA DA ERRAZENA

Mugimendu sozialista, ezker abertzale tradizionala eta mugimendu feminista. Gutxi gorabehera multzo handienetan banatu beharko balira posizio politiko publiko eta markatua duten belaunaldi honetako bertsolariak, hiru multzo handi horiek egin litezke, ñabardurak ñabardura.

Bertso munduaren barruan heldutasun desberdina duten taldeak direla uste du Bizkarrak, eta horregatik direla batzuetan talkak esplizituagoak: “Ez talka zentzu txarrean, baizik eta debaterik ez dela garatu horien artean bertsotan. Eta gainera esango nuke arte munduan badagoela halako joerak gehiago lausotzeko aukera. Ez baita zuzenean termino politikoetan hitz egiten, termino estetikoetan baizik. Zailagoa da talkak azaleratzea bertsotan, nahiz beste modu batzuetan azaleratzen diren”.

Hiru multzook, gainera, ez du uste hanka erabat bereiziak direnik: “Feminismoak ez du nire ustez ezker abertzalearen diskurtsoa bertso plazatik desplazatu: ezker abertzalearen barruan ere egon da desplazamendu tematiko bat borroketan. Feminismoa mugimendu erlatiboki autonomoa izan arren, ez zait iruditzen bertsotan agerpena ezker abertzalearen terminoekiko talkan egin

Aitor Bizkarra:

“Analogia bat eginda, feminismoaren kulpaz ligatzen ez dutela uste duten gizonak dauden

moduan, bertsotara ekarrita badago

taldetxo bat feminismoaren kulpaz plazarik ez dutela uste dutenena”

duenik. Ez zait kasualitatea iruditzen ezker abertzalearen halako gaiak zentraltasuna hartzean bertsotan ere islada izatea horrek”.

Bizkarrak dio olatu feministarekin identifikatutako sektore bat badagoela adin bueltan, eta adin inguruan “hainbestekoa” ez den arren, badagoela horren aurkako erreakzio atzerakoi moduko bat ere: “Analogia bat eginda, feminismoaren kulpaz ligatzen ez dutela uste duten gizonak dauden moduan, bertsotara ekarrita badago taldetxo bat feminismoaren kulpaz plazarik ez dutela uste dutenena”.

Abanikoa pixka bat ireki du Sarai Roblesek: “Belaunaldia hartzen badugu, bertsogintza ere hartuta, uste dut alde batetik indeferente asko daudela, badaudela feminismotik asko edan dutenak, oso gertu badaudela ezker abertzalean kokatu litezkeenak, eta ildo komunistakoak ere bai. Anarkistaren bat eta eskuindarren bat ere egongo da. Hala ere, uste dut bertso mundua oso txikia dela, eta lur komun bat badela horien denen artean, euskaltzaletasuna izan litekeena. Plazan ez dut uste horien artean talka handirik gertatzen denik”.

Eta belaunaldiaren ikuspuntu “politikoagotik”, Bizkarrak dio, bere kasuan, baduela belaunaldi bat, “oso gorpuztuta ez dagoena” oraindik: “Bakarrik sentitzen naiz zentzu horretan; iruditzen zait ni baino bost edo hamar urte gazteagoak direnek haragituko dutela ni parte sentituko naizen belaunaldia. Izan liteke beste tematika eta diskurtso batzuetatik gertuago dagoen jendea, gaur egun politikoki mugimendu sozialistan kokatu litekeena. Baditut adinkideak diren bertsolariak, baina adinkide izateak ez du esan nahi belaunaldikideak garenik beste zentzu batzuetan. Literaturan, adibidez, belaunaldiak ez dira garai berean aritu direnen arabera zehazten, tematika eta baliabide estetikoak hartzen dira kontuan, eta horrek egiten ditu belaunaldi”.

Bergararen ustez, “bertsoa bere horretan helburu bat da”, eta bertsolaritzan ari diren “gehienen” helburua “artistikoa” da: “Denok nahi dugu osatu bertso on bat. Bertso eder bat forma eder batekin, kezka batekin konektatzeko, edo pentsamendu bati forma emateko, edo poesia egiteko. Bertsolaritzan egotearen arrazoia ez da

Jokin Bergara:

“Bertsolaritzan egotearen arrazoia ez da ideia politiko bat plazaratzea edo tentsio batzuk plazara eramatea. Arrazoia da gustatzen zaigula arte adierazpen bezala…”

ideia politiko bat plazaratzea edo tentsio batzuk plazara eramatea. Arrazoia da gustatzen zaigula arte adierazpen bezala eta ikusten dugula gozamena jardun horretan, jolas horretan ikusten dugulako gozamena. Gero, noski, mugimendu zabal bat den neurrian eta heterogeneoa den neurrian badaude talkak eta tentsioak, baina uste dut bigarren mailakoagoa dela hori”.

Eta hala ere, ez du uste hain “espezifikoa” denik talka: “Kontua da, bertsolaritza osasun egoera onean dagoenez, joera dela konplejizatzea. Paralelismo bat egitekotan, eta argi utzita soilik paralelismoa dela, musikan estilo oso desberdinak dauden bezala, bertsotan ere estilo diferenteak daudela. Tematika diferenteak daude, eta uste dut prozesu positibo bat dela, mesede egiten diona bertsolaritzari, sektore gehiagotara iristen delako. Adibidez, musika klasikoa lotzen da aristokraziarekin eta burgesiarekin, eta rapa eta trapa gehiago langile auzoetako jendearekin eta langile klasearekin. Adierazpen

desberdinak eta tematika desberdinak dira, baina dena sartzen da musika kategoriaren barruan. Rap kantu on bat edo trap kantu on bati eman dakioke musika klasikoan opera on bati ematen zaion aitortza bera. Kontua da gauza diferenteak egiten direla, ez hobeak eta ez okerragoak. Gero badagoela tentsio politiko eta sozial bat, operara joaten direnen eta trap kontzertu batera joaten direnen artean? Bai. Baina hori plano politiko-sozial batean gertatzen den gatazka bat da, ez eremu artistikoan. Nik bi eremuak bereiziko nituzke”.

BERTSOAREKIN NEGOZIATU EZIN DENA

Adierazpide artistikoa da bertsoa. Denak ados horretan. Ezin zaio hitz lauari eska dakiokeenik eskatu. Bergarak, errematea: “Nik ez nuke bertsolaritzaren funtzioaz hitz egingo, helburu bat da bere horretan. Horren bidez konektatzen duzulako min batekin, konektatzen duzulako kezka batzuekin, poz batekin. Horri forma bat ematea eta iristea jende askorengana ez dakit funtzio bat den edo helburu bat, baina hori da bertsoaren esentzia, eta uste dut jarraitzen duela izaten. Xalbadorrek kantatzen zuenean eta iristen zenean jende jakin batengana eta hunkintzen zuenean edo gaur Saioa Alkaizak kantatzen duenean bertso bat eta iristen denean jendearengana, uste dut bertsoaren funtzio komunikatibo eta artistikoak jarraitzen duela berdina izaten”.

Beste “edozein arte formatan” gertatzen den moduan, Bergararen arabera, “beste gauza bat da” nola harremantzen den bertsolarien mugimendua euskal gizarteko prozesu sozialekin:

“Uste dut hori beste gai bat dela, ez dela hainbeste bertsoari dagokion zerbait. Adibidez, euskalgintzan baldin badago talde bat, edo zerbaitekiko kezka berezi bat, eta bertsolariak hor kokatzen badira, sortuko dira bertso berriak, prozesu hori elikatuko dutenak. Baina ez da lehenengo bertsoa eta gero prozesu soziala, baizik eta alderantziz.

Gero, agian, bertsoak elikatuko du prozesua, baina gero”.

Bertsogintzan daukan pisuaren arabera balia dezake bertsolariak Txapelketa funtzio baterako edo besterako, Bizkarraren esanetan: “Baina funtzio orokorrei begiratuta, plaza bakoitzaren araberakoa da. Nik gaztetxe batean kantatzen badut, kantatzen dut nire ildo ideologikoko mezuak indartzeko, nire zentzu komun alternatiboa berresteko. Uste dut beste bertsolariek ere egiten dutela, bakoitzak bere moduan. Baina nik ezin dut Txapelketa Nagusia funtzio horrekin erabili. Erabili nezake, merkatu irakurketa eginda, nire burua promozionatzeko eta komunitate politiko batek jakiteko bere ordezkaritza politikoa badaukala hor”.

Hala ere, azaldu du askotan gertatzen zaiola bere “zentzu komuna” partekatzen ez duten entzuleen aurrean aritzea: “Hor kontuak konplikatu egiten dira. Hiru aukera dituzu: zure ideiei uko egin, enfant terrible bat izan eta eskemak apurtzera joan eta lekuz kanpo gelditu, edo hirugarrena, tentsioa bilatu eta muga-mugan ibili. Zertarako den bertsolaritza eta zertarako baliatzen den?

Plazaren araberakoa da, eta zure ikuspegiak bertsogintzan duen posizio erlatiboaren araberakoa”. •

Jokin Bergara:

“…ez da lehenengo bertsoa eta gero prozesu soziala, baizik eta alderantziz. Gero, agian, bertsoak elikatuko du prozesua, baina gero”

1/ Nokiarekin mende berriari hoska txupetea kentzeko euroari hozka batzuk ongi etorri ta besteek ospa belaunaldia zaigu patentatzen kosta barka atzerapena berandu gatoz ta

2/ Netflix ta Amazonen irribar aurpegi digitalizatu den Wazemank gaztedi Kutxin gradua erasmusen segi garagardo artisau artean igeri sistemaren umezurtz baina ez gehiegi

3/ Tradizio txapeldun baten utopiak moderniza ditzake hitzen egokiak agertu zirenean

Twiterren jonkiak

okupatzeko asmoz

eszenatokiak

lizitatuta zeuden BECeko aulkiak

LIKIDOA LAIAN

OIER ETXEBERRIA

4/ Gatazka diluitu baten oihartzuna krisi bat gonapean igaro duguna eztanda klimatiko oraindik urruna ofizio zaila da tokatu zaiguna aurkitzen ez badugu zilegitasuna

5/

Hirurehun kilo pasa rektangular beltzak pista obalatuan arrautzen lainezak gero indartu dira andreen defentsak belodromoak falta baitzituen ertzak harri baldarrei heldu nahi zietenentzat

6/ Industrializatu ditu sutegiak ama oretzat jaso dugun hiztegiak beti geza dirudi besteen egiak adinez labealdi bereko ogiak haserretzeko ere antzekoegiak

7/ Saio alternatibo otorduz eragon zehar begiratzen da nork zeri eta non auto koherentzia

genezake jagon

aukeraren aukera

baldin balitz denon baina askok ezin du inon ere egon

8/ Lurperatu berri den hilotzaren euli plaza boterea da eztarria zoli

haizeak daramatzan bi ideia ahuli

sostengutzat bertsoa zertan erabili

likidoa ezin da goldeaz irauli

9/ Teknikaren gatibu oholtzan bardoa

estetika jomuga kantari hor doa

mundu txikia baina

belarri mordoa

noiz da arte epaia eta noiz morboa

kupelaren zein txotxi darion ardoa?

NORTASUNA ERE GALTZEN DU BATEK…

TESTUA: ESTITXU AROZENA

SAIOA: 2021EKO FINALA

Hogeigarren mende bukaera. Urrats gaua. Gaua, Sarako plazan kantatu ondotik kotxez, bakarrik, Lizuniagan beheiti, kontrola. Orduerdi luze bezain beldurgarria: galdera, galdera anitz, errepidetik urrundu, bakartu, armen soinua… Dardara.

Bertso xorta gogoangarrienaz galdetzen dizutenean nahi eta ezkoa da zure memoriari galdera egitea; eta zaila erantzuna bakarra izatea: “lapurrik handienak/kanpoan baitaude”, “maitasunik ez nun eman ta/maitasunik ez det jaso”, “lotan al zeunden nere jangoiko/ madarikatua!”, “ni aukera bat besterik ez naiz, berak pentsatu(?) dezala”, “Miribillako rotondan, errekarriz errekarri”, “ze orain ulertzen dut kantu hori, Eternamente Yolanda”, “nortasuna ere galtzen du batek, guardia zibilen aurrean”… Azken puntu honen bueltan eginen dut ziurrenik…

Nire idatzi honetarako burua bueltaka nuela, Jone Uriaren perla 2001eko finala dela irakurri nuen… bere lehen finala, 11 urterekin. Nire lehen finala ere (lehen txapelketa oro har) 11 urterekin izan zen: 1986koa. Txapelketa hartatik gehien gogoratzen dudana Jon Sarasuaren Tolosako finalerdia da. Alde hortaraino aipagarri Uriarekiko antzekotasunak. 2001eko finala ere ongi gogoan dut. Baina juxtu Jonek ez du aipatzen niretzat perla gogoangarriena dena:

“Zuek nortasun agiri edo identifikazio kartak zarete. Aitor, ENA edo Euskal Nortasun Agiria zara, eta Maialen, Espainiako nortasun agiria. Biok zaudete pertsona beraren karteran. Hiruna bertso, zortziko handian, Aitor hasita”.

MENDILUZE

Gaur bi agirik topo egin degu, baina zer demontre da hau? Bistakoa da: bere buruan aurretik eginak dirau. Nahi ez duela heldu zaizkio hainbat lege, hainbat arau; zu jarrarazi egin zaituzte eta ni berak jarri nau.

LUJANBIO

Baina bidea nik libre daukat ta zuk bete-bete trabaz; ni gazteleraz inprimatua eta zu berriz euskaraz. Gure jabea beti dabil zu beste baterako lagaz, argazkia ere muituta dezu izango zuen dardaraz!

MENDILUZE

Biak batera zeuzkan ordea dardara eta zentzuna. Ni egitea izan da beraz zurekiko erantzuna. Nik azaltzen det jabeak duen berearen maitasuna; zuk bere izena azaltzen dezu ta nik bere nortasuna.

LUJANBIO

Biak patrika berean gaude, biak elkarren hurrean; ni zurekin ez baina zu zaude nerekiko haserrean.

Zu nortasuna omen zerala diozu modu errean, nortasuna ere galtzen du batek guardia zibilen aurrean

ARG: XDZ (GORKA SALMERON)

Aitorren saioa, egoki eta bikaina, baina Maialenena… Argazkia dardararekin mugitua?

Horretxek adierazten du ederki errepidean 80ko

seinalea ikusten

genuenean sabelean sentitutakoa.

Guardia zibilen aurrean nahiz ta susto bat duen hartua, ni atera nau nahiz eta izan zuregatik galdetua. Jarrera horrek ni indartzen nau ta zeu zera kaltetua; indarra dezu baina horrela kenduko dizut lekua.

LUJANBIO

Neri lekua kendu nahiean al da zure jo ta kea? Oraindik indar haundia daukat, beharko dezu tartea. Nere aurpegiak sortarazten du patxara eta pakea; zure aurpegiak irekitzen du kalabozoko atea.

Azalpenak soberan daude baina, labur-labur: Aitorren saioa, egoki eta bikaina, baina Maialenena… Argazkia dardararekin mugitua?

Horretxek adierazten du ederki errepidean 80ko seinalea ikusten genuenean sabelean sentitutakoa. Maialenek ez du kontrolik edo poliziarik aipatzen lehen bertso horretan. Baina Aitorrek izena eta nortasunaren arteko agirien aurkaritza aipatzen du eta juxtu horrek bideratzen du Maialenen beldurra, izua, adierazteko esaldi gogoangarria: nortasuna ere galtzen du batek/ guardia zibilen aurrean!

Bua! Entzun duzunari erantzuteko txaloak aski ez diren sentsazioa. Norbere esperientziagatik, momentuagatik, egoerarengatik, itsutzeraino liluratzen zaituen harribitxi garesti bat. Nire memoriak ez ezik, memoria historikoak ere jaso beharrekoa; bertsoa eta sentipena.

Perla gogor bat, zoritxarrez. Perla distiratsu bat, zorionez. •

TESTUA: IZAR MENDIGUREN

ARGAZKIAK: ARABAKO BERTSOZALE ELKARTEA

Oharra: arabar bertsolariekiko intolerantzia bukatzear dagoen sindromea da. Tentu: belaunaldi berriek indartsu hartu dute oholtza, Arabako bertsolari klasikoei aurre egiteraino. Oholtzan ere, aldaketa garaiak datoz.

Saguzarren sindromea izan du 2022ko Arabako Bertsolari

Txapelketak: belaunaldi gazteek hankaz gora jarri dute guztia. Peru Abarrategi Sarrionandiak irabazi zuen txapela, ekainaren 11ko final handian, Manex Agirre Arriolabengoarekin buruz burukoa jokatuta. Oihane Perea Perez de Mendiolak hirugarren egin zuen, Iñaki Viñaspre Simonek laugarren, Xabi Igoa Erizek bosgarren eta Paula Amilburu Izargaraik seigarren. Txapelketak, ordea, gogoan izateko izen eta izan gehiago utzi ditu.

Txapelketa ez da helmuga, baina bidea markatzen du. Bakoitzaren marka uzteko edo hausteko aukera ematen du, bederen. Ez zen eskakizunik isilean igaro finalean, zentzu horretan ere; Peru Abarrategi Sarrionandia txapeldun berriaren agurrak erakusten duenez:

Eskakizun txikitxo bat aterako dut plazara Nahiz Aramaixo ta Oion ez den berdin beharbada probintzi txiki honek du bere-berea euskara batzuek ahaztu arren gu ere euskaldun gara beraz konplexu guztiak doazela pikutara ama berdinak erditu baditu zazpi alaba merezi duen moduan zaindu (e) zazue Araba!

Serapio Lopezek jantzi zion txapela Peru Abarrategi Sarrionandiari, 1982. urtean Arabako bertso eskolen sortzaileetako bat –eta kide aktiboa, oraindik ere- izaki.

Bereziki txapelketa dotorea osatu dute Arabako adin guztietako gazteek: belaunaldi aldaketak dantzan jarri du sailkapena. Txartel “ziurra” zuten bertsolari batzuei aurrea hartu diete gazteek (Asier Otamendiri kasu), eta finalaren atarian geratu dira izen eta izan berriak (Maddi Agirre, esaterako). Batzuen hasierako agurra izan daiteke finalerdietan goia jotzea, baina bukaerako agurretik ere utzi du 2022ko Txapelketako uztak: Oihane Perea Perez de Mendiolak entzuleen eserlekutik jarraituko du aurrerantzean lehia, kantatu zuenez: “Egurra eta harria eman ditut hemen kontua hori da/ gazteak eta komunistak nire esperantza dira/ beraz igual jaitsiko naiz lehendabiziko aulkira/ gehiago disfrutatzeko beste batzuen dirdira”.

Bereziki txapelketa dotorea osatu

dute Arabako adin guztietako

gazteek: belaunaldi aldaketak

dantzan jarri du sailkapena.

Gasteizko Europa jauregian jokatu zen Arabako finala, ohi ez bezala. Printzipal antzokian egin izan da azken urteetan, baina areto aldaketak ez zuen eragin zaleengan: 450 lagunek jarraitu zuten saioa bertatik, eta batek daki zenbatek telebista, irrati edota Internetetik. Harrika eta irrika aritu ziren bertsolariak, nor baino nor.

FINALERDIAK, BIZI BEZAIN ESTU

Espero bezala, garestia izan da Arabako finalerako txartela. Araian (maiatzaren 28an) eta Izarran (maiatzaren 29an) jokatu ziren bi finalerdiak, eta saio onak izan baziren ere, koska bat gorago igo zuen langa bigarren finalaurrekoak. Lehen finalerditik Oihane Perea Perez de Mendiolak soilik (Araiako irabazlea) lortu zuen Europara sartzea, baina haren atzetik geratu ziren hurrenez hurren Unai Anda, Maddi Agirre, Asier Otamendi, Andere Arriolabengoa eta Felipe Zelaieta. Azpimarratzekoa da Unai Anda eta Maddi Agirre gazteek osaturiko txapelketa, finalaren atarian geratu baitziren biak ala biak. Araba zazpigarren alaba izanagatik, gazteak indartsu, ausart eta bizi datoz.

Izarrako saioa Manex Agirre Arriolabengoak irabazi zuen, baina oso fin jardun zuten bertsolari guztiek, eta bostek eskuratu zuten azken geltokiraino iristeko txartela: Peru Abarrategi Arriolabengoak, Xabi Igoa Erizek, Iñaki Viñaspre Simonek eta Paula Amilburu Izargaraik.

FINALA, EZUSTEKOA?

Final gaztea utzi du 2022ko Txapelketak. Beteranoek ez zuten hutsik egin: Manex Agirrek, Oihane Pereak eta Iñaki Viñasprek bigarren, hirugarren eta laugarren postuak eskuratu zituzten hurrenez hurren. Dena den, Xabi Igoa eta Paula Amilburu ez ziren atzean geratu. Seitik lau

bertsolari Aramaiokoak ziren: harrobi eta eskola sendoa dute bertan, bistakoa denez. Hala ere, eskualde eta kuadrilla gehienetako bertsolariek hartu dute parte Txapelketan; Arabako Bertsozale Elkarteak hezkuntza formalean zein aisialdian azken urteetan egindako lanaren emaitza.

Zortziko handian eskolako zuzendaritzako kideak izan ziren Manex eta

Oihane. Sexu heziketako adituak zetozela eta, zenbait gurasoren kexa jaso zuten, eta ikasle batzuk ez zirela klasera etorri zioen gaiak. Sendo

(Finalean) Seitik lau bertsolari

Aramaiokoak ziren: harrobi eta

eskola sendoa dute bertan, bistakoa

denez. Hala ere, eskualde eta

kuadrilla gehienetako bertsolariek

hartu dute parte Txapelketan

hasi zuen finala Manex Agirrek: “Hemen gurasoek dute errua ta umeek galtzen dute”, bota zuen lehen bertsoan. Ofizioak goitik jarraitu zuen: “Hautsi bezate neska-mutilek korseta ta erregela / eta gorputza bi eskuekin disfrutatu dezatela” kantatuz borobildu zuen Oihane Pereak ariketa. Iñaki Viñaspre eta Peru Abarrategi etxegabetzea geratzea lortu zuten bi auzokide izan ziren. Irmo eutsi zioten egoerari biek, Iñaki Viñaspreren bertsoak islatzen duenez: “Agenda 20-30 horren koloretsua zen/ baina gero heltzen da txakurrada ta hasten da zu kolpatzen/ zer gizarte mota ari gara eraikitzen ta osatzen/ eskubide oinarrizkoena ez bada errespetatzen?”. Xabi Igoa eta Paula Amilburu, aldiz, duela 25 urte erbesteratutako alabaren zain jarri zituen Aintzane Irazusta gai-jartzaileak. “Dio herrimina ezin duela bere barrenetik kendu/ gureak igual ez du izenik, baina mina ematen du”, aitortu zuen Xabi Igoak bigarren bertsoan. Paula Amilburuk bikain itxi zuen ofizioa: “Urteak pasatuz Alemanian bere bizitzaren gudan/ Check point Charley ere jarri zaio gure alabari mugan/ eta zer eragin euki duen oindik ezin jakin gugan/ besarkada bat emango diot, ez dakit askauko dudan”.

Hamarreko txikian Oihane Perea eta Peru Abarrategik lortu zuten umoretik publikoarekin gehien konektatzea. Jubilatuta txakur bat adoptatu zuten, eta ihesi zihoala eta zikiratu edo kapatzea zuten eztabaidagai. Peru Abarrategik ederki kokatu zuen gaia: “Eme bat ikusten du orduan akabo/ herriko auzo denak ditu hark igaro/ konponbide zehatzik maitez ez dago./ Bere onetik dugu irtenda zeharo/ ia gure semea baino okerrago!”. Itzela izan zen Oihane Perearen erantzuna: “Txakurrak hausten

ditu kristal ta bonbillak/ zikiratuko dugu, kitto iskanbilak / Sobrebaloratuta daude barrabilak”. Entzuleek barrez eta txaloz egin zuten eztanda. Baina ez zen leherketa hor bukatu. Paula Amilburuk eta Manex Agirrek pelikula galanta asmatu zuten, hilerrira begira leihoak zituen etxea erosteko aukeraren aurrean. Paula Amilburuk argi zuen ezetza: “…Eta zombiak, Manex, gustukoak zero…/ imajina zazu bat altxatu ezkero”.

Manex Agirrek ere umoretik segi zion: “eta etxe berrian hilerria, bingo!/ bertan botelloi asko ez dute egingo”. Azkenik, Iñaki Viñaspre eta Xabi

Igoa influenzerren munduaz aritu ziren, psikologoarenean egin baitzuten topo estresak jota. Viñasprek influenzer izateari utzi nahi zion, baina Xabik ez. Mingaina eta begirada zorrotz zituztela erakutsi zuten biek ofizio osoan zehar, amaieran kasu. “Twitter, Insgtagram, Facebook… denak amatatu/ eta influentziak kalean bilatu”, aletu zuen hirugarren

bertsoa Viñasprek. Igoak ere bereari eutsi zion: “Guztiok dauzkagunez tresna hoien beharrak/ guk egiten ditugu onak edo txarrak”.

Arabako Bertsolari Txapelketak epe

labur eta luzera begira zerbait utzi badu, harriak eta irriak izan dira;

oreka eta babesa.

Puntu-erantzunetan orotariko errealitateak egokitu zitzaizkien bertsolariei. Paula Amilburuk horrela erantzun zion bere lehen erronkari: “Besteen onarpena bilatzen da sarri” esaldia halaxe borobildu zuen: “Mespretxuz begiratzen diogu elkarri/ likeak- storyak ta holako abarri / behar dena da beste denen lekuan jarri”. Azpimarratzekoak izan ziren, halaber, Peru Abarrategi Sarrionandia txapeldunaren bi aleak ere.

Seiko motza eta bakarkakoa izan ziren lehen faseko azken bi ariketak. Manex Agirre eta Peru Abarrategiren lana izan zen osoena. Medikuntzako ikasleak zirela hilotzekin praktikak egiten hasi berri zeuden,

eta zorabiatuta haizea hartzera atera ziren. “Hildako hauek noiztik ikasi dute hitz egiten?” kantatu zuen Abarrategik, eta Agirrek bide beretik jo zuen, “lanean hasi ta hala/ begiratuta, aibala!/ Iruditu zait une batean keinu egin didala!”.

Bakarkakoetan, orotariko gaiak eta heldulekuak jorratu zituzten bertsolariek. Epaileen puntuazioek Manex Agirre eta Peru Abarrategi jarri zituzten txapelaren ehizan. Entzuleen artean jakin-mina zen nagusi, puntu gutxiren baitan antzeman baitzitekeen bigarren fasea. Eta hala izan zen. Marierrauskin eta printzea bilakatu zituzten buruz burukoan bi aramaioarrak, baina rola aldatzea erabakita. Orduantxe hasi zen txapelarekin dantzan Peru Abarrategi, Iparragirreren doinuan. 12ak baino lehen etxeratzea erabaki zuen ofizioan Abarrategi printzeak, mozkortuta zegoela eta. Manex Agirrek ez zuen zirrikitua alferrik galtzen utzi: “Baina hain planta oneko/ zaude dagoenek / handia zara, mutila / Ea non kristo ipintzen duzun kristalezko zapatila”.

Kartzelako ariketan hartu zion gain Peru Abarrategik Manex Agirreri, zehatz eta originaltasunetik kantatuz, ohi bezala. Gaiak festa giroan etxera laguntzeko eskatu behar izan zuela zioen, eta irabazi izana nola ospatu zuen kontatu zien entzuleei; buruz buruko gaiko printze mozkortuaren istorioa erreskatuta. Eta, erraz kateatuta.

Txapeldun berria jakin berritan hiru publiko zein oholtza gainean bi erreakzio amaigabe: txaloak eta zorion aurpegiak. Arabako Bertsolari Txapelketak epe labur eta luzera begira zerbait utzi badu, harriak eta irriak izan dira; oreka eta babesa. Txapelketaren puntuazio-zuri-beltzetan kabitzen ez diren kolore, sentimendu eta elkar zaintza. Eta horrek ez du preziorik. Are, oraingo eta etorkizuneko belaunaldi berriei begira sekulako balioa dauka.

Dena ez da lehia. Arabak zerbait izan badu beti, eraldatzeko eta esperimentatzeko bokazioa izan da. Banaka baino, taldean egin eta ireki dela bertsolaritzaren bidea. Orain beste lurraldeetan ere jokatzen diren taldekako bertsolari txapelketak non sortu zirela pentsatzen zenuten ba? Araba is different . Euskara eta bertsoa normaltasunez eta egunerokotasunean bizi dugunontzat ez dago mugarik. 2022ko txapeldun

Peru Abarrategik agurrean kantatu bezala, bada garaia jomugan baino, balioan jartzeko. “Merezi duen bezala zaindu zazue Araba”.

BERTSOLARI aldizkariaren II. BERTSO IDATZI lehiaketa

G

URE LEHEN BERTSO IDATZI LEHIAKETA ANTOLATU

GENUEN IAZ, ETA BERTSO SORTA KOPURU POLITA

JASO GENUENEZ BIGARRENA

ANTOLATZEA ERABAKI GENUEN.

Oraingoan ere asko izan zarete zeuon sorkuntzak bidali dizkiguzuenak, eta beraz… mila esker parte hartzaile guztiei!

Aurrerantzean ere lehiaketa xume honi eusteko haize ufada eman diguzue.

Epaimahaikideak Mikel Mendizabal, Ekaitz Goikoetxea eta Eli Pagola izan dira, eta hartu dute hartu beharreko erabakia.

Sari ederrak jasoko dituzte irabazleek, baina sari handiena, gure iduriko, norberaren bertso sorta marrazki bilakatua ikustea da. Unai Gaztelumendi bertsolari eta marrazkilaria arduratu da ilustrazioak egiteaz.

Agindu bezala bertsoak bidali dituzuen

guztiok kamiseta bana jasoko duzue etxean.

Zorionak irabazleei, bejondeizuela parte hartzaile guztioi, eskerrik beroenak epaileei, eta agur bero bat sariak banatzeko ekarpena egin duten enpresa guztiei.

Hurrengo urtean gehiago!

Gaztetxoen kategoria

LEHEN SARIA

Kattin Madariaga Apaolaza, Arantza (Nafarroa), 14 urte.

Zarauzko Gela Urdina scaperoomerako lau sarrera

eskuratu ditu. Gozatu esperientziaz, Kattin!

ZER DA BERTSOLARITZA?

DOINUA: GURE AURREKO GURASO ZAHARRAK

1/ Noizbait galdetu zidaten hauxe

“Ta zer da bertsolaritza?”

Ispilu baten isladan doan

Azal ximurtze bortitza

Ta errekarriz errekarrira

Ibiltzearen baldintza

Ari naizela, ari naizela

Hor doa hurrengo fitxa

Eta abizen soilen aurretik

Izenen bila gabiltza

2/ Noizbait galdetu zidaten hauxe

“Ta zer da bertsolaritza?”

Nahiz aitarena izan txapela

Amarentzat nagusitza

Eta prom-prom-prom, gora Puigdemont

Doraemonen emaitza

Txiki izenez, txiki gorputzez

Baina maitasun anitza

Ta futbolean hasi nahi eta

Balletaren zorigaitza

3/ Noizbait galdetu zidaten hauxe

“Ta zer da bertsolaritza?”

Mila ideiek bat egitea

Adar askoko zuhaitza

Bakarra balitz bezala bizi

Dagoen bertso bakoitza

Ta zu zeu izan ibiliz soilik

Papera eta lapitza

Batzuentzako afizio da Niretzako da bizitza

Gaztetxoen kategoria

BIGARREN SARIA

Urko Arakistain Mendizabal, Zumaia (Gipuzkoa), 14 urte.

Bertsolari aldizkariak argitaratutako komiki eta liburu sorta galanta jasoko du etxean. Baduzu ilustratzeko zer irakurria, Urko, zorionak!

EUSKARAREN ESKUKOA

DOINUA: EUSKAL HERRIKO LUR MAITE HARTAN

1/ Mauriziaren irrintziekin plazan gelditutakoa Manolo Urbietaren letrez umeek jasotakoa Mikel Laboak bere gitarrez sarri kantatutakoa harrotasunez betetzen zaigu gure bihotz ta auspoa orain tokatzen zaigu hartzea euskararen lekukoa.

2/ Zapaldua den herri batetik lore bat sortzerakoan borroka luze eta gogorra dugu oraindik gaurkoan arazo denez ahaztu ohi gara begiak ixterakoan alde batera begiratuaz ondo dagoelakoan etorkizuna beltzez margotuz euskara galtzerakoan.

3/ Gaur eguneko app gehienetan nagusiena erdara nahiz askotan besteena erru zu ere arazo zara ez gara aurrera aterako dena propaganda bada lehengo gauza izan behar da geure ahotan euskara hondar ale bat jarri ezkero aurrera irtengo gara.

Helduen kategoria

LEHEN SARIA

Iñigo Legorburu Arregi, Hernani (Gipuzkoa), 45 urte.

Asteasuko Otabardi landetxean bi pertsonentzako afaria, ostatua eta gosaria. Aupa Iñigo, disfrutatu dezazula!

UME ZAILDUAK

DOINUA: HABANERA

1/ Eskolaz kanpokoetan judoa ta yoga landu etxean inglesa edo solfeoa gogoz zaindu.

Zuek berriz enpresaren esanetara otzandu: Gaur berriro ordu-estrak, ez baita azaldu Andu …

Stressak ta errutinak

gure izatea jan du noiztik ez gara jarduten batera jolasean gu?

Zalantzaren nebulosan dena laino, dena gandu: Ume izateko ere ez ote nabil berandu?

2/ Azken IPhone modeloa urtarrileko aldapan tablet atera berriak etxeko gela banatan.

Afaltzeko tenorean, bideo-deien atakan

bakardade pizza-tu bat, bi minutuko kalakan.

Zuekin elkarbizitza

hain da urria ta bakan

gauez noiz etxeratuko

ohetik nago zelatan …

Erraz erortzen zarete kontsumismoaren tranpan

dena dudala uste bai …

baina guztia dut faltan!

3/ Teknologiak dakartza mila ta bat aurrerapen baina aurrerapen oro benetan al da garapen ?

Aita, igandez kontsola

azkar didazu ematen

ama, zuk kaskoak jantziz: Lur, utzi gaitzazu paken!

Eskolan txukun nijoa

noski, ez naiz bizi Marten

baina gabezia asko

mutu, ari naiz jasaten …

Haurrak zaildu behar dira

botaz gero inork aurten

haurrak zail du … haur izaten! saia zaitezte esaten.

Helduen kategoria

BIGARREN SARIA

Iñigo Legorburu Arregi, Hernani (Gipuzkoa), 45 urte.

Elkano scaperoomerako bi sarrera eta bi lagunetzako bazkaria Itziarko Hostalean. Sari batekin aski ez eta biak zakuratu, Iñigo! Bejondaizula eta primeran pasa.

URRE GORRIZKO KOPA

DOINUA: LANGILE BATEN SEMEA NAIZ NI (X. LETE)

1/ Gimnasta gisa, ume nintzela neska hura ahazten ikasi nuen eta bizitza joan zaigu lazten: Exijentzian itoak, gorputzari ostikoak! Kirolarion eskubideak ez ziren idazten … Ai! Ziklo olinpikoak lau urtero, betikoak baina baztertuz funtsean garen gorputz ziklikoak.

2/ Gorputza soilik maitatzen dugu, ez gorputzaldia ta batzuentzat hilekoa da traba nabaria. Bost axola aldartea, hormonak, hanka tartea prestatzaileek Niri, emaitzak! dute esaldia. Ez da kasualitatea duten inpunitatea gu izan gabe garatzen baita gure izatea.

3/ Hilerokoa atzeratzeak aurretik narama ta gaixotasun baja hartu dut lehen aldiz, ai ama! Orain sei urte inguru gorputza dut zelai-gudu beraz, baztertuz olinpiadak gaur akabo zama … Saiatuta buruz-buru denok garaile, seguru Urrezko Kopa, urre gorrizko bihurtzen badugu.

Xalbadorren katarsitik Sarasuaren krisira

TESTUA: KEPA MATXAIN

ARGAZKIAK: XDZ

Demagun bertso ikuskizunak baduela kode espezifiko bat, ez performancearena, ez literaturarena, baizik eta ahozko inprobisazio performatuarena –tradizioz kultura popularrari lotua–, eta kode espezifiko horren anbiguotasunak zeharo despistatu izan dituela zenbait historikoki –bertsolariei “poeta kaskar” deitzen zietenak, bertsolaritza tabernazulotik antzokietara eraman behar zela aldarrikatzen zutenak, “autore bertsolaritza” planteatzera iritsi zirenak–, eta despistatzen dituela beste zenbait egun –hala-holako formula hibridoei fede apurtzailez erreparatzen dietenak eta abar luze bat–. Demagun, diot, kode bakar bat duela esatea asko erreduzitzea izan daitekeelako, eta, zer esanik ez, ibilian-ibilian kode horrek propio izateari utz diezaiokeelako –zer da propioa, izan ere?–. Baina uler gaitezen: demagun bertso-espazioak, jendaurreko ikuskizun bezala egonkortzen den unetik, sortzen dituela tradiziozko joko arau konbentzional batzuk, denboran zehar moldatu arren oraindik antzeratsu irauten dutenak –eta, itxura guztien arabera, aurrerantzean ere halatsu iraungo dutenak–. Eta Arg: Gari Garaialde

Bertsolariak txaloak behar ditu, eta bertsozalearen txaloak, salbuespenak salbuespen, kontsentsuzkoak dira. Zer gertatzen da, ordea, zerbaitengatik kontsentsu hori erabat puskatzen denean?

demagun joko arau horien funtsa dela bertsolarien eta entzuleen arteko adostasun inplizitu bat, arrazoiketa entimematikoan gauzatzen dena: bertsolariak kantatzen du mezua, entzuleak aktiboki osatzen du hark kantatu nahi duenaren esanahia –oroitu irudiaz: bertsolariak azken puntua kantatzerako hor ari da kantuan entzulea, hari aurrea hartuta–, eta bi aldeen arteko elkarlanak ematen dio zentzua gertakariari. Hortik topikoa: bertsolaria herriaren ahotsa omen. Badu egiatik, alde batera: entzuleak esanahiaren eraikuntzan zenbat eta gehiago parte hartu, orduan eta lotura estuagoa bi aldeen artean. Lokarri hori hauts ez dadin, bertsolariak saihesten du entzuleek gustuko ez dutena kantatzea, eta entzuleak saiatzen dira bertsolariak kantatutakoa txalotzen –bereziki distiratsua ez den kasuetan ere–. Eta bertsolaria eta entzulea mezu berean errekonozitzen direnean, leherketa gertatzen da: katarsia.

Inork esango du bertso kodean errekonozimendurako tartea adinakoa dagoela harridurarako. Edo, Andoni Egañaren hitzetan esateko, “jakina”-ko bertsoak ez ezik “joño”-koak ere entzuten direla, –zer da ateraldia, entzulea ustekabean harrapatzea ez

bada?–. Eta bai, noski, bertsoen funtsezko alderdietako bat da sorpresa kolpea, baina sorpresa neurtu bat izan ohi da ia beti, balio eta sinesmen sistema partekatu baten baitan ematen den sorpresa –eta, beraz, kontsentsuaren beste forma bat–. “Joño” eta “jakina” ezin dira erabat bereizi: entzuleak “joño!” dioenean, “joño-jakina!” esaten du zinez.

Inork esango du harridurarako ez ezik konfrontaziorako tartea ere eskaintzen duela bertsolaritzak. Eta bai, noski: gizarte egoera tentsiozkoan, eztabaida ideologiko bizian, bertsolariak mezu politiko jakin bat hauspotzeko erabili izan du tranpaldoa, zenbait entzuleren babesa arriskuan jarriz. Baina hori gertatu izan denetan ere, beti bilatu du norbaiten onarpena –gutxiengoarena agian, baina onarpena, finean–. Bertsolariak txaloak behar ditu, eta bertsozalearen txaloak, konbentzionalki, salbuespenak salbuespen, kontsentsuzkoak dira.

Zer gertatzen da, ordea, zerbaitengatik kontsentsu hori erabat puskatzen denean? Zer, bertsolaritzaren kode propio hori aldez edo moldez zartatzen denean? Jarraian aztertuko dira bertsolaritzaren historiara igaro diren bi kasu ezagun. Biak Donostian gertatuak, biak aski ezberdinak, baina bietan hautsi zen bertsolaritzaren balizko kode propio hori. Batetik bestera, 24 urte eta 450 metro: Anoeta pilotalekuan Xalbadorri egindako txistu jotzea, batetik, eta Anoetako Belodromoan Jon Sarasuak egindako “tongoa”, bestetik.

XALBADOR, EDO NOLA BIHURTU

KRISIA KATARSI

Donostiako Anoeta pilotalekua, 1967ko ekainaren 11. Gerraosteko sikatearekin amaitu asmoz, zazpi urtean laugarren bertsolari txapelketa antolatu du Euskaltzaindiak. Hamar lagun iritsi dira

finalera: Migel Arozamena, Txomin Garmendia, Jose Luis Gorrotxategi, Lazkao Txiki, Jon Lopategi, Bautista Madariaga, Xal-

bador, Jon Mugartegi, Mattin Treku eta Uztapide. Entzule kopuru zehatzik ez da: 3.000 eta 4.000 bitartean, garaiko kroniken arabera. Aurreko txapelketan txapeldun eta txapeldunorde izandako Uztapide eta Lazkao-Txiki zuzenean lehiatuko dira arratsaldeko saiorako sailkatzen direnekin. Eguerdiko etenaldian jakin dira gainontzeko sailkatuen izenak: Lopategi, Xalbador eta Gorrotxategi. Arratsaldeko saiora goizekora baino are jende gehiago gerturatu da. Boskoteak bere lanak amaitutakoan, epaiaren zain gelditu dira entzuleak. Azkenean, zenbait minutuko tentsioaren ondotik, Alfontso Irigoienek irakurri du epaileen deliberoa: azken fasera igaroko dira Uztapide eta Xalbador.

Orduan hasten da historiara igaro den unea. Bazebilen aurrez zurrumurrua, eta halaxe gertatu da: entzule askok txistu jotzeari ekin dio, luzaz –bospasei minutuko txistukada aipatzen du zenbaitek–. Ez daude ados epaileen erabakiarekin, Lazkao Txiki nahi dute Uztapiderekin lehian. Maite dute Lazkao Txiki, beretakoa da, umoretsua, sentikorra, baina bizia eztenean. Aldiz, Xalbador, poeta kutsuko bertsolari baxenafar hura, urruneko zaie, ez diote

Iturria: Sendoa

erabat ulertzen gehienetan, hark bere mintzamoldea etengabe gipuzkoartzen badu ere. Txistu jo diote, beraz, erabakiari, txistu epaileei, baina txistuak ez daki norabide bakarrean joaten, eta bidean kolpatu du Xalbador bera ere. Bertso kodea zartatu da: entzuleek ez dute bera nahi, txaloak kentzea aski ez eta txistu jotzen diote. Zerbait ez dabil ondo. Lazkao Txiki ere ez dago eroso: “Ez zagok honetarako eskubiderik”, esan dio belarrira Jon Lopategiri, eta biak, atzeko eserlekuetatik altxaz, txistu artean txaloka hasi dira. Haien txaloekin batera entzuten dira zenbait entzulerenak ere, baina zerikusirik ez txistuen zalapartarekin, erabat zanpatzen dituzte. Bien bitartean, Uztapide eta Xalbador, isilik, mikroaren aurrean, noiz kantari hasiko zain.

daki norabide bakarrean joaten, eta bidean kolpatu du Xalbador

bera ere. Bertso kodea zartatu da: entzuleek ez dute bera nahi, txaloak

kentzea aski ez eta txistu jotzen

diote. Zerbait ez dabil ondo. Lazkao

Txiki ere ez dago eroso.

Halako batean baretu dira entzuleak, eta Uztapidek bota du bere agurra. Xalbadorren txanda iristean berriro ere txistu hotsak entzun dira, baina oraingoan txalo indartsuekin nahasirik –bere aldekoak zutik jarri eta esku zartaka dabiltza–. Segidan, Xalbadorrek, eztarria garbituz, ekin dio. Kantuan hastearekin bat isildu da

Txistu jo diote, beraz, erabakiari, txistu epaileei, baina txistuak ez

pilotalekua: “Anai-arrebak, ez, otoi, pentsa / neure gustora nagonik, poz gehiago izango nuen / albotik bea egonik”. Ilun du begirasuna, ez du mikrofonoaz harago erreparatzen, badaki zer esan nahi duen eta horretara jarrita ditu indar guztiak. Pilotalekua erne dauka. “Zuek ezpazerate kontentu / errua ez daukat ez nik”. Txaloak lehertu dira aretoan, “txistuak jo…” jarraitzeko imintzioa egin arren, isildu beharra dauka, zaratak ez dio jarraitzen uzten. Entzuleak, barren hustuta, suminduratik erruduntasunera igarotzen sentitzen ditu orain. Listua irentsi du. Bere baitara bilduta segitzen du. Zain dago, zarata noiz apalduko, azken tiroa botatzeko. Badaki azken puntuaren indarra azken aurrekoarekin kateatzetik datorrela hein handi batean, eta errepikatu egiten du: “Zuek ezpazerate kontentu / errua ez daukat ez nik /”. Eta errematatzen du: “txistuak jo dituzute bainan / maite zaituztet oraindik”. Zoramena harmailetan. Anoeta pilotalekuak eztanda egin du. Lehengo txistuak txalo zaparrada bihurtu dira, bertso-kodea berrezarri da, eta saioak normaltasunez jarrai dezake aurrera. Hala egiten du, egitez. Handik pixka batera, epaimahaiak Uztapide izendatu du txapeldun, eta Xalbadorri saioko bertsorik onenaren saria eman dio.

Agurreko bertsoetan, Lazkao Txikik txistuei heldu die berriro, mesedez Xalbadorri inoiz gehiago halakorik ez egiteko eskatuz. Urepelekoak besarkada batekin eskertu dio keinua. Bere txanda heltzean, oraindik emozioek gain eginda, nola-halako agurra ezpaineratu du: “ Ez dakit egun zer pasatu den / nik frontoi unen barruan / olako gauza ez-berdin batzuk / pasatzen dira munduan / bertzen txistuak entzunik ez naiz / ni oso pozikan juan / txapela beti ondo dagola / lenago zagon lekuan”.

Bertso horren bidez, Xalbadorrek definitiboki berrezartzen du aurrez entzuleek zartatu duten bertsokodea, eta horri esker gertatzen da katarsia.

Gerora ere, behin baino gehiagotan adieraziko du Gipuzkoarekin duen maitasun-gorroto harremana (O, Gipuzkoa, maitatu zaitut bertso sortan, kasurako).

Anoetan gertatua Xalbadorretik harago doa, edonola. Iru-Garate delako batek hala dio Zeruko Argiako kronikan: “Epaimahaikoek bazekiten zortzi bat egun lehenago batzuk txistuak jotzekotan zirela”. Antzeratsu epaile lanetan aritutako Juan Mari Lekuonak: “Inpresioa daukat bospasei minutu luzez iraun zuen txistukada hori aldez aurretik mamitua zegoela; azken saioa aurretik bazegoen halako giro bat, edonolako epaiak ere bete-betea utziko ez lukeena”. Bistan da, azken fasera nor pasako baino puskaz auzi konplexuagoa ezkutatzen du txistu jotzeak: aurrenekoz, bertsozale askok publikoki erakutsi dute ez datozela bat epaileen irizpideekin; arrotz zaiela tribunal autoizendatu hori, eta matxinatu egiten direla haren erabakien aurka. “Herriarekin ez duk jolasten”, bota dio apaiz lagun batek Lekuonari. Epaileak ez ezik, txapelketa sistema bera geratu da auzitan, asko eta asko egun hartan bertan ohartu diren bezala. Euskaltzaindiak halakoak antolatzeari utziko dio puska luze baterako. Bien bitartean, Xalbador inoiz baino maitatuago bilakatuko da.

Epaileak ez ezik, txapelketa sistema

bera geratu da auzitan, asko eta

asko egun hartan bertan ohartu

diren bezala. Euskaltzaindiak

halakoak antolatzeari utziko dio puska luze baterako.

JON SARASUAREN KATARSIRIK GABEKO KRISIA

Donostiako belodromoa, 1991ko abenduaren 22a. Xalbadorren txistu jotzetik 24 urte igaro dira, ez alferrik: belaunaldi berriek bertsotan segitzen dute, baina bertsoa jada ez da lehengo gauza bera –kode propioaren oinarriek antzeratsu jarraitzen badute ere–: ez da landa eremu hutsekoa, ez alfabetatu gabeena ere. Bada, aldiz, jende ikasiarena, nagusiki gizonena. “Boomaren txapelketa” deitu diote aurtengo Gipuzkoakoari, bertsolaritzak bizi duen aparraldiaren seinale. 11.000 lagun elkartu dira finalean, gehi telebistaz zuzenean ikusten ari direnak. Bertsolaritza masa fenomeno bilakatzen hasi da. Hedabideak inkestak egin eta egin ari dira, eta hiru izen nabarmentzen dira denen gainetik: Sebastian Lizaso, Xabier Euzkitze eta Andoni Egaña. Lehen hiru postuetarako inork ez du beste izenik botatzen.

…entzuleak ez du gertatua ulertzen. Bertso-kodea zartatu da, berriz ere. Konpromisozko txalo ahul batzuk

besterik ez ditu jaso hirugarren

bertsoak. Harridurazko aurpegierak dira nagusi entzuleen, bertsolarien, epaileen artean. Zergatik egin ote du hori (Sarasuak)?

Saioa normaltasunez doa, kartzelako ariketan Jon Sarasuaren txanda heltzen den arte. Inork gutxik zuen faboritoen artean: inkesta gehienek laugarren postuan jartzen dute, kasurik onenean –Mañukortak soilik eman du harekin argi ibiltzeko abisua–. Denek aitortzen dute, ordea, 25 urteko aretxabaletarrak baduela aura berezi bat, eta azkar jarri diote promesaren sanbenitoa: gauza handiak egitera deitua dago, gazte aseezinaren grinak umotzen zaizkionean. Hartaraino itxaron gabe ere final borobila ari zaio ateratzen, ordea. Bigarren postuan doa kartzelakoaren atarian, eta, honenbestez, txapela irabazteko hautagaietako bat bilakatu da. Hiru bertso kantatu behar ditu ondorengo gaiaren inguruan:

“Zu, ilunabarrean amari musu emanda zeure autoan atera zara festara, ordu biak alderako itzuliko zarela esanez. Une honetan goizeko seiak dira. Oraintxe gogoratu zara amari emandako hitzaz. Zauden egoeran zaudela, zeu zauden tokitik hiru bertso”. Sarasuak zazpi puntuko bi bertso kantatu ditu, bere ohiko mailan, neska batekin lehendabizikoz ligatzen duen mutil gaztearen paperean. Hirugarren bertsoarekin lana errematatzeko unean, ordea, doinua eta neurria aldatuz, zortziko txiki aldrebes bat bota du:

BERRITXU

Sarasuaren ekintzak ez du inor epel utzi. Finalaren biharamunean, sortu den zalaparta ikusirik, lagun batek etxera deituko dio animoak emateko. Sarasuaren aitak hartuko

dio telefonoa: “Pilotan jokatzera joan duk. Horretan bai, gustatzen zaiok irabaztea”.

Luzitzeko egin dut makina bat saio hau txapelketa bat da eta zer arraio!

Ama, etxera joatea zuk zenduke nahio, gaur ez naiz juan eta zer egingo zaio.

Joxerra Garzia ari da zuzeneko emankizunarekin, eta kolpean ulertu du Sarasuaren keinua: “Esan dugu ez zuela txapelketa irabazi nahi, zer edo zer egin beharko zuela ez irabaztekotan, eta horra hor. Bere deklarazioak erretorika hutsa izaten dira askotan, baina ez zuen nahi txapela irabazterik. Ez diote ulertuko, baina

tira”. Hala da: entzuleak ez du gertatua ulertzen. Bertso-kodea zartatu da, berriz ere. Konpromisozko txalo ahul batzuk besterik ez ditu jaso hirugarren bertsoak. Harridurazko aurpegierak dira

nagusi entzuleen, bertsolarien, epaileen artean. Zergatik egin ote du hori?

Azkenean Peñagarikanok jantzi du txapela, atzetik Egaña eta

Euzkitze dituela. Sarasuak laugarren amaitu du –inkestek zioten

bezala, paradoxikoki –. Saio ondorengo deklarazioetan, azaldu du txapelketa hasi aurretik pentsatutako ekintza izan dela, txapelketaren inguruan sortzen den morboaren aurka erreakzionatzeko modu bat. Era berean, epai irizpideak aldatu behar direla aldarrikatu du, oso pertsonalistak omen direlako –kantatzen denak bainoago nork kantatzen duen axola du, haren ustean–. Bertsozale Elkarteko zuzendaritzako kide da Sarasua, eta badaki egin duenak gatazka sortuko duela erakundean. Hedabideetan ere laster hasiko dira bere ekintzaren aldeko zein kontrako iritziak, trumilka. Joxerra Garziari “oso koherentea” irudituko zaio Sarasuaren jokabidea. Koldo Izagirrek ere babesa adieraziko dio, bertsozaleei “bertsolariaren bakardadea” ulertzeko deia eginez. Txepetxi, berriz, irudituko zaio “ bihotzaren erditik darion zintzotasunetik” egindako ekintza dela Sarasuarena, bertsolaritza “espektakulu kapitalista” bihurtzeko arriskuaren aurreko erreakzioa, “espektakuluaren lege komertzialei egindako muzina”. Kontrako bandoan, Laxaro Azkunek leporatuko dio Peñagarikano txapeldunari protagonismoa eta meritua kentzea, “tongo”-aren bidez hark

zinez txapela merezi ote duen zalantza erein duelako. Egotziko dio, halaber, jarraitzaileei iruzur eta lehiakideei trufa egitea, eta gogoratuko, “hainbeste gorroto duen txapelketari esker egin dela ezagun”. Euzkitzeri ere ez zaio ez egokia ez koherentea irudituko Sarasuak protestatzeko hautatu duen modua, etenik eta neurririk gabeko lehian aritutako belaunaldi bateko kide den heinean, eta hark ere aurpegiratuko dio Peñagarikanoren txapelari itzal egin izana. Are, Sarasuak, koherente jokatuz gero, 1993ko Txapelketa Nagusian ateratzeari uko egin behar liokeela azpimarratuko du.

Sarasuaren ekintzak ez du inor epel utzi. Finalaren biharamunean, sortu den zalaparta ikusirik, lagun batek etxera deituko dio animoak emateko. Sarasuaren aitak hartuko dio telefonoa: “Pilotan jokatzera joan duk. Horretan bai, gustatzen zaiok irabaztea”.

Handik bi urtera, Euskal Herriko Txapelketa Nagusian izena eman ondoren, El Salvador eta Guatemalara joango da bidaian, garaiz itzuliko dela zin eginda. Gertukoenek badakite, ordea, deklarazio horiek erretorika hutsa direla.

AZKEN KONPARAKETA BAT

Xalbadorren eta Sarasuaren kasuek badituzte antzekotasunak: biak gertatzen dira txapelketa testuinguruan, eta, are, final baten amaierako fasean; eta biek dute zerikusia lehiarekiko edo sailkapenekiko desadostasun batekin –lehen kasuan, entzuleak ez daude ados Xalbador azken fasera igarotzearekin; bigarrenean, Sarasuak, txapelari uko egiteaz gain, txapelketa sistema osoa jarri nahi du auzitan–. Aldiz, entzulearekiko harremanean antagonikoak dira biak.

Xalbadorren kasuan, entzuleak –edo entzule batzuk– dira bertso-kodea puskatzen dutenak, txistu jotzen diotenean –nahiz eta txistuak epaimahaiari zuzenduta egon–. Bospasei minutuz, emozioz eta tentsioz zamatutako une nahasi bat sortzen da pilotalekuan; inor gutxi da gai gertatzen ari denaren dimentsio sakonenaz ohartzeko. Segidan, krisi unea dator: Xalbadorrek kantuan hasi behar duenekoa. Agurra botatzen hastearekin bat, txistu eta txalo hotsak elkarrekin nahasten dira –entzule askok bertso-kodea berrezartzeko duen borondatearen seinale–. Azken bi puntuetan, egoera iraultzen du Xalbadorrek: publikotik jasotako txistu eta txalo zaparrada osoa bere egin eta nahas-mahas hori berriro entzuleei bidali nahi balie bezala, lehenik bere mina adierazten die, eta segidan bere maitasuna. Aretoa trantzean jartzen du, eta katarsia gertatzen da. Bertso horren bidez, Xalbadorrek definitiboki berrezartzen du aurrez entzuleek zartatu duten bertso-kodea, eta horri esker gertatzen da katarsia. Deigarria

Xalbadorren eta Sarasuaren kasuek badituzte antzekotasunak… Aldiz, entzulearekiko harremanean antagonikoak dira biak.

Sarasuaren ekintza, bertso bidez egina izanagatik, bertsolaritzaren

joko arauetatik harago doan ekintza

artistikoa da.

da nola erabiltzen dituen “albotik”, “kontentu” edo “errua” hitzak, bere hizkeratik apartekoak, entzuleengana iristeko ahalegin berezia eginez. Bertso horrekin bertsolariaren eta entzuleen arteko harreman puskatua konpontzen da, eta elkarrekin ospatzen dute dena normaltasunera itzuli izana. Bozkario kolektiboak krisialdia amaitu dela esan nahi du. Paradoxikoa da: bertso sentikor horren bidez Xalbadorrek zerbait aldarazten die entzuleei, baina, era berean, kontsolagarri ere bazaie Urepelekoaren mezu amultsua, beren jatorrizko entzule eremura itzultzeko ezinbesteko baldintza delako. Hots, une horrek eraldaketa bat dakar entzuleengan, baina, era berean, antzeratsu jarraitzea baimentzen die. Eta paradoxa horren bidez indartzen da bertso komunitatea.

Sarasuarena bestelakoa da. Hasteko, bertsolaria bera da bertso-kodea zartatzen duena, kartzelako ariketaren parametroetara egokitzen ez den bertso bat nahita kantatzen duenean. Xalbadorren kasuan bezala, une nahasi bat eragiten du horrek: entzule gehienek ez dute erabat ulertzen zer gertatu den. Baina krisi une hori ez da beste ezertan bilakatzen. Entzuleak ez du aski tresna bertsolariak hautsitako kodea berrezartzeko. Ez da katarsirik, deserosotasun orokor bat baizik –hilabetetan zehar luzatuko dena, ekintza horri buruz prentsan argitaratutako artikulu mordoak erakusten duen bezala–. Sarasuaren ekintza, bertso bidez egina izanagatik, bertsolaritzaren joko arauetatik harago doan ekintza artistikoa da. Balioko du bertso txapelketen zentzuaren inguruko

eztabaida betierekoa berriro ere mahaigaineratzeko. Prezio bat ordaindu behar izan du trukean: txalo ahulak, harridura aurpegiak, komunitateko zenbaiten haserrea. Hots, bertsolariek betidanik saihestu duten hori guztia.

ANE ZUAZUBISKAR

Mundua bi taldetan bereizten denean, (gizonak arrean zein andreak emean) hizketagai delako bere herrenean ea aritzen garen gure izenean.

Inguruan badauzkat zenbait gizon prestu, nahiz gizon, jator, ontzat zaizkidan aurkeztu, zerbaitek jarri orduko egoera estu, “gizon” komodinean direnak babestu.

DOINUA: ”ARANTZA ARTEAN ZAUDE”

TTAKUN

Gizonez zein gizonei horrenbeste kantu, gizonekin, gizonki ohi dugu kantatu... Aitzakian galderak nahi ditut kokatu... Nik galdetuko dizut, zuk lasai kontatu.

Arreta jartzen zaio emakumeari, (plural bila ez dabil hainbat begi adi), “gizonak” esaten da, sendo, irmo, handi. Baina ba ote zara denen ordezkari?

Gizonek zenbat kargu, postu eta toki... Banan banan nahiz zenbait suertatu egoki, orokorrean eta estrategikoki, denak gorroto ditut kategorikoki.

Mundua baldin bada zuen legekoa, zuen tokiko bezain zuen mendekoa... Noiz izan zaizu traba, noiz mesedekoa izatea “gizonen” talde berekoa?

Galdetu nahi nizuke tonu seguruan, baina dena zait duda iritzi puruan... Haritz, entzunez gero zure inguruan, “not all men” entzutean zer duzu buruan?

Hitz egiten baitute puskaz goxoago, ikusten baitzaizkie puskak osoago… Sentiarazten naute (nahiko argi dago) gizontasun “berriek” deserosoago.

Noren hitz-denboratik nork zer zurrupatu? Nork eremuak utzi? Zeinek okupatu? Pribilegioak nor eta noiz aupatu… Nirea noiz erantzi ezin dut hautatu.

Kalera lasai joan litekeenak mudan, parrandan beldurrik ez daramanak udan, etengabe sentitu ohi ez denak gudan… Dena erraz duenak zer jartzen du dudan?

Hamaika bertso berrik (duda hestez-heste) galderatik daukate asko bataz beste. Zureaz esan baitut desio hainbeste… Hurrengoan nireaz aritu gaitezke.

HARITZ MUJIKA

Asko beharrak eraman izan ditu gutizira; Zuen bilkura modu horretan ez al da hazi ba?

Gizonarte hutsak dauzkadalako lur zorrotz, labaintzat...

Talde anitzak segurtasuna dakarkit ordaintzat.

Uxatzen naute tabernek, ehizak ta kirol eskaintzak...

Kezkatu modak, garbitasunak, gurasoen zaintzak...

Ta hala ere naukazu berdinbidean, orbaintzat... Gizontasunak noiz hartu ditu ertz horiek aintzat?

Gure ardurez arduratzeko mila dira erak: bistaratu lan ikusezinak, ahalbidetu grebak.

DOINUA: ”LANGILE BATEN SEMEA NAIZ NI”

Mingaina mizto, eskuak labain, begiak bi laser gorputzak gorpu, laztanak bortxa, boterea plazer...

Deitu eskrupulogabe, giza historiaren kantzer.

Ezin ukatu egia denik esandako ezer

Beraz, tori nire onarpen, damu, barkamen; edozer. Hori guztia guk egin dugu bueno, ta orain zer?

Mutikoxkorra noiz bihurtzen da mehatxu, gizongai?

Harremantzeko botere tresnak hartzean aldagai?

#NotAllMen aldarrikatuz ari baldin bada nornahi ez al da izango dagokiona ez duelako nahi?

Gure ekintzaren ardura norberea delako, ai...!

Ta gainontzeko gizonenaren zati bat ere bai.

Lubakiaren bi alde parekatzea desira, beti irrifartsu, dantzan ta kantuz hurbilduz hesira. Nik ere gehitu nahi nuke more kolore bizira, alde honetan borroka zuri beltzean bizi da.

Batzuentzako dena delako “Betiko”, “Berezko”... Ar izateak emandakoa hartzea bidezko. Ta sistema iraultzea besteontzat ezinezko, pribilegioei uko egiteko zenbat gaude (edo daude?) presto? Hemen erdi eme gera hor erabat gizonezko, akonplejatu zapaltzaileok beti “Inon ez”ko.

Testosterona ahotik joaten zaie bi hereni, giharrak gogor, harrokeriaz hobe ez abszeni.

Baina Gizon hitzak badu “On”ek aina polisemi, jarrera, kezka zein gorputz forma, desio zein premi... Asko ez gera “Gizon-gizon” nahiz igual hala komeni...

Ez ote dago #NewMen talderik non sar nintekeen ni?

Nahiz feminismoak soilik berdin ditzaken paperak aliatzeko aski ez ote dira kezka berak?

Nahiz egina norberetzat egiten duen norberak zuk esatea nahi nuke “ongi ari zarete” bat.

Guretzat ere zalantza beldur iturri izan da.

Noiz galduko dut edertasuna?, Hitza hartzeko txanda?, Nola zahartuko naiz ta noiz bukatuko zait parranda?, Maiteko al naute?, Ezin ote dut umerik izan ba...?

Ta zuen hitza nahiz ez den beldurraren soinu banda... Errespetua eragiten dit egia esanda.

Zapalkuntzari ta beldurrari, inkisizioa!

Ahalduntzeak behar du denok dugun misioa.

Ar, harro, orro, arre, aker… Gaur erre tradizioa!

Soinu leunak dira bidea (intuizioa).

Gizon moduan ez dut nahi aurkeztu dimisioa aldatu baizik itotzen nauen definizioa.

eRRe ETA AMA raun

Bertsolaritzak hamaika forma har ditzake oholtza gainean, hurrengo bi antzezlanen inguruko idatzi zein elkarrizketan irakurri ahalko dugun bezala.

Leire Vargas bertsolaria, idazlea eta itzultzailea da, eta sortu duten eRRe ikuskizunaren gaineko bere begirada propioa eskaini digu.

Amatasunaren inguruko hausnarketa bat kontatzeko musika, kantua eta dantza uztartzen duen ikuskizun bat da AMAraun. Oihana Iguaran

bertsolariak eta Amaiur

Luluaga dantzariak erditu dute antzezlana. Iraitz Mateok elkarrizketatu ditu.

SUZIRI HOTSA

Zauriak erre

Lau gorputz talde bat dira; kolektibo bat, tarteka. Lau adardun soin bakarra, inoiz: oholtza gainean daudenean, bizpahiru ikusentzule edo gehiagok adi-adi so egiten dietenean, eszena batetik bestera trantsizioa egiteko performatu berri duten larrua erantzi eta egoera berri bat eraikitzeko oholtzan koordinazio ia perfektuan mugitzen direnean, berba barik. Errepikapenaren errepikapenaz, automatiko. Segundo bakan horietan non ekintza sinpleenek zentralitatea hartzen duten, non bakoitzaren ale ñimiñoa oinarrizko bilakatzen den datorrenari forma emateko, diluitu egiten dira gure hegalak nolabait: garen norbanakoen arteko zubien ahulguneak galtzen dira kontzentrazioaren mesedetan. Eta enbor bat izan nahi duten lau adar gara. Kolektibo bat.

Ez da emanaldiro gertatzen, ez astebururo. Batzuetan sartuegi gaude geure buruan, norbere gatazka eta minetan, edo norbere poz indibidualean. Baina, argiak pizten diren aldiro, amaierako txalo zaparrada edo zirimiriaren azken tantak irentsi eta oholtzatik jaisten garen aldiro, orduan bai, orduan lau gara. Antzezten ditugun gu

TESTUA: LEIRE VARGAS

esajeratu horien eiteak eranzten ditugun bakoitzean, berriz hartzen dute erdigunea askotariko ezkutu, labana eta zauridun gorputzek eta gure arteko lokarri eta amildegiek.

Lagun talde ginen batera sortzen duen talde bilakatu aurretik, izan ere; ez, sikiera, lagun talde itxi, zehaztu, ezpada hainbat espazio eta egoeratan eta beste hainbat tartean zirela bat egiten zuten lau lagun. Bilbe amaigabe batean galtzen ziren gure arteko loturak eta erraz ahantz genitzakeen partekatutako historiak, gehienetan. Zelai zabal bat geneukan gure artekoei aske arnasten uzteko, nahi genuenean elkartu eta nahi genuenean elkarrengandik aldentzeko.

Eta, espero barik, lau horma erditu zituen lurrak gure inguruan batera sortzeko proposamenari baiezkoa eman genion egun hartan; aterik edukiagatik, nahitaez habitatu beharko genituen lau horma. Etxe dei zitekeen espazioa, baina etxea beti da aldebiko ezpata, berdin izan baitaiteke babesgune eta kartzela. Uste baino leku handiagoa har dezake norberak murruek mugatutako espazio batera sartzean. Baita bizikideek ere.

Sortzeak eskatzen duen biluzteak eraman gintuen, agian, elkarren haragi gorriak besarkatu nahi eta besteari min ematera, edo bestearen atzamar trebeen aurrean kikiltzera. Gela bat baikeneukan laurontzat, eta gela batean barrez leher daitezke lau lagun, baina gela bat itogarria bihur daiteke barruko egoak joko-zelaia hartzen dutenean. Elkar mintzeko asmo arrastorik izan ez arren, geure burua zalantzan jartzera garamatzalako maiz sorkuntzak, formula barik norberak norberetik ateratako ez-soluzioak entseatzea eskatzen digulako. Eta hori zaila da norberaren gelan atea itxita dagoenean, zaila da paper zuriaren aurrean. Bada, bozgoran, besterekin ari garenean, tabernan geundeneko eztabaidak daude horren gainean. Plazak bakoitzari eman dion lekua dago horren gainean. Identifikatu ez ditugun arantzek, inbidiek eta desirek jaten digute larrua.

Horregatik, lagunekin sortzeak batzuetan lagun taldetzat ditugunetan ere nekez aurkitzen den zaintza eskatzen du. Norbera non dagoen ohartzea, noiz gainean eta noiz azpian, eta, ahal dela,

zergatik. Gainean dagoen lagunari samurki eskatzea harmaila jaisteko; azpikoari zauriak miazkatu eta denok elkartzeko guneak sortzen saiatzea. Espazio aldapabako, egonkor, erosoak eraikitzea, egunero-egunero. Plazeretik egin behar delako, baina gutxitan dagoelako plazerik atzeko lanik gabe. Eta zaintza lan edo laguntasun dei daiteke; bata edo bestea izan daiteke egoeraren arabera. Baina badut gauza bat argi, eta hori da ezinbestekoa dela.

Garrak agerian

Graziosoa da jendeak erradikal deitzea, egiazki, egunerokotasunean lagunekin dauzkagun elkarrizketagaiak bildu eta apailatuz sortu dugun zer honi. Guk ere ez dakigu ondo definitzen; badauka zerbait bertsotik, badauka mediokritatearen-apologiadun-antzerkitik. Aldarri bat bertsoz, edo halako zerbait. Formalki hibridoa izanagatik, ideia bat duelako oinarrian, edo, nahi bada, ideario bat, mundu ikuspegi bat. Eta horri begira aritu gara gehienetan, gaietatik abiatuta eta eduki bakoitzaren neurrira diziplina, tonu

Arg: Oihan Loiti

eta estetika bat aukeratuta. Horri, eta dibertitzeari begira, horren alde ere badatorrelako gure aldarria. Borroka eta plazera batzen diren puntuan kokatu nahi dugu geure burua, ahal den guztietan, gutxi baita hori bezain iraultzailea, hori bezain politikoa.

Aldarri bati eman diogu ahotsa, baina eRReri oinarria ematen diona ez da lau kideren auhena. Ez gabiltza txantxetan gai hauek, batzuek zezenak hodeiei begira ari den paseantea harrapatzen duen bezala hartu ei dituzten hausnarketa hauek, lagunartean eta, zehazki, bertso munduko lagunekin gaudenean maiz aipatzen ditugun kontuak direla esaten dugunean. Lanketa sakonen emaitza dira, baina lekua egin dute gure ohikotasuneko txoko guztietan; asanbladez eta eztabaida taldeez harago, gure elkarrizketa arinetan, gure txisteetan. Eta, inork hala pentsa dezakeela dirudien arren, ideiok ez ditugu guk asmatu: kontrara, gure bertsokide eta burkideek eman dizkigute ikuspegi honetara ailegatzeko erremintak, zapalduak sentiarazten gintuen sisteman zama horren atzeko hierarkiak identifikatzeko tresnak, gure pribilegioez ohartzeko moduak. Eta, batez ere, bazterrera hurbilduz mundu lokaztu hau ere ederragoa dela sinesteko arrazoiak.

Liburu eta artikuluetan aurkitu ditugu teoria queer eta transfeminista hauek inoiz, bai, baina askoz maizago egiten dugu topo haiekin kafe baten bueltan edo bertso eskola baten osteko sola-

saldian; edo, are, plazan. Gai hauek “gureak” dira, baina azken urteetan lekua hartzen joan dira bertsolaritzan: inguru feminista eta bollo saioetan gehienbat, baina baita plaza hegemonikoan ere. Hor gaudelako, arautik gero eta gehiago aldentzen diren gorputzei ordezkaritza eman nahi dien kolektibotasunean. Inork ahalik eta leku murritzena izan dezagun gogor ekiten duen arren. Inork, gaur egun ere, gure ahotsak harrigarritzat hartzen baditu ere.

Plaza aldatzen ari da, batzuek, beldurrez, ezikusiarena egin gura badute ere. Gu eRRe sortzeko gai izan bagara, aurretik emakumeek bertso plazan lekua hartua dutelako izan da, bollerek sexu genero disidentzietatik bertsotan egin daitekeela erakutsi digutelako. Koxka bat gehiago izaten saiatu gara, ertzerantz. Beste ezer ez bada, lekua hartzeko, leku gehiago, kabi gaitezen hemen egon gura dugun guztiok. Herriz herri joan eta gogorarazteko hemen gaudela, trangaz itxi gura izan duten toki honetan. Eta hurbil dela gure presentzia ahaztea ezinezkoa izango zaien garaia.

Gas ihesa

Ez dut ezagutzen gure jendartean hierarkia bako espaziorik. Jendarteratzen gaituztenetik irakasten zaizkigun (eta, batzuetan, deseraiki eta berreraikitzeko lan egiten dugun) identitate horiek definitzen dute gure balio soziala, gure bizitzetako esparru guztietan ordaina daukan ordena batean. Bide guztiak ez daude gorputz guztientzat irekiak, lurra gogotik landuta ere.

Ezaugarri zurrunak zeuzkan duela hamarkada batzuk jendaurrean bertsotan aritzen zen orok. Pauso itxuraz txikiek iraultza handiak ekarri dituzte ordutik, gorputz batzuen oholtzaratze hutsak eskatzen duen lanketa eta indarra izugarriak direlako. Hainbat genero eta genero adierazpen, hainbat jatorri eta hizkera aurki ditzakegu gaur bertsolaritzan, nahiz eta bertso eskolatik plazarako korridoreak inbutu forma eduki arautik aldentzen diren guzti horientzat. Baina erraza da ertzaren eta erdigunearen perspektiba galtzea titare baten tamainako aniztasuna daukan

Arg: Nahia Segade

munduan. Erraza da, barrura begira gaudela, kanpo utzi ditugulako kanpoan dauden guzti horiekin ahaztea. Eta, are errazagoa, beti, gure pribilegioak begien bistatik galtzea.

Feminismoak bertsolaritzan arrakalak eragin zituelako zabaldu ahal izan ditugu pitzadura berriak bollerismotik. Baina non daude bertsolari marikaK, non bertsolari transaK? Eta non bertsolari arrazializatuaK, bertsolari migratuaK, aniztasun funtzionaldun bertsolariaK, gure pribilegiodun soinetatik kartzelako ariketetan sortzen ditugun identitate horiei hiru dimentsioko ahotsa emango dietenak? Eta abesten ausartu ere egiten ez garen horiek doinutan sartuko dituztenak?

Urrats handi asko eman dira azken urteetan, baina asko dago oraindik ibiltzeke, eta bide asko falta zaigu guztioi azken lerroan kokatu eta egiten uzteko. Baina bada joera bat. Eta honi, gaur erradikal deitu duten honi, atera diezaiola beste ertz bat biharko bertsolaritzak. •

Arg: Olatz Zuazubiskar

Doinua: Paloma (Calamaro) edo Habanera

Gauean dei bat jaso dut, esnatu nau, ze faena! "Erreskate bat daukazu, agudo joan, Joxema". Igogailura heldu naiz, bata, pijama ta dena. Bikote gaztetxo bat da barruan gelditu dena, musuka, erdi biluzik, bero-bero zegoena. "Kaixo, ejem", esan diet, "barkatu eragozpena. Ni ohera joango naiz, zuek bukatu zuena", Oronak egiten baitu bezeroak nahi duena.

Xabier Salvo

AMARAUN, AMATASUNAZ ETA SAREEZ

Ama izan ala ez izan. Kezka horren bueltan estreinatu zuten apirilean Oihana Iguaranek (Villabona-Amasa, 1991) eta Amaiur Luluagak (Ibarra, 1992) AMAraun ikuskizuna. Lehenagotik bazuten elkarren berri, Oihana dantzazalea eta Amaiur bertsozalea izaki, baina Lankuren proposamenaren harira elkartu ziren lehen aldiz. Ez zuten emanaldi bat egiteko zer behar zuten galdetzeko bilerarik egin behar izan, kafeko hizketaldian konturatu ziren bertan zegoela kontatu nahi zutena: alabatik amatasunez (eta ez-amatasunez) hausnartzea eta gorpuztea.

Bertsoa, dantza, musika, hitza, antzerkia, mugimendua... guztiak elkarreraginean ulertzen dituzte eta oholtzan biak ikusiko

ditugun arren, ezinbesteko babesa eta laguntza izan da berentzat lantalde osoa: Eñaut Zubizarreta musikan, Junki Mayo argi diseinuan eta Jon Garagarza soinu diseinuan.

Emanaldiak berak elkarrizketa askotarako bide ematen duelakoan daude, beren inguruak eta publikoak hori aitortuta.

TESTUA: IRAITZ MATEO

Oihana Iguaran:

“Ditugun baliabide guztiak: bai gorputz adierazpen, bai hitzak, bai dena… elkarrizketan gertatzen da emanaldian.”

Arg: Iurre Aranburu

Arg: Iurre Aranburu

Ezkutuko lokatza azalera ekarri eta ereduak ez-eredu bihurtzen dabiltza ordutik.

Zuentzat zer da AMAraun?

Oihana Iguaran : AMAraun opari bat izan da, nik hala bizi dut egia esan, proposamen, gonbidapen bezala iritsi zitzaigun proiektu bat. Eta oso prozesu potentea, niretzako behintzat pertsonalki, izugarrizko bidea izan da. Eta aukera bat, nire kasuan urrunduta nengoen dantza mundura berriz gerturatzeko.

Amaiur Luluaga : Sortu genuenetik denbora pixka bat pasa dela, egia da jartzen zarela atzera begira eta esaten duzu — sortu dugunak guregan eragin duen guztiagatik, mugitu duen guztiagatik bakarrik merezi izan du.

Ez da dantza emanaldi bat, ez da bertso saio bat, ez da antzerki bat… baina guztietatik du, zer da AMAraun?

O.I: Emanaldi ezberdinen formatua ikusten hasi ginen, Errimak Oinetan eta Errimak bi oinetan denaren estiloa ez genuen nahi, ez genuen nahi Amaiurren dantzari hitzak jartzea ere, eta momentu batean, hainbeste elkarrizketa geneukan, eta hainbeste gauza kontatzeko… eskatzen zigula joan-etorrian ibiltzea rol horiek. Eraiki eta deseraikitzea, momentu batean izatea gauza bat, gero beste bat… jolastu ahal izatea horrekin. Ditugun baliabide guztiak: bai gorputz adierazpen, bai hitzak, bai dena… elkarrizketan gertatzen da emanaldian. Amaiur gorputzarekin erantzuten ari zait une batzuetan, ni esaten ari naizena osatzen besteetan.

Amaiur Luluaga: “Inkonformismo horrek ere bizirik mantentzen gaitu.”

Ez da nik esaten dudana exekutatzea, baizik eta erantzuten ari da. Elkarri aportatzen ari gara, elkarri eragiten ari gara denbora guztian diziplina ezberdinetatik. Eta hori niretzat berria izan da.

A.L: Nik sumatzen dut askotan biok bat garela, beste batzuetan Oihana da nire mamua, nire ilusioa… rolak eskatzen diguna, une oro eskatzen zigunaren arabera joan gara bertsoa, antzerkia edo hitza eta dantza uztartzen. Askotan ez da koreografia edo exekuzio bat hain zehatza, da gehiago mugimendua eta atmosfera bat sortzea. Eta atmosfera bat sortze horretan, elkarreraginean gaude.

O.I: Amaiurrek askotan aipatu izan du, dantzan eta ohituta gaudela gorputza potentziatzera indarretik, erakustaldi bat. Eta kasu honetan, nire ustez izugarrizko potentzia erakustaldia dago, baina zaurgarritasunetik, intimitatetik, postura batzuk zuk sekula oholtzan hartuko ez zenituzkeenak…

A.L: Niretzat biluztea izan da, inoiz aurretik egin ez dudan zerbait izan da. Ohituta egon naiz beti koreografiak exekutatzera, oso indartsu, oso modu militarrean, eta orain izan da dena jartzea eszenatokian oso modu intimo batean, barruko arropatan jartzea eszenatoki batean. Sekula ez nuen pentsatuko egingo nukeenik, eta orain gaiak horrela eramanda, oso modu naturalean egin dut. Erditze bat irudikatzea suposatzen du momentu batean, eta ez nuen sekula pentsatuko iritsiko nintzenik hori egitera. Erditzea irudikatzea, adibidez, ez da dantza, mugimendua da. Nik orain arte dantzarekin neukan ikuspegia ere ez da, eta hor gaude. Niretzat bai suposatu du orain arte egin dudanetik haustura bat.

Oihana Iguaran: “Publikoaren zati handi bat sentituko da errepresentatuta eta orain arte ez du halakorik izan.”

Zaila izan da sorkuntza prozesuari amaiera ematea?

O.I: Bertsotan ari zarenean zirriborroa egiten duzu. Ahalik eta zirriborro onena, baina bat-batean ari zara, egiten duzu eta botatzen duzu. Gero kotxean, bueltan hobetuko duzu, baina botatakoa han geratu da. Kezka handia sortzen zidan emanaldiak, ea behin eta berriz kantatzeko bezain onak izango ziren bertsoak. Aldi berean, atera bezala jarritako bertsoak dira batzuk, beste asko emanaldirako sortuak dira. Baina behin idatzita uzterakoan, inprobisatuak ez direnean, esaten duzu —behin eta berriz kantatzeko bezain ona da?

A.L: Gero zu zerorri nola zauden ere ezberdina da. Nik batzuetan pentsatzen dut —hau ze kaka da?—, eta guztia aldatuko nuke, baina gero ikusten duzu emankizunean funtzionatzen duela, ongi dagoela. Inkonformismo horrek ere bizirik mantentzen gaitu.

Publikoan ere izango du eragina gaiak berak, formak…

O.I: Puntu batzuetan ditugu oinarri batzuk, badakigu zer ari garen

Arg: Iurre Aranburu

kontatzen eta, gero, egoeraren arabera egokitzen dugu. Batzuetan publikoan zer ikusi dugun, zer sumatzen den…

A.L: Bai, zer atmosfera dagoen, gehiago sartzen gara publikoarekin edo gutxiago.

O.I: Momentu batean interpelatzen dugu publikoa, eta parte hartzea eskatzen diogu. Hor adibidez biok inprobisatzen dugu. Paretaren kontra jartzen dugu momentu batean publikoa, epai gogor batzuetan esku hartzea eskatzen dugu.

A.L: Eta horrek, modu askotako erreakzioak dauzka, eta benetan da momentu oso potentea. Sortzen duelako deserosotasuna, eta hori bilatzen dugu. Gero, badugu beste elkarrizketaren bat badakiguna nora iritsi nahi dugun, baina ez dakigu nondik iritsiko garen. Gure artean ere oso ongi ulertzen gara eta horrek asko errazten du.

O.I: Asko astintzen eta mugitzen gaituzten gauzak dira, niri behintzat kantatzen ditudan gauza askok asko mugitzen didate. Orduan paperean sartzen naiz, baina gero daude momentu asko barne borrokan nabilenak negargura jartzen zaidalako, eta beste momentu batzuetan barregura, eta hori ere egiten duzu. Umore kode jakin bat da, eta berehala ikusten duzu nork harrapatzen dizun eta nork ez duen harrapatzen. Eta horrek ere asko erakusten du. Momentu batzuetan gure buruari ere barre egiten diogu, nola zabiltzan arrastaka ume txiki batekin, eta zure buruari oholtzan bost minutu ematea barre egiteko, hori ona da.

A.L: Segituan ikusten duzu nork ikusten duen bere burua errepresentatuta eta nork ez.

O.I: Eta beste batzuek ez dute sentituko, berdin du, publikoaren zati handi bat sentituko da errepresentatuta eta orain arte ez du halakorik izan. Eta gure erabakia izan da horri ere garrantzia ematea, eta denbora ematea.

Amatasunaz hitz egiteaz gain, emankizunean amatasuna gorpuzteko erronka jarri diezue zuen buru-gorputzei.

O.I: Amatasunari begiratzeko moduak ere denongan eragin desberdina du, eta bakoitzak bere modua du. Baina badaude faktore

batzuk esperientzia gehienak gurutzatzen dituztenak, eta gure kasuan partekatzen genuen zerbait zen oholtza. Gure lanbidea oholtzan eta publikoki gauzatzen da, eta hor bereziki eragiten du. Batez ere Amaiurren kasuan, gorputza sartzen delako. Eta sortzen zitzaigun aukera gorputzaz hitz egiteko. Eta hitz egiteko amatasunak eta beste prozesu batzuek nola eragiten duten gorputzean, eta gorputza oholtzan jartzen duzun momentuan ere beste zer faktore gurutzatzen diren hor. Eta hori niri bertsolari bezala ere asko interesatzen zitzaidan. Aspaldi ari gara horretaz hitz egiten, eta uste dut badela egoera bat zeina nabarmena eta saihestezina den. Eta hor non gorputza bizi-bizi daukazun oholtzan, eta gorputzak lehentasuna hartzen duen, eta hori potentea izan da, eta hori lantzeko aukera ere bai.

A.L: Hortik abiatu gara azkenean. Emanaldia hortik abiatzen da, gorputzetik. Eta hori dela-eta, egia da emanaldi guztia abiatzen dela amatasun biologiko batetik, gorputzetik abiatzen garelako. Eta horrek mugatu gaitu amatasun mota batera. Baina bai egin nahi genien lekua eta uste dugu, zenbait faktorek gurutzatzen dituztela beste amatasun mota guztiak, eta presentzia eman nahi genien. Kontua da ordubeteko emanaldi bat izanda, pixka bat geratu zaigun arantzatxoa hori izan da: mugatuta geratu garela,

Amaiur Luluaga: “Geratu zaigun

arantzatxoa hori izan da: mugatuta

geratu garela, eta amatasunaren zati

bati eman ahal izan diogula patxada, eta arakatu ahal izan dugula, baina beste asko, ia denak, geratu zaizkigula esploratzeko.”

eta amatasunaren zati bati eman ahal izan diogula patxada, eta arakatu ahal izan dugula, baina beste asko, ia denak, geratu zaizkigula esploratzeko.

O.I: Dantzari bezala eroso nago hori gorpuzten. Baina kontziente naizenez bertsolari bezala nagoela emanaldi honetan, bertsolari bezala hori egiteak, jendeak nire iruditik daukanarekin ufff!

Bertsolari bezala kokatzen nau jendearen aurrean, lotsa handia ematen dit.

Baina oso polita ere bada. Momentu batean erditzeoste bat irudikatzen ari gara. Gorputzaren trantsizio ezberdinak irudikatzen ari gara, nik bizi izan ditudanak oholtzan, nahiz fisikoki ez naizen dantzara atera. Eta aldi berean erditzeoste batetik ari naiz emanaldi guztia egiten. Nire gorputza fisikoki erditzeostean kokatuta dago, oraindik errekuperazioan ari nintzela hasi ginen. Irudikatzen dugun hori, ni benetan gorpuzten ari naiz, ni erditu osteko gorputz batetik. Muskulatura galdu duen sabelalde batetik ari naiz hor oholtzan eta hori ere ederra da.

Izan ala ez izan. Eta nolakoa izan edo ez izan, horiek dira amatasunari egiten dizkiozuen hainbat galdera.

A.L: Emanaldian amatasun ikuspegi idealizatu batekin hasten gara, eta gero egiten dugu berrikusketa bat, edo bueno, dagoena erakutsi, lokatza. Gizartean dagoen trataera amatasunarekiko, oso gordina da.

O.I: Amatasunaren ikuspegi sakrifikatu, puru, onbera hori berrirakurtzen dugu. Bertsotan eta musikaren bidez ere hori egiten dugu. Hartu ditugun doinu askok erreferentzia egiten diote amatasunari, baina gizonek amez eman duten ikuspegia da. Eta hori ere aitzaki polita izan da guretik ere doinu horiek hartu eta buelta bat emateko. Zentzu horretan ere euskal kulturaren edo tradizioaren iruditegian sortu den irudia Ama Birjinarena delako. Zorionez, milaka emakume daude gauzak diren bezala kontatzen, eta nik ere ardura hori sentitzen nuen. Bizitzan mila esperientzia daude, eta feminismoak ongi erakutsi diguna da zuk sentitzen duzun zerbait zure akatsa dela edo gaizki egiten ari zarela, arazo

kolektibo eta egiturazkoa dela konturatzea. Eta jende askok egin du lan hori gure inguruan ere. Hitz egiteko espazioak behar dira, ez da batere hitz egiten. Adibidez, erditzeostea izugarrizko basamortua da. Ematen du erditu eta hor amaitzen dela guztia, baina ez. Eta basamortu hori ere zeharkatu egin behar da. Depresioaz ere ez da hitz egiten, izugarrizko portzentaje altua da, eta horren inguruan inork ez du hitz egiten, edo horren prebentzioaz; gerta daitekeela eta ohikoa dela jakiteak bakarrik kentzen dizun ardura izugarria da. Putzu horietan sartu nahi genuen.

Oholtza eta amatasuna uztartu al daitezke?

O.I: Nik eskertu behar dut euskal kulturan oholtza eta amatasuna uztartu izan dituzten emakumeek izan duten ausardia, kontatzeko dituen argi eta ilunak. Batzuetan publikoki, eta beste batzuk zuzenean zuri kontatuta, baina asko eskertzen den gauza bat da. Nik buruan banituen Estitxu Arozena, Oihane Perea izan zirela guraso eta gero oholtzan kantatu, baina agian beren esperientziak ez nituen horrenbeste ezagutzen, Erika Lagoma, Uxue Alberdi, Ainhoa Agirreazaldegi… horiek ere gauzatu zuten. Baina orduan nola ikusten nuen eta orain nola ulertzen dudan ezberdina da. Hor ere badago genealogia bat ezagutzen ez duguna, eta eskertu beharra dago jende horrek izan duen borondatea kontatzeko, eta elkar laguntzeko dagoen sarea. Talde bat osatzen da azkenean, eta talde horretan ama izatea erabaki ez dutenak ere badaude.

Mundu eta gizarte egituraketa hau kontrakoa da amatasunareki-

Oihana Iguaran: “Nik eskertu behar dut euskal kulturan oholtza eta amatasuna uztartu izan dituzten emakumeek izan duten ausardia, kontatzeko dituen argi eta ilunak.”

Arg: Egoitz Bengoetxea

ko eta zaintzarekiko oro har, eta oholtzan emakume bezala lurra kolokan baldin badaukagu, ama eta zaintzak eskatzen duen gorpuzkera eta denbora eta sakrifiziotik, izugarria da.

A.L: Dantzatik, orain arte uste nuen ama izatearekin amaituko zela nire oholtza gaineko jarduna. Eta gaur da eguna esan dezakedana geldialdi bat izan daitekeela, baina sare on bat eraikitzeko gai banaiz eta laguntzarekin, jarraituko nukeela, hori baldin bada momentu horretako erabakia. Ez dakit zer den erditzeoste bateko errehabilitazioa, ez dakit nire gorputzak nola erreakzionatuko duen… Zalantza askorekin, baina emanaldi honi esker jada ez dut ikusten bukaera bat bezala amatasuna. Are gehiago, ikusten dut oholtzan jarraitzea izan daitekeela nire buruan eta naizenean berresteko modu bat.

O.I: AMAraunen askotan sortu zaigun galdera izan da: “Eta emanaldi hau norentzat da? Amentzat? Emakumeentzat?”. Eta sare hori osatzen duten guztientzat da. Orain ere jaiotza tasak behera egin duela eta abar ari dira hizketan. Baina zer suposatzen du horrek? Nork zainduko ditu haur horiek? Nork heziko ditu? Nor arduratuko da horietaz? Gizarte bezala erantzuteke dugun galdera bat, eta hartzeke dugun ardura bat da. Horretaz hitz egin

Amaiur Luluaga: “Inoiz gertatu ez zaidan zerbait gertatu zait, eta kuriosoa iruditu zait, jendea zorionak ematera etorri beharrean eskerrak ematera etortzen da.”

nahi dugu guk: sareaz, sokez eta korapiloez. Soka horiek askotan tenkatu egiten gaituzte eta sare horiek eraikitzea guztion ardura da. Ezin bada sostengatu ezin da.

A.L: Eta hori ez da gure ardura, guztiona da. Lan pertsonaletik asko du, baina kolektiboki lan handia dugu egiteko. Sentitzen dugun pisu hori nondik datorren ere begiratu behar dugu.

Apirilean estreinatu zenuten, egin dituzue emanaldi batzuk jada. Zein da orain arte jasotako erantzuna?

A.L: Inoiz gertatu ez zaidan zerbait gertatu zait, eta kuriosoa iruditu zait, jendea zorionak ematera etorri beharrean eskerrak ematera etortzen da. Eskerrik asko esatera etortzen dira, eta hori ederra da.

O.I: Elkarrizketa asko mugitzen dira, jendeak kontatzen dizkigu kontu asko. Gertuko jendearekin inoiz izan gabeko elkarrizketak izaten ari gara emanaldi honen harira; eta ez hain gertuko jendearekin ere inoiz hitz egin gabeko gai bat izan da; bertso munduan ere elkarrizketa horiek ireki dizkit. Gaia ere presenteagoa da, kide gehiago daude haurrak izaten, edo haurdun eta oholtzan, eta hitz egiten hastean konturatzen zara zenbateraino dagoen presente,

eta zenbateraino ukatu zaion espazioa eta ez dugun hitz egin horretaz.

A.L: Nik uste dut emanaldiarekin jende askok sentitu duela babesa. Norberak barruan dituen kezka edo ardura horiek ez dituela berak bakarrik konturatzeko balio izan duela. Niri gertatu zait lagun askorekin hitz egitea orain ama izan nahi edo ez horren inguruan. Eta emanaldiarekin atera da gaia gure artean, inoiz hitz egin ez bagenuen ere emanaldia ikusi eta sentiarazi diegulako, batzuei behintzat, espazio seguru bat dela, ulertzen garela elkar.

O.I: Orain arte ez zegoela sentitzeak pena sortzen du. Eta aldi berean sentitzen duzu zeinen ederra den, guk gure ekarpen txiki eta mugatu horrekin jende askori bide ematea. Jende askori ere bide eman dio bere gurasoekin, eta batez ere amarekin hitz egiteko. Nik pertsonalki emanaldi honen prozesuan zehar alaba bezala ere asko bizi izan dut. Amarekiko hausnarketa prozesua ere sakona izan da, eta jende bati bide hori ere irekitzen zaio. Amatasuna alabatik ere egin dugulako. •

jabe iluntasuna da, ideia baten haritik tira ta ibilbide bat bada.

zugana hurbildu eta kantuan hasi ohi gara.

Belaunaldi baten bukaera

Felix Zubia

Duela egun gutxi hil zaigu Gregorio Larrañaga, Mañukorta Berarekin kantatua banaiz ere (nola ahaztu bere barbantzo koloreko jertsea), bada bere berri nik baino hobeto emango duenik. Gure artean ere, berriki hil da Joxe Mari Lertxundi aiarra, gizon eta bertsolari benetan fina. Pixka bat atzerago hil zen Luis Otamendi, bertsolari umil eta gozoa. Guztiak lotuta, bururatu zait belaunaldi baten bukaera bizitzen ari garela, nahiz eta, zorionez, oraindik ere asko geure artean izan.

Bukatzen ari den belaunaldi honek baditu hainbat ezaugarri. Lehendabizi, bertso-eskoletatik pasa gabeko belaunaldia direla, bazuten arren elkarrekin bildu eta bertsotan jarduteko sena. Horrek elkarren arteko kantaera ezberdina izatea dakar, eta aberastasun handia. Ondoren, eskola handirik gabeko pertsonak direla asko, nahiz eta talentu eta argitasun handia izan. Gai abstraktu edo intelektualei buruz aritu baino, nahiago gai konkretuei buruz jardun, eta haiengandik abiaturik, ideia biribilak sortu.

Hirugarren, mikrofonorik gabe kantatzen ikasi behar izan zutela, eta gehienek dutela ahots indartsua eta kantaera egokia, euren kasa landua. Neurri laburrak erabiltzeko gustua ere aipatu beharko genuke, bost puntukoak gehienez ere, baldin eta egun edo egoera bereziren bat ez bada. Euren bizibidea aztertuz, gehienak ere bazuten euren lanbidea, eta bertsolaritza haren osagarri, bertso-jarduna baldintzatzen duen alderdia. Eta azkenik, baina nire ustez garrantzitsuena, esan-indarrari ematen dioten pisua. Bertso batean forma eta edukiz kolpea bilatzen dute, bukaeran batez ere, eta esango nuke gazteek baino beldur txikiagoa diotela huts egiteari. Horrek bertso txarrak entzutea dakar tarteka, baina beste askotan ale eder eta indartsuak ere bai.

Belaunaldi ugaria dela esan genezake, eta mugatzen zaila dena. Herri edo auzo askotan badira herri-bertsolariak, euren inguruan kantatzeko gai direnak, nahiz eta handik kanpora ez aritu. Nik ez nuke jakingo esaten noiz den bat bertsolari ofizial, eta noiz herri-bertsolari. Bai, ordea, aberastasun handia dakarrela horrek.

Nabarmentzeko beste puntu bat da plazan aritu diren gehienak gizonezkoak direla, nahiz eta ezagutzen ditugun jendaurrean kantatu duten emakumeak ere. Lan polita litzateke emakume hauen testigantzak biltzea eta osatzea, edo hilak badaude, euren ingurukoenak. Badakit horrelako ahaleginak egin direla, eta ziur nago, bata eta besteari entzundakoengatik, gehiago ere badirela.

Gure bertso entrenamenduetan bailarako bertsolari zaharragoekin aritzeko aukera izan dugu, hauek ezagutuz eta tarte ederrak gozatuz. Jaso bezate, hitz hauek gutxi badira ere, geure aitortza eta esker ona.

Berandu, baina azkenean

Irantzu Idoate

Huts minbera bat hedatua zen gure herrian barrena Zer dira hogei ta hamabi urte? Zer bizi baten herena?

Abenduaren hogei ta hamaika, urtarrilaren lehena…

Urterik urte sartzen joan da mendekuaren eztena

Dudatzen ere hasiak ginen ea jinen zen azkena

Baina aurten bai, kolore argiz altxatu da udazkena

Urteak dira hilabeteak, egun argi ta gau beltzak Urteak dira eguneroko ta noizbehinkako sorpresak

Baina urteak izan daitezke etengabeko ezetzak

Urteak izan daitezke beti ukatzen diren ametsak

Hogei ta hamabi ze_izango diren gutako bakoitzarentzat…

Denborak ere ez dauka eta pizu berdina denentzat

Beti okertuz zihoalako egunen biharamuna

Lau haizetara zabaldu zuten kausaren larritasuna…

Eta herri bat, herri oso bat, Ipartzat elkartasuna

Pausu bakoitzak lekarkeenaz

sinesdun ta jakituna

Hala izan zen, ororen buru, ho(ge)i ta hiruko eguna

Estatuaren blokeoari

Zor zitzaion erantzuna

« Ion eta Jakes gurekin, orain! » pankartaren arabera

Ohitu ginen argazkitako

izenak oihukatzera

Suprefektura, aireportua, trenbidea blokatzera

Entzun zezaten, baliatuaz

beste edozein aukera

Baina borrokak merezi_izan du, ta garaipena hauxe da:

Ez nahi bezain goiz, pixkat berandu, baina badatoz etxera!

Ta orbainaren eramailea izan bada senidea

Nire zauria zurea bada, eta zurea nirea

Euskal Herri bat nahi badugu elkartu eta librea

Herri_indarra da borrokarako

dugun baliabidea

Elkartze hori izan dadila geroko adibidea

Oraindik bide gelditzen bada, izan gaitezen bidea!

Pertsonak saio on bat bukatutakoan

Manex Agirre

(Beste muturra ere hor dago, baina lausoagoa da erabakia: bertso-saio txar bat airean sumatu daiteke, baina ez da hain erraza onartzen. Bertsolari eta bertsozaleon autobabeserako mekanismo zilegi bat izan daiteke.)

Tira, ez da beti gertatzen, baina zer da beti?

Bertso-saio on baten ondoren, autoan sartu, eta lurra borobila dela nabaritzea. Hala utzi ziguten iltzatuta Gu ta gutarrek, Unai Iturriagaren ahotsean. Mikrofonoaren ehundura probatu duenak badaki, gauza ederra dela.

Bertso-saio on bat. Zer da? Bertsolari guztiek dena ondo egin duten saio bat? Ikus-entzuleekin konexio berezi bat lortu duena? Bere martxan, txaloaren funtzioa aldarazi duena? Bertso-saio bat ona izan dela esateko, gutxieneko adostasun bat behar da. Erabaki bat da, baina ez da bozka bidez hartzen: sumatu egin daiteke airean, bukaerako agurrak iristerakoan. Mundu guztiak daki, inork ahoz gora esan ez duen arren.

Bertso-saio on bat edo bertso-saio txar bat, bertso-saio bat da, azken finean. Eta bertso-saio batean, denetik dago. Saio hori ona edo txarra egin dezaketen tamaina guztietako dozenaka elementu daude. Izan diskurtsiboak, izan jarrerazkoak, izan oholtzatik kanporakoak, izan mahaiaren beste aldekoak. Bertso-saio bat ikusten duena ez da ohartzen zenbat gauza ikusten dituen; ez da ohartzen, bukaeran, saioaren nahigabeko balorazioa egiten duenean, gauza horiek guztiek zenbateko pisua izan duten, bere iritzia osatzerakoan.

Kamerarekin zoom-a egin, eta sar gaitezen saioan kantatu ondoren autoan bueltan doan bertsolariaren buru barruko erritmo frenetikoan. Zeren eta bertsolari horrek lurra borobila dela nabaritu dezake… edo ez. Saiotik gustura atera da, are, saioa ona izan dela dioen erabaki kolektibo inplizituaren parte sentitzen da… baina. Agian, Twist (H. Cano) kiribiltzen duen “pentsatu eta esaten ez diren gauzak” hura du gogoan, alderantzizkoa egin duelako: esan dituen gauza batzuk ez ditu gehiegi pentsatu. Edo ia-ia oharkabean pasa den akats bat egin du. Edo bertsoaldiren batean, kantuan asmatu arren, ez da eroso aritu.

Lizaso zenak esandako zenbait kontu gaur egun ez dira baliozkoak. Bertsotan aritzeko ekintza bera aldatu egin da. Baina argi-izpi bat eman dit joan zen ostiraleko kodea hobeto ulertzeko. Momentu batetik aurrera, baleko ber tsoari apenas jotzen genion txalorik. Ez, noski, bertsolaria tentsionatzeko, momentuak ez zuelako eskatzen baizik. Entzuleok eta bertsolariek elkarri ezer esan gabe adostutako zerbait inplizitua bihurtu zen. Hori bai: bertso onetan (gehienetan, esango nuke) lehertu egiten ginen. Liturgiari esanahi berria ematen zitzaion, aldiro. Zerbaitek funtzionatzeko, elementu guztiek izan behar baitute funtzio bat.

Ziztada

Oihana Iguraran

Bertsogintzak eskatzen digu, errealitate konplexuak hitz gutxira ekartzea. Horixe du muina. Ez da erraza, bizitzen ari garen zenbait gauza, distantzia eta perspektibarik gabe, digeritzeko tarterik gabe mikrofonoan okatu beharra. Gutxiago, astintzen zaituen errealitate bat denean. Aldi berean, ordea, astintzen gaituelako sentitzen dugu horiez aritzeko premia oholtzan.

Udako bertso saioetan gero eta espazio (fisiko, tenporal zein sinboliko) handiagoa ari du hartzen eraso matxisten gaiak. Tamalez, jaien parte gero eta ozenago bilakatu delako horien inguruko protokolo, prebentzio eta salaketa. Eta zorionez, beti egon den errealitate bati dagokion kategoria eta erantzuna ari zaiolako ematen.

Gogaikarri egiten da jaietan dagoen herri batera iritsi eta mezu berak eman beharra sentitzea, oraindik ere esan beharra dagoela eta gure ardura dela sentitzea. Barne elkarrizketan aritzen gara pentsatuz hasierako agurrean ez duela zertan, ziurrenik gero irtengo dela gaia, irteten ez bada azken agurrean kanta litekeela… Eta esatea merezi duten beste zenbait mezu bidean utzi beharra dakar batzuetan.

Askotan egokitzen zaigu ideia antzekoak eta gai bera kantatu beharra herritik herrira, egun berean eta asteetan zehar. Aldiro aldatzen dugu esateko modua, noski. Aldiro egokitu behar dugu esan nahi duguna entzun behar lukeenaren neurrira. Hori guztia, unean uneko hitzekin; asmatuko zenuten aurten ze forma hartu duen auzi horrek, bai: ziztada.

Baina kontua da, ziztadak hori baino zabal eta sakonagoak direla; saiora bidean akaso irratian entzun dugula goazen herri horretan bart bortxaketa bat izan dela, edo saio aurretik herriko talde feministak oholtzara igo behar duela protokoloaren berri ematera, edo saio ostean terrazan eserita gaudela tabernak itxi dituztela ziztadak salatu direlako. Horiek dira oholtzan gaia landu beharra sentiarazten diguten ziztadak.

Errealitate horren parte gara, bertsogintzak duen gauza ederrenetakoa baita tokian tokiko giroan murgiltzea. Jai eremu horren gonbidatu eta parte izanik, mikrofonoa eskaintzen zaigunean erantzukizun bat dugu. Eta horrela, oholtzara bidean jai espazio hori gurutzatzen dugu, parkinetik, komun publikoetatik eta jende artetik pasaz; eta ziztadatxoak sentitzen ditugu.

Azkena, oholtzara bidean jendez lepo zegoen taberna gurutzatzen azkena nindoan lerroan, eta gizon batek oihuka Rigoberta Vandiniren Mamá abestiaren bertsioa bota zidan belarri ondora: “no sé por qué dan tanto miedo nuestros penes”… Orratz kamutsak ez du azala zulatzen. Orratz kamutsak ubeldura bilatzen du gehiago.

Batzuetan pertsonaiak eta pertsonak gertu-gertu daude. Elkarbizitzen, edo elkarri bizitza eragozten.

Ez dakit gai berari asko kantatzea aski kantatzea izango den sekula.

Uda joan da ta

Eneko Fernandez

Denok ikusi dugu (pairatu hitza egokiagoa izanen da segur aski kasu honetarako) uda honetan, termometroek anitzetan goia jo izan dutela. Oraindik burutan dut ekaina erdikaldean, Iruñean, historiako tenperatura minimo altuena egin omen zuen arrats hura, aire egokiturik ezean, lo egitea mirari bilakatu zen arrats hura. Eta gehienon zoritxarrerako, egunez egun antzeko tenperaturak izan ditugu herri gehienetan. Beroa etxeetara sartu zen eta orain dela gutxira arte ez du joateko inongo imintziorik egin, gonbidapena aspaldi luzatu genion arren. Eta horrek, lehen aipatu bezela, arratsetan lo egiteko zailtasunak ekarri dizkit, bertzeak bertze. Tenperatura altuei lehortea gehitu zaio gainera. Noiztik ez du euririk egin Euskal Herriko bazterretan, egun puntual bat izan ez bada? (Egun puntual horretan Lesakan metro karratuko 200 litro neurtu ziren, hortik kontuak atera zein nahasita dabilen eguraldia). Ba uda honetan, teorian uda oraindik bukatu ez delako, gaur lehen aldikoz izan dut, lanera joateko, galtza luzeak jartzeko tentazioa. Ernatu eta balkoira atera naizenean, ez zegoen

aitzineko egunetako hego haizerik, ez zegoen aitzineko egunetako bero goxorik. Kaletik zihoan edari banatzaileak ere beso eta hankak estalita zeramatzan, lanerako ohiko mahoizko galtzei kirol jertse gorri bat gehitu baitio gaur. Garai batean, gure zonaldean uda Igantziko bestetan bukatzen zen, Igantziko San Migelak pasa ondotik. Bertan egindako juergak ekartzen zigun bestondoa zen udazkenaren etorreraren adierazle nagusia. Batzuk ikasketetara itzuliko ziren, izan institutua, izan unibertsitatea. Bertze batzuk lanera edo lan bilaketara. Baina udarekin lotutako gustuko ekintza guztiak ez ziren itzuliko, hurrengo uda iritsi arte gutxienez. Zeinek ez du maite arratseko sargorian, terraza baten bueltan, lotara joateko presarik gabe hartzen den katxarro edo freskagarria? Zeinek ez du gogoko herrietako besten tourra burutzea, goizeko ordu txikietan eguzkia nola ateratzen den kalimotxo trago batekin ospatzen den bitartean.

Uda bukatzeak oporren amaiera ekartzen du gure bizitzetara, gauzak bertze erritmo batean egitea baimentzen duen urte sasoi bakarraren amaiera. Eta horrek guztiok jartzen gaitu egoera nostalgiko batean, denbora batez bizi izan dugun amets bat bukatu balitz bezala, kasu batzutan amets gaizto bihurtzeraino. Jendearen animoan ere nabaritzen dugu, beroak hotz bilakatuko direla eta salbuespenak errutina. Eta zenbaitentzat, niretzat gutxienez bai, errutina horietara itzultzea mesedega-

rria bada ere, beti gelditzen zaigu zapore gazi-gozo bat, berriz itzuliko ez den zerbait igaro denaren sentsazioa. Eta saiatzen gara luzatzen, iraileko aste bukaera goxo horiei uda forma ematen. Baina ez da berdina.

Nik aurten, lehendabiziko aldiz hau ere, uda irailaren 1ean bukatzen zela sentitu dut, eta ez Igantziko Bestetan. Badira hainbat urte San Migeletara joan ez naizela, dozena bat izanen da gutxienez, baina oraindik besta hauek hartzen nituen erreferentziatzat. Aurten dagoeneko ez. Eta horrek zenbait gauza argi eta garbi adierazten ditu. Batetik, herrietako besten zirkuitu horretatik kanpo sentitzen naizela dagoeneko, nahiz eta tarteka gure ahalegintxoak egin hori horrela ez dela frogatzeko. Tenislari erretiratuek egiten dituzten erakustaldi partida horien antza hartzen diot nire buruari horrelakoetan. Gogoa eta ilusioa bai, sasoi eta indarrik ez eta anitzetan lekuz kanpo zauden sentsazio hori, non eta txalo pila jaso duzun agerleku horretan. Bertzetik, gero eta gehiago eskertzen dudala errutinetan lehenbailehen barneratzea, nire burua estabilitate premian ikusiko banu bezela.

Baina balkoitik itzuli eta galtza motzak jarri ditut berriz. Agian azken aldiz baina ezin izan diot gogoari eutsi. Uda luzatzeko ahalegina izanen da behar bada edo udazkena atzeratzearena, azken finean gauza berdina baita. Behar, behar, agian behar dugu errutinetara itzultzea, baina nahi, nahi, nahiago izaten dugu gozamenaren zurrunbilo horretan jarraitzea, bukatzen den amets bat dela badakigun

Etxe berri maitea

Joanes Illarregi

Aurrez zegoen ezin

ekipatuago

labadora koxkor bat berria zeharo

ta frigorifikoa

bi metro harago

beteta mantentzea merkea ez dago!

Sukalde,sala edo sofa zirrikitu

noski, hirurentzako

hiru gela ditu

bi balkoi, trastero bat, ehun metro ta piku…

baina komona inork ez du nahi garbitu

Ura eta argia

gasaren moduko

ondoren alkilerra zaiena lotuko

ta ezpada ordaintzen: kalera ta punto soldata joaten da etorri orduko

doinua: errota zahar maitea

Etxe berri maitea erreka ertzean

herri irteerako

rebuelta hartzean ixkin batean zaude

denak baztertzean

etxean sentitzen naiz zugana sartzean

Nola bizi ez digu

inork erakusten

ezin jakin norekin

gurutza zaituzten

hiru lagun gabiltza

etxea gorpuzten

nahiz ta askotan elkar

ez dugun ikusten

“Nahi” ta “ahal”-en artean hor diferentzia bakarrik bizitzeko independentzia gazte ororentzat da nire ustez, ia bizi biharko luken esperientzia.

Pijaman makillatuta, fashion victim

Enare Muniategi

janztea, alegia, gugandik espero dutena eskainiz; esate baterako, larregi des-entonatu gabe, baina, elegante, hori bai ez eleganteegi, eta casual-egi ere ez, erdibideko zerbait, zuzena eta egokia. Edo bi: gustuko duguna jantzi eta aldakak mugituz desfilatzea, gustuko dugun mozorroa jantzita, lehenengo aukera horri protesta egin eta mozorrotu ordez kareta kentzen ari garela erakutsiz.

Haize txar batek hartuta

Arkaitz Estiballes

samar badabil ere, estimu handitan dudana.. Momentuz, gordean mantenduko dut bere izena, berak baimena eman arte behintzat. Beno, mezu bat idatzi zidala esan dizuet baina idatzi asko esatea da, El Correo egunkariko esteka bat agindu zidan mezu bidez eta jarraian… Zer deritzok?

Lokatz Loreak-en proiektuko bertso-zirkuitua aurrera doa, Harry Potteren magiarekin hasi Zornotzan, Fashion Week bat montatu Deustun, Memeak egin Sastrakan, eta denboraren makina martxan jartzeko prest daude Lekitton.

Bertsoaren pasarelan desfilatzea tokatu zitzaigun aurrekoan, gure arropa berezi eta makillaje zainduarekin. Konbinatutako bertsoaldiak, eta juegora doazen errimak diseinatzea tokatu zitzaigun. Berez ere gure itxurak gure presentziaren zati handi bat hartzen badu oholtza gainean, egun horretan are gehiago, zerbait espero eta espektatibak betetzeko asmoz janztea tokatu zitzaigun, baina, bizitzako metafora bat gehiago baino ez dela esango nuke.

Zentzu honetan aukera bi ikusten ditut, aukera esan dut, baina, izan zitekeen, hautu, erabaki, ikuspuntu, edo dena delakoa. Bat: espektatibak bete eta erakusleihoetako maniki bat gehiago izan, manikiaren gorputza desio eta estandarrek markatu bezala

Neu bat, modaren biktima, ez dakiena aukera bien artean zein aukeratu, lehengo zein bigarren aukera kanpotik jasotako iritzi eta estimuluez guztiz baldintzatuta daudelako, eta 1 zein 2 aukeratuta antzeko arituko nintzelako espektatibak betetze nahi horretan. Neu bat, biktima bat uste duena modaz asko dakiela, modara doana edo moda neu naizela uste duena, bat gehiago.

Edozein pasarelatan izango gara kritikatuak, eta edozein desfiletan dauzkagu esandako aukerak, bat zein bi, edo bat ere ez, edo hirugarren bat aukeratzeko aukera. Bertsoaren pasarelan, kalean, lanean, lagunarteko pasarelan, jendaurrean, mikro parean, zein gure intimitatean. Geuk erabakitzen dugu kareta noiz jantzi edo kendu, noiz makillatu gehiago edo noiz garbitu aurpegia, noiz jantzi lentejueladun soinekoa eta noiz pijama. Nork dio ezin dela pijaman makilatuta joan? Hor beste aukera bat, lokaztuta zein loretan, gure zaintza da konjuntorik onena.

“Agure zaharra falta da bere etxe ondotik, haize txar batek hartuta eraman du hemendik”. Estrofa horixe burutik kendu ezinik nabil, txapelketetan sortzen diren haize korronteei buruz idatziko nizuela hitz eman nizuenetik. Txapelketako zenbait saiotara hurreratu naiz eta sumatu ditut haize korronte batzuk, apalak oraindik, ez dute indar gehiegirik hartu. Ziur naiz txapelketak aurrera egin ahala indarra hartuz joango direla, ikusiko dugu haizete bihurtzen diren! Ausartegia izan nintzen akaso eta goizegi iruditzen zait horietaz hitz egiteko, izango dugu denbora aski.

Hala ere, haize korronteak ez dira txapelketan soilik sumatzen eta beste haize korronte batzuei buruz hitz egin nahi nizueke. Euskararen inguruko eztabaida eta ikerketetan ere haize dexente altxatu dira azken boladan, ez indar gutxikoak zenbait. Azken horiei buruzko eritzia eskatuz, duela gutxi aspaldiko lagun batek idatzi zidan Whatsappez, bertsolaria bera. Bertsolari ona gehituko nuke, aspaldian plazetatik urrundu

El Correoko titularrak hala zioen: “El euskera entró Álava en el siglo VI y desde la llanada se expandió a Bizkaia y cuenca del Deba”. EHUko Mikel Martinez Areta ikerlariak eginiko adierazpenak jasotzen zituen, Dulantziko basilikan eginiko aurkikuntza arkeologikoetan oinarriturik, euskararen zabalkunde berantiarra defendatzen zuen, Deustu Unibertsitateko Joseba Abaitua filologoaren lanekin lotuz berea. Irakurri nuen atentzioz artikulua baina nola erantzun “Zer deritzok?” hari? Ez naiz whatsappez eztabaidetan hastearen zale, ez erantzutea ere itxusi gera zatekeen, beraz bertso sorta hau idatzi nion zortziko txikian aspaldiko lagunari:

Zeuk eskatu didazu nire eritzia, ikerketa bat irten omen da bitxia, ez daukat zertan jarri dudatan zientzia, denborak esango du bere garrantzia!

Euskararen gaineko azken ikerketa, Dulantzin basilikan, omen indusketa, egilea da Mikel Martinez Arrieta, laister emango dio beste batek buelta!

Ikerketa bat beti da aztertzekoa, zergatik ez, dudatan ere jartzekoa?

Noizkoa den euskara; mendebaldekoa?

Dionan alde joka dezala lepoa!

Seigarren menderarte

Araba, Bizkaian, ez zela euskararik dabil froga nahian, ez Forun, ez Mutrikun, ez sierra Badaian... Zer hitzegiten zen ba orduko garaian?

Hizkuntza zeltiarrak, da bere promesa, gero latinak eman zigula babesa!

Froga nahi du aurreko sustratorik eza... lanak ongarritako balio baleza!

Euskararen teori hain berantiarra, lehendik ere daukat aditu xamarra, Santana aurrean ta atzean Lakarra, zaila dago osatzen denekin bakarra!

Mende horren aurretik euskarak akaso, atzera egin zuen erasoz-eraso, gero berriz hedatu ta herriak jaso, nork daki ehuneko ehun zer ote zen jazo?

Nik onartu dezaket lan horren aipua, hipotesia balitz ta ez epaitua, atzean babesletzat dauka Abaitua... lehendik ere nauka nahiko gogaitua!

Egia balitz ere edo erdi ziri, gaurko euriaren gain bihar sirimiri, orduko basilika ta orduko hiri... Biharko Euskal Herriak axola dit niri!

Ikerketa guztiak onak dira berez, atzean ez balute hainbeste interes, aurrera tiratzea ez daukagu errez... zer ginen ez dakigu, zer garen ere ez!

Eman diezaiogun arnas euskarari! Hortarako aholku nire lagunari, ahal bada erantzun zaidazu kantari ta utzi El Correo irakurtzeari!

Egun batzuen ondoren jaso nuen erantzuna. Ilusioz hartu nuen. Whatsappez bertso sorta iritsi zitzaidan nire gozagarri… eta ezkutuko lagunak baimena emango balit, baita zuen gozagarri ere! Hala nahi baduk, izena gordean mantenduko diat, baina haizeari eusteko ez al ditek bertsoek aireratu behar? Hor al hago lagun ezkutuko? Zer deritzok?

BASARRI ETA UZTAPIDE

BAT-BATEKO BERTSOA, JOLAS GALDUAREN BILA (II)

TESTUA: PELLO ESNAL ARG: XDZ

Jolas-izaera galtzen ari da bat-bateko bertsoa. Neurri batean, galera horren historia da bertsolaritzaren historia. Historia hori zirriborratu nahian, bost flash eskaini nituen aldizkari honen aurreko zenbakian, XIX. mendean hasi eta 1935eko eta 1936ko txapelketen arteko bilakaera azalduz.

Hurrengo zenbakian, Euskaltzaindiak antolatutako bertsolari-txapelketak aztertuko ditut, azaletik bada ere. Halako garrantzia izan dute bertsolaritzaren azken urteetako historian. Txapelketa horien zurrunbiloan sartu aurretik, ordea, geldialdi bat egingo dugu, zenbaki honetan. Urteen joanean bertsolaritzak egindako ibilbidean ez baina, egun bateko bertso-jardun batean jarriko dugu arreta. Hain da esanguratsua!

Ez zen amaitu zaharra 1936-1939ko gerra. Gerraurreko bi txapelketa haietan protagonista izandako bi bertsolari gazte dira orain ere protagonista –Basarri eta Uztapide–, baina txapelketa giroarekin zerikusirik ez duen festa giroan, Gipuzkoako herri txiki eta erabat euskaldun batean –Aian–.

Duela 78 urte izan zen, 1944an, abuztuaren 7an, herriko zaindari san Donatoren egunez, uda bete-betean. Festetako egitarauan, bi bertso saio zeuden iragarrita: bata, goizean, meza nagusiaren ondoren; bestea, arratsalde beranduan. Herriko plazan izango ziren bi bertso saioak, horretarako prestatutako oholtza berezian.

Duela 78 urte, 1944an, abuztuaren

7an, Aian. Festetako egitarauan, bi

bertso saio zeuden iragarrita: bata

goizean, bestea arratsaldean. Baina

Uztapideren bertso batek hankaz

gora jarri zuen egitaraua.

Baina Uztapideren bertso batek hankaz gora jarri zuen egitaraua. Egun osoko bertso-jardun bihurtu zituen aurreikusitako bi bertso saioak. Eta, plazaren muga zehatzak gaindituta, inguru zabalera hedatu zuen bertsoen eszenatokia.

Egun hartan, ez zen argazkilaririk izango Aian; kazetaririk ere ez. Eta orduan gertatua haizeak eramango zuen oso-osorik, zenbait aiarrek gogoan hartu izan ez balute. Haietako batek –Joxe Mari Lertxundik (Aia, 1932 – 2022)– hamabi urte zituen orduan, eta ia hirurogei urte geroago kontatu zituen udako egun gogoangarri hartan gertatuak, Uztapideren Berriz plazara liburuan.

Joxe Mari Lertxundiren testigantza ezin baliotsuago horretan oinarritzen da nire lan hau. Askotan aditu genion kontatzen, oso antzeko beti ere. Urteen joanak ez zituen lausotu haren oroitzapenak. Hemen, euskara batuan ipini ditut haren hitzak.

Era berean, euskara batuan doaz gainerako aipuak ere, baina jatorrizko bertsioan utzita bertsoak. Aia, 1915. Arg: Indalecio Ojanguren

Bi izen betiko uztartu zituzten 1935eko eta 1936ko bertsolari guduek edo txapelketek: Basarri eta Uztapide.

Basarrik hogeita bat urte zituen, 1935eko Txapelketa irabazi zuenean. Bertsolaritzaren berritzea zekarren. Argi zituen kontuak: ez zen inola ere taberna giroko bertsolaria izango. Nahiago zuen Kepa Enbeita Urretxindorraren bertso jarduera, poesia kutsukoa, hizkera jasokoa. Bertsolaritza hura bat zetorren, gainera, Euskal Pizkundea mugimenduak sustatzen zuenarekin.

Lau urte zaharragoa zen Uztapide. Hogeita sei urte zituen, 1936ko Txapelketan bigarren saria eman ziotenean, nahiz eta epaimahaiko batek aitortu zion lehenbizikoa irabazi zuela.

Txirrita handik bost hilabetera hil zen, 1936ko ekainaren hasieran. Hiru urteko gerra etorri zen ondoren. Ez zen gehiago bertsolari gudurik izan.

Frontearen alde banatan ibili ziren Basarri eta Uztapide. Gerra bukatuta, etxera itzuli zen Uztapide. Basarri ez zen etxeratu 1943a arte, azken hiru urteak batallón de trabajadores delakoetan gatibu igaro eta gero. Baina bertsoak bildu zuen gerrak sakabanatua. Berehala hasi ziren biak elkarrekin bertso kantuan, herriz herri eta plazaz plaza.

Frontearen alde banatan ibili ziren Basarri eta Uztapide. Gerra bukatuta, etxera itzuli zen Uztapide.

Basarri ez zen etxeratu 1943a arte, azken hiru urteak batallón de trabajadores delakoetan gatibu igaro eta gero.

Hain zuzen, hasiera hartako saioa da Joxe Mari Lertxundik kontatzen duena. Urrearen balioa du:

Nik dozena bat urte nituela, gutxi gorabehera, Aiako festetan, Donato Deunaren egunez, 1944ko abuztuaren 7an, Basarri eta Uztapide bertsolariak ekarri zituzten.

Nire denboran lehenengo aldiz orduan entzun nien neurri hartako bertsolari batzuei. Nik neurez txikitandik ekarri nuen bertso zaletasuna; eta egun hartan bi bertsolari sonatuenak aurrez aurre ikusi eta haien bertsoak entzunez egotea, gaur Aita Santua ikustea baino handiagoa zen askozaz ere.

Astelehena izanagatik, jai handia zen Aian: San Donato eguna. Festa egarriz zen herria, eta bertso jolaserako prest bai bertsolariak eta bai entzuleak, artean bazkalordua urrun samar. Hamabi urteko mutikoak, berriz, betirako jasoko du, xehe-xehe eta zehatz-mehatz, orduan ikusi eta entzuna:

Meza nagusiaren ondoren, era honetan jarri zuten bertsolariak kantatzeko tokia: plazaren erdi-erdian bi bukoi edo kupel handiren gainean oholtzadura bat; gainera igotzeko eskailera, ertz batean; gainean, alde banatan aulkietan eserita bertsolariak; eta erdian, beste aulki batean jarrita, botileroa, noizik eta behin haiei tragoxka bana emateko.

Garai hartan bertsolarientzat gai-jartzailerik ez zen izaten, eta beti edo gehienetan Basarrik ematen zion hasiera, eta nondik nora joan behar zuten bidea jarri ere bai.

Lehendabizi, Basarrik herriko zaindariari kantatu zion; eta Uztapidek ere berdin. Ez dakit ziur gai hartan bina edo hiruna zenbat bertso kantatuak izango zituzten. Baina Basarrik hurrengo bertsoan herriko agintariengana jo zuen.

Basarrik eta Uztapidek ohiko moduan hasi zuten bertso saioa, Aiara eraman zituen motiboa gogoratuz. Jendeak elizan entzuna izango zuen san Donatoren berri, eta bertsolariek ere hura aipatu eta jai giroan sartu, bide batez ahotsak ere probatuz. Etorriko da jolaserako ordua. Ez dago presarik. Baina gutxien uste denean sor daiteke okasioa.

Joxe Mari Lertxundik ezin hobeto erretratatu du eszenatokia, gaur horren bitxia egiten zaiguna. Badago, ordea, oraindik ere zer zehaztua eta xehetua, ondoren gertatu zena behar bezala ulertuko bada:

Ohartxo bat egin nahi diot irakurleari, gauza nola gertatu zen jakiteko eta Uztapideren ateraldia errazago ulertzeko. Lehenago esan dut nola kupelen gaineko oholtzaduran jarri zituzten bertsolariak. Inguru guztia jendez beteta zegoen, eta aurreko aldean herriko alkate jauna bere zinegotziekin aulkietan eserita. Alkatea ehun eta berrogei kilo izango zen gutxienez, eta horretatik etorri zen Uztapideren bertso gogoangarri hura.

Basarrik, kantatzeko bidea jarri zion, azkeneko bi puntuak honela kantatuz:

Orain urrengo eginkizuna au degu bertsolariak: bion artean jaso ditzagun erriko agintariak.

Arg: Vicente Martin

Hamabi urteko mutikoak, ia hirurogeita urte geroago, Basarriren bertsoaren bigarren erdia bakarrik zuen gogoan. Betirako gelditu zitzaion oroimenean, ordea, Uztapideren hurrengo bertsoa eta hark eragin zuen festa:

Basarri oni burutazio xelebrek zaizka etortzen, zer lanbidetan sartutzen geran ezta kontuan erortzen. Agintariak goraltze ori etziok erreza lortzen, kostako zaiguk alkate jauna emen goraño jasotzen.

Uztapideren bertsoa entzun zen une hura, Aiako plazan harrigarria izan zen. Hura adierazteko ez dago hitzik. Hango barre algarak eta haiek oihuak! Hura jendearen eromena! Bertsozaleak gozatzeko uneak horiek izaten dira.

Horrelako gauzak, norberak bizitzen ez baditu, ezinezkoa da gertatuaren berri besteri ematea.

Franco Aian, 1945.

Uztapideren bertsoa entzun zen une hura, Aiako plazan harrigarria izan zen. Hura adierazteko ez dago

hitzik. Hango barre algarak eta haiek

oihuak! Hura jendearen eromena!

Baina festa hasi besterik ez zen egin. Ustekabeko ondorioak izan zituen Uztapideren bertsoak, eta hankaz gora jarri zuen egun hartako jai egitaraua:

Orduan jendeak zeukan bertso gosearekin, eta Uztapideren graziarekin, alkatearen handitasuna adierazteko bat-batean halako bertsoa botatzea, neurriz kanpokoa gertatu zen entzuleentzat.

Baina zeharo alderantziz alkate jaunarentzat. Garai hartan ez baitzegoen ohiturarik bertsolarien ateraldiak bromatzat hartzeko, eta orduko Aiako alkateak ere oso gaizki hartua izango zuen. Iseka edo errespeturik eza iruditua izango zitzaion. Bestela, halako agindurik ez zuen emango bertsolarientzat. Horrekin neurtzen da bekatuaren handitasuna.

Hara nolakoa eman zuen alkateak agindua. Bertso hura zela bide egin zioten irainaren ordainezko zigorra ez zuten txantxetakoa izan: bazkalondoan hasi eta, berriz plazan kantatzeko ordua iritsi arte, taberna bakoitzean, kale barruko bost tabernetan eta Armendiko bentan seigarrena, denetan bertso saioa egin behar zuten. Eta agindu hura betearazteko, alkate jaunak mutil bat jarri zuen, gelditu gabe jardun zitezen.

Bazkalondoan, tabernaz taberna zer gertatu zen ere kontatzen du Joxe Mari Lertxundik, gehienbat besteren testigantzak baliatuz. Dirudienez, Armendiko bentan bakarrik izan zen bera, baina barrura sartu gabe. Tabernaz taberna gertatutakoa kontatzeko, berriz, bestek buruz jasotako bertsoak baliatzen ditu. Zortzi bertso, guztira.

Hona lau bertso aldatuko dituk, dagokien testuinguruan, Joxe Marik eman bezala. Lehenengoa, Portetxaene tabernakoa da. Itxura denez, serio xamar hasi ziren bertsolariak bazkalondoan. Zigorra betetzeak hala eskatzen zuen, noski.

Portetxaene tabernan bertsotan ari zirela, Uztapidek bere gurasoak hil berriak izan nonbait, eta gai hartara sartu zirenean kantatu zuen bertsoa da ondoren datorrena. Nire anaia Patxi zenari ikasi nion:

Zortzi illabeten barruan il zitzaizkidan bi guraso, gauza orrekin nere biotza samindua daukat oso. Gure Jainkuak aien animak zituan zerura jaso, gu ildakoan aien ondora juango gera akaso. Joxe Mari Lertxundi. Arg: Karkara

Basarri ez zen taberna giroko bertsoen zale izango. Baina ez zion muzin handirik egingo Uztapideren bertsoari. Dena den, ahuntzak larrera bezala, berehala jo zuen Uztapidek jolasera. Halako aukera eskaini zion, izan ere, alkate jaunak bi bertsolarien jarduna zaintzeko jarritako mutilaren jokabideak.

Landaene ostatuan ari zirela, Uztapidek botileroari kantatutakoa da ondoren datorren bertso hau. Alkateak bertsolarien gidari jarri zuen mutil hura zurrutero xamarra izan nonbait; eta ostatu hartan ere botila ardoa atera omen zuen, eta bertsolariei tragoxka bana eman eta berak basoa beteta edaten omen zuen, eta orduan honela kantatu zion Uztapidek:

Botilleroak gu zaindutzeko nola dadukan ordena, orregatikan ateria du botill ardorik onena.

Ikusitzen det beronek ere ardoa maite duena, guri emateko aitzakian berak edan du geiena.

Berriro ere, Uztapidek aldatzen du erabat giroa. Nahikoa du bertso bat. Oraingoan, alkateak ez baina, hark jarritako zaindariak eskaintzen dio aukera. Eta baliatu. Goizean handia izan bazen plazako jendearen gozamena, ikustekoa izango zen arratsaldean tabernaz taberna bertsolarien atzetik zebilen lagun mordoarena ere. Hori da zigorrari buelta ematea!

Azkenean, kale barruko bost tabernak alaitu ondoren, Armendi baserriko ostatura edo benta modukora iritsi ziren bertsolariak. Honelaxe dio Joxe Mari Lertxundik:

Bertsolariak, kaleko ostatuak pasa zituztenean, arratsaldeko seiak aldera iritsi ziren benta horretara, beren ondoren jende mordo bat zutela.

Ni ere lagunekin hantxe joan nintzen; baina ostatu barrua berehala bete zen, eta gu kanpoko aldean gelditu ginen, leiho ertzetik bertsolariak ikusten genituela, eta belarriak erne gainera.

Armendiko bentan, hiru bertso saio egin omen zituzten: lehenik, zortziko txikian; gero, zortziko handian; eta azkenik, berriro ere zortziko txikian. Joxe Marik sei bertso jaso zituen bere idatzian. Hauek dira bi lehenengoak:

Uztapidek:

Lenago jardun gera beko tabernetan, ordena da kantatzeko ostatu danetan. Au ere nola dagon kaletikan bertan, oraingo saioa degu Armendiko bentan.

Basarrik:

Oraintxe arkitzen naiz oso nekatua, badetela uste det zertaz kejatua.

Len ere amaika aldiz ola gertatua, ni ari naiz pagatzen onen pekatua.

Aurreko tabernetatik ekarriko zuten hizpidea bi bertsolariek. Oraingo honetan, Basarrik akuilatzen du Uztapide. Honek ez zuen askorik behar eztena dantzatzeko. Zer beste nahi zuen tabernaz taberna zebilen lagun mordoak?

Armendiko bentan amaitzen da Joxe Mari Lertxundiren testigantza. Ez du aipatzen zer gertatu zen plazako arratsaldeko bertso saioan. Dena den, merezi zuen amaiera emango zioten san Donato egun gogoangarri hari.

Idi probak Aian.

Funtsa: Arturo

Delgado

Guri, une honetan, aurreko artikuluaren hasieran jasotako Antonio Zavalaren hitzak datozkigu gogora: «Ez da erraza hitz gutxitan laburbiltzen zer izan den bertsolaritza Euskal Herriarentzat. Jolas xalo eta soil bat izan da, baina beste hainbat jolas konplexu, arranditsu eta garesti baino sakonagoa eta benetakoagoa».

Hitz horiek irakurrita, XIX. mendearen hasieraraino eraman gintuen oroiminak, bertso jolasarenak aspaldi urruneko kontuak bailiran. Joxe Mari Lertxundiren testigantzak ere urruneko gizarte eta giro batera garamatza, baina hauek ez zaizkigu horren urruneko egiten. Urrunekoa egiten zaigu 1944ko uda hartako bertso saioa, baina aldi berean ezaguna ere bai. Neurri batean edo bestean guk geuk ere bizi izan bagenu bezala.

Bestela esanda, gure egunetaraino iritsi zaigu bertso jolasaren festa. Ezaguna dugu bertsozaleok, eta are ezagunagoa bertsolariek. Basarrik eta Uztapidek hartu zuten gerraurreko bertsolarien lekukoa, eta gure egunetaraino ekarri zuten, urte askoan makina bat plaza gozatu ondoren, Zepai, Txapel eta abarrekin batera. Horien itzalean hasi ziren Manuel Lasarte, Lazkao Txiki, Joxe Lizaso, Joxe Joakin Mitxelena eta orduko zenbait gazte. Bertsolari txapelketak ere antolatzen hasiak ziren berriro.

Aiako eliza, 1940. Arg: Pascual Marin

Hemeretzi

Uztapidek beren ekimenez osatu

Aian bertan, hemeretzi urte geroago, Asentzio ondorengo igandean, 1963ko maiatzaren 26an, arratsaldez, Aiako bertsolarien txapelketa jokatu zen. Ordurako, jokatuak ziren Euskal Herri osoko beste bi bertsolari txapelketa, Euskaltzaindiak antolatuta. Basarrik irabazi zuen 1960koa eta Uztapidek 1962koa.

Bertsolari Txapelketa Nagusi horien eraginez-edo antolatu zuten Aiakoa bertan zeuden lau apaiz gazteek, Jesus Gaztañaga eragile nagusi. Hau erretore zegoen Laurgain auzoko elizan. Honekin batera aritu ziren Altzola auzoko apaiza, Andoni Lekuona; Urdaneta auzokoa, Xabier Azurmendi, eta herrian bertan erretoreorde zegoena, Jesus Iturrazpe.

Bederatzi bertsolari gaztek hartu zuten parte. Lau, herri erdigunean bizi ziren; beste bostak, auzoetan. Gaur, bederatzi haietako biren testigantzak ditugu eskueran: Joxe Mari Lertxundirena, berriro ere, eta Nikolas Zendoiarena. Horiei esker txapelketa berezi haren zenbait ezaugarri atzemateko moduan gaude. Hiru soilik aipatuko ditut.

Hasteko, berriro ere klase kultua dugu bertsolaritzaren eragile, XIX. mendeko Lore Jokoetan eta gerraurreko txapelketetan bezala. Oraingo honetan, lau apaiz gazte dira; horietako hiruk utzia dute beren arrastoa euskal kulturan.

Apaiz haiek ez ziren mugatu txapelketa antolatzera. Auzoz auzo ere ibili ziren gazteak animatzen; eta animatu ez ezik, prestatu ere egin zituzten, herriaren erdigunean bizi zirenak behintzat, Joxe Mari Lertxundik dioenez:

Senar-emazteok biok ere bertsozaleak nola ginen, geure etxean bertan [herriko Galarzelai Txiki etxean] hasi ginen bertso ariketak egiten inguruan bizi ginenak, txapelketarako txukun samar prestatzeko asmoz. Holaxe biltzen ginen Joxe Antonio

Arrillaga, Jaime Manterola eta Joan Joxe Errezabal. Gaztañaga jauna gai jartzaile eta zuzendari lanak egiten.

urte lehenago, Basarrik eta

zuten saioa. Orain, gai-jartzaile bat dute gidari, eta bi epaimahaiko epaile.

Txapelketaren eguna iritsi zenean, berriz, lau apaizek jardun zuten lanean, nork bere esparruan. Joxe Mari Lertxundiren hitzetan:

Epaile lanetan, Gaztañaga eta Azurmendi ziren lehenengo txapelketa hartan. Gaiak ematen, berriz, Andoni Lekuona jauna; eta Iturrazpe jauna altaboz eta megafonia lanak zuzentzen.

Aiako plazan gaude, 1944ko udan goizeko bertso saioa izan zen eszenatoki berean. Baina oso bestelakoa da bertso saioa. Hemeretzi urte lehenago, Basarrik eta Uztapidek beren ekimenez osatu zuten saioa. Orain, gai-jartzaile bat dute gidari, eta bi epaimahaiko epaile. Bertan da herriko jendea ere, baina gai-jartzailea eta epaimahaikoak bitarteko lanetan, bertsolarien eta entzuleen arteko harreman zuzena lausotzen.

Bertsoetan ere badago alderik. Bakarra dugu eskueran. Hau ere buruz jasoa, oraingo honetan kantatu zuenak berak. Dena den, Nikolas Zendoiak eman digu idatziz bertsoaren berri, testuingurua ere azalduz.

Joxe Mari Lertxundi atera zen txapeldun. Aterako ez zen, ba!

Jarri dio Andoni Lekuonak gaia: “Altxerriko kobazuloan, hamalau mila urteko gizona aurkitu duzu, eta euskara nola dagoen galdetu dizu”. Eta Joxe Marik zer kantatuko eta oraindik

ere gogoan duen bertso hau:

Amalau milla urte badira joan ziñala emendik, eta euskera nola dabillen jakin nai dezu nigandik. Egia garbi esatekotan, zerbait atzendu da leendik.

Zu lasai egon euskera zaarrak arnasa badu oraindik.

Bertso esanguratsuagorik! Ez du zerikusirik 1944ko harekin. Hau, hitz batean esateko, txapelketako bertsoa da. Gerraurreko txapelketetara garamatza gaiak; 1960 eta 1962ko txapelketetara, gaiaren formulazio jantziak.

Benetan biribila da bertsoa. Ez ziren haserre izango lau apaizak. Erremate ederragorik, herrixka bateko bertsolari txapelketa xume batentzat! Basarri bera ere gustura geldituko zen, bertso haren berri jakin zuenean. Zabaltzen ari zen berak urratutako bidea.

Aiaraino ere iritsia zen bertsolari txapelketen eragina. Baina Uztapideren 1944ko bertso hark jarraituko du agintzen herriaren oroimenean. •

Aipuak

IRIONDO, Joxemari (2002): Iñaki Eizmendi Basarri (1915-1999). Gasteiz, Kultura Saila: Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza [Bidegileak, 26]

LERTXUNDI, Joxe Mari (2018): Iragana gogoratuz. Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia [Auspoa, 336].

UZTAPIDE (1975): Lengo egunak gogoan. Tolosa, Auspoa.

UZTAPIDE (2001): Berriz plazara II. Oiartzun, Sendoa. [Auspoaren sail nagusia, 12].

ZAVALA, Antonio (1996): Auspoaren auspoa I. Oiartzun, Sendoa [Auspoa, 238].

ZENDOIA, Nikolas (2017): “Aia, nere leenengo bertso-plaza”. El diario vasco (2017.04.06).

ateratzekotan nengoelarik,

plazara jalgi ziren

Abdelkaderren bertsetak

Etxahun-Iruri, Mattin “koblakariak”. Bertsolaritzak magiaz xoratu ninduen, eta oraino

BIGARREN MUNDU GERLAREN ONDOTIK, HAURTZAROTIK ATERATZEKOTAN NEN -

GOELARIK, IPARRALDEAN PLAZARA JALGI ZIREN ETXAHUN-IRURI, XALBADOR

ETA MATTIN “KOBLAKARIAK”. BERTSOLA -

RITZAK BERE MAGIAZ XORATU NINDUEN, ETA ORAINO ERE ZERBAIT MAGIKORIK

IKUSTEN DIOT. BERTSOLARIA ZINEZ GORA

JARTZEN DUT, DOHAIN BEREZIAK BAITI -

TU, NIK EZ DITUDANAK. AHOZ URRI NAGO, HITZ GUTI DUT, ERRAZTASUNIK EZ SOLAS

ARRUNTEAN ERE: BAT-BATEKO JOKOA EZ

DA NIRETZAT EGINA. BERAZ EZ NAIZ INONDIK ERE BERTSOLARIA, BAINA BERTSOZALEA BAI ERROTIK, BERTSOLARIEN ARE MIRESLEAGOA.

Bertsolariak deus ez den lekutik ere zerbait ateratzen du kasik beti, sorginetik badu, sorgin onetik bistan dena. Zuberoan sorgin hori “belagilea” deitzen dugu: jendea belarrez artatzen duena, belar onez prefosta eta otoitzez. Haatik otoitza ez bide duke beti ortodoxoa, belarra ere beharbada ez beti hauta: artetarik sorgin fama duen jendea sutara botatzen du epaile zorrotz batek. Gainera ezin uka dohainaren jabetza ez dela nahikoa, lan asko egin behar duela bertsolariak.

Idaztea ordea zinez egokia zait, oso gustukoa, eskulana delako: eskuez ere pentsatzen dudalakoan nago. Prosan idazten hasi nintzen 1957ko

udazkenean aldizkari batzuetan, eta 1970ean liburuetara igan. Bertsopaperetara pasatu nintzen 1977an kantuaren bitartez, doinu zaharretan, gehienik zortziko txikian. Kantutik olerkira non dago artea? Ez dut ikusten. 1980tik 2015era zortzi olerki liburu agertuak ditut.

Zuberotar idazlea izanez gero, zelan egonen nintzen pastoralik “hontü” gabe? Lehenbizikoa nire herritar handi bati eskaini nion, Anton Abadia jakintsunari, Abadia Ürrüstoi trajedia, eta 1990eko udan Zuberoako ikastolek antzeztu zidaten Maulen (bi aldiz), Donibane Lohizunen, Arrasaten eta Oiartzunen. Apetitua janez etortzen omen da: gustu harturik, orotara hamar baditut idatziak, horietarik zortzi antzeztuak, azkena Abdelkader trajedia, Ürrüstoin emana 2021eko udan, eta jaun horrez izango da nire artikulu honen mamia.

Zergatik pastoral bat Abdelkaderri ? Aljeriako guduan parte hartu nuen 27 hilabetez, horietarik kasik urte pare batez Saharako ekialdera, Tuggurten eta Uarglan, Hassi-Messaoud petroliogunetik eta Tunisiako mugatik hurbil. Hor aljeriar abertzale armatuek ezin zuten deus egin: Frantziako armada indartsu zegoen oasietan, eta basamortua hegazkinez kontrolatzen zuen osoki. Beroa genuen etsai nagusia: hemengoa ere nekez jasaten dut eta... Baina gehienik min egiten

TESTUA: JEAN LOUIS DAVANT, EUSKALTZAIN ETA BERTSO-JARTZAILEA

Etxahun-Iruri, Xalbador Bertsolaritzak bere oraino ere zer

Bertsopaperetara

pasatu nintzen

1977an

kantuaren

bitartez, doinu zaharretan, gehienik zortziko

txikian. Kantutik

olerkira non dago

artea? Ez dut ikusten.

zidana zen hango jendearen egoera latza gure armen azpian. Bigarren Mundu Gerla denboran aleman soldaduak Zuberoan ikusiak nituen okupatzaile lanetan, eta han, Aljeriako basamortu ezinago zabal hartan, ene burua haien idurira sentitzen nuen, herri zapaldu baten okupatzaile. Sentimendu horrek ezin sendatuzko zauria utzi zidan, eta leize horretarik azkenean atera naiz antzerki honi esker.

Gure gerla ezin nuen zuzenean agertu, kalte gehiegi eginen zuen hemen, jendeak ez baitu oraindik irentsia: ene belaunaldikoek milioika parte hartu zuten Frantziatik, milaka Iparrraldetik. Beraz Aljeriako lehen gerlaren aipatzea hautatu nuen Abdelkader aitzindari famatuaren itzulian, eta bigarrena doi-doia hunkitzen dut bukaeran, bestearen ondorio logikoa zela erakutsiz.

Nor zen Abdelkader hori? Oran aldean sortua 1808ko irailean, Damaskon zendua 1883ko

II. Mundu Gerla denboran aleman soldaduak

maiatzean, lehenbiziko aljeriar abertzale ezaguna dugu. Hamabost urtez buru eman zion Aljeria konkistatzen zuen frantses armadari. Azkenean, gudariz gabeturik, borroka utzi zuen. Bost urtez Frantzian preso egon zen bere familiarekin, bereziki sei hilabetez Paueko errege jauregian. Gero bizitza Siriako Damaskon luzatu zuen, olerki mistikoa, teologia eta filosofia landuz. Hango kristauak babestu zituen orduko jihadisten erasotik. Horren hautsak 1966. urtean Aljeriara erakarri ditu Bumediene lehendakariak.

Orokorki, Abdelkader erlijioso sufia zen, baina gudari egin zen bere lurra, jendea, fedea eta legea konkistaren aurka zainduz. Horretarako estatu aske bat eraiki zuen. Gudua galdurik, pentsatu zuen Jainkoak ez zuela bere xedean bermatzen: beraz armak utziz, bere lehenbiziko bokaziora itzuli zen, letra sainduei, obra onei eta otoitzari emana.

PASTORALA : ONAK URDINEZ ETA

GAIZTOAK GORRIZ

Zuberoatik datorren trajedia / pastoralak Ongiaren eta Gaizkiaren etengabeko borroka antzezten du. Ongiaren aldekoak, urdinez

jantziak, ate urdinetik ibilki, “Kiristiak” dira, Gaizkiaren aldekoak ordea gorriz jantziak, ate gorritik ibilki, “Türkak” dira. Hiztegi horrek dagoeneko zentzurik ez du, joana den garai batekoa da, beraz ene ustez denbora hartan uztekoa. Eiki, otoman inperio erraldoiak Europa kristaua zinez mehatxatzen zuen mendeetan sortu zen. Aldiz inperio hori erori da duela mende bat, Lehen Mundu Gerla galdu ondoren, aleman eta austriar inperioekin batera. Geroztik, pastoralak europarron arteko borroka laikoak antzezten dizkigu, bereziki euskaldunon eta gure etsaien artekoak.

Europa oraino kristaua ote da? Ez zait iduri, eta nahiz europarron apostasia horrek min egiten didan, uste dut trajediako hiztegia araberan aldatu behar dugula, gaurko egoerari egokitu.

Bi etsaiak nola deitzen ahal genituzke? Hiztegi arbitrario guztia bazter utzirik, goazen beraz errealismo hutsaren bidez, alderdi eta eskualde bakoitzari bistakoa den izena ematera: ate urdinetik urdinez bezti eta jantzirik jalgitzen direnak “Urdinak” deitu, besteak ordea “Gorriak”, araberako ezaugarriekin. Nik bederen hola eginen dut.

Zuberoan ikusiak nituen okupatzaile lanetan, eta Aljerian, ene burua haien idurira sentitzen nuen... Sentimendu horrek ezin sendatuzko zauria utzi zidan, eta leize horretarik azkenean atera naiz antzerki honi esker.

Abdelkader trajediako heroi musulmana “Urdinen” buru agertu zaigu. Hautua zinez erraz eta naturala izan zait: Abdelkader bere herrian zebilen, bertako jendea, fedea eta legea zainduz Frantziako soldadu galtzagorrien oldarretik, eta berantago, dekonkistako gerlan, ni gorrietarik izan beharra nintzen, gogoz gaindi prefosta.

ABDELKADERREN MEZUA

Maroko eta Frantziako armaden artean tinkatua, kasik gudariz gabetua, Abdelkaderrek bere kontseiluarekin adostasun osoan, armen uztea erabakitzen du. 1847ko abenduaren 23an jakinarazten dio Lamoricière jeneralari, eta jarraian Aljeriako gobernari orokor berria den Aumaleko dukeari, ekialderako bidea irekitzen dioten ber. Hara libre joaten ahalko dela hitzematen diote. Baina Frantziako gobernu ezberdinek hitz hori janez, preso atxikiko dute kasik bost urtez Toulonen, Pauen, Amboisen. Hor Errepublikako lehen presidentea den Napoleon III.ak 1852ko urriaren 16an zuzenka erranen dio aske uzten duela. Eskuzabal eta zuhur agertuz, Abdelkader Frantziaren eta kristauen adiskide fidel egiten du.

1852ko abenduan, Abdelkaderrek Frantzia uzten du, Aljeriara ez dela behinere itzuliko hitzeman ondoren. Bere familia osoarekin Marseillan itsasontzia hartzen du Turkiarako. Lehenik Bursan bizi da. 1855ean behin betiko Damaskon ohatzen da, hor baitago Ibn Arabi andaluziar musulman mistiko handiaren hilobia. Aljeriar batzuk gehitzen zaizkio, aterpetu talde txiki bat osatuz inguruan.

Erlijioari eta literaturari ematen da. Liburu baliosik biltzen du, Ibn Arabiren eskuizkribu batzuk bilatzen ditu agerrarazteko. Liburu

Abdelkader erlijioso sufia zen, baina gudari egin zen bere lurra, jendea, fedea eta legea konkistaren aurka zainduz.

berriak idazten ditu filosofiako eta teologiako gaietan, olerki mistikoak ere “ontzen”; Koraneko testu nagusiak irakasten eta argitzen ditu meskitan eta anaidietan.

Horren mezu nagusia: aurkarien hurbilketa, kontrarioen juntatzea, azalian biltzea. Emirraren irakaspena tolerantzia handienekoa da: otoitzean ari den jende oro, izan dadin judu, musulman ala kristau, eta berdin idolozalea ere, ber Jainko bakarraren otoizle da. “ Xahdat al- wujud” delakoaren teoria du hor: jainkozko izaera zinez bat eta

bakarra dela, bereziki emirrak bere obra nagusian garatzen duen bezala, hots “Kitâb al-mawaqif” delakoan (Geldialdi / geldoaldi / egoeren / etapen Liburuan) , Jainkorik adoratzen duen orok funtsean Jainko bakarra du adoratzen.

Bere aitzinetiko fededun eta erlijio gizon guztiak baino urrunago doa: otoitz guztiak, irakasten duenez, Jainko bakarrari doazkio, moldea soilik aldatzen da, zeren populu bakoitzari jainkozko hitza bere jite bereziaren arabera etorri zaio.

Abdelkader ez zen hitzetan gelditu: 1860ko uztailean Damaskon, drusoen matxinada batean, kristau askori bizia salbatu zion. Santu ekumeniko bat dugu, eta pentsalari handi bat, unibertsala. Gandhiri konpara nezake, baina hura baino hurbilagoa zait geografiaz, historiaz, kulturaz eta fedez, jantziagoa, zabalagoa eta goragoa ere pentsakeraz: Gandhik bere pentsakera sentimenduan oinarritu zuen, Abdelkader aldiz urrunago joan zen, filosofian ikerketak eginez.

Ber denboran, Abdelkader Ben Muhieddine lehenbiziko aljeriar abertzalea dugu, aljeriar nazioaren aita. Hara zergatik Hari Bumediene Aljeriako 2. Lehendakariak, 1966ko uztailaren bostean, hango aberri egunean, emirraren hautsak Damaskon zuen hilobitik Aljeriako hiriburura erakarri zituen, hor Martirien Hilerrian lurperatzeko. Bumediene jaunarentzat eta beste aljeriar askorentzat, Abdelkader egiazki eta zinez heroi nazional bat da.

Pastorala, Ürrüstoiko pilota plazan antzeztua, Bumedieneren mintzaldiarekin bukatzen da, Aljeriako ikurrinaz estalia den hilkutxa bati buruz. •

BUMEDIENE

Hor zütügü Abdelkader gure lehen herritarra Aljeria piztü düan abertzale sügarra.

Ereileak ez dakizü nolako üzta datean

Erein düzü lür hotzean gük eraiki lür honean.

Fededünek badakigü beste bizia düzüla

Bena zure hautser egün ikustate zor dügüla.

Aberrian pausa zite herritarren axolpean Esker honen itzalean historiaren hegalpean.

Abdelkaderren mezua entzunez bi aldeetakoek, zinezko bakea finka dezagun aljeriar jendearekin, bakea gutartean edo inguruan bizi diren musulmanekin, bakea orokorki islamdar munduarekin. Gure planeta urdinak bakean behar gaitu, musulman eta kristauak bereziki, bizirik irauteko, adibidez klimaren berotzeari buru emateko, eskualde beroak baititu gehienik kaltetzen, Mediterraneoz datorkigun migrazio malurusak erakusten duen bezala. Ez dezagun ahantz egiazko bakea justizian oinarritzen dela. Hori dugu 2021. urteko pastoralaren mezua, Abdelkader emirrari esker.

Horren mezu nagusia: aurkarien hurbilketa, kontrarioen juntatzea, azalian biltzea. Emirraren irakaspena tolerantzia handienekoa da: otoitzean ari den jende oro, izan dadin judu, musulman ala kristau, eta berdin idolozalea ere, ber Jainko bakarraren otoizle da.

MA ÑU

Asko dira Bertsolari aldizkariaren lehen alearen irudia garunean iltzatuta daukatenak. Lehendabiziko aldia zen (edo aldietako bat, bederen) argazki batean bertsolari bat mikro aurrean abesten agertzen ez zela. Gregorio Larrañaga zen, bizarra egiten. Mañukorta, edo Iratxe Ibarrak Berria-n idatzitako artikuluari jarritako izenburuaren gisa, “Gure Mañu”.

Joxean Agirre da hedabide honen sortzailea, eta bera joan zen 1991. urtean Mañukorta baserrira aro baten hasiera markatuko zuen elkarrizketa egitera. Aldizkariak 20 urte bete zituela ospatzeko berriz

agertu zen Mañu azalean bizarra mozten, Fredi Paiaren laguntzarekin orduan. Ez da posible izan, pandemia eta bestelako arrazoiak tarteko, 30. urteurrena ere modu berean ospatu ahal izatea. Baina Joxean

Agirrek aurkitu du Mañukorta agurtzeko modu berezia: Rebeca Diaz elkarrizketatu du, azkenengo urte hauetan Mañukorta zaintzeaz arduratu den emakume nikaraguarra.

Iñaki Muruak eta Millan Telleriak ere gertutik ezagutu zuten

Jainkomendiko mutila, eta euren oroitzapen eta gogoetak konpartitu dituzte gurekin.

Aupa Mañu!

“Gregorioren komikotasuna berezkoa zen, ez zen ikasia”

Rebeca Díaz, Mañukortaren zaintzailea

TESTUA: JOXEAN AGIRRE

ARGAZKIAK: CONNY BEYREUTHER

2019ko maiatzean estreinatu zuten Gregorio Larrañaga Mañukortak eta Rebeca Díaz zaintzaileak Markinako

Iderraga kalean bertsolariak zuen etxe berria. Bertsolariak artrosiaren familiako patologia batekin zeramatzan urte batzuk bere jaiotetxean. Geroztik etxea bakarrik ez, Mañuk hain berea zuen bizitzari buruzko filosofia, umorea eta bertsoak ere partekatu ditu zaintzaileak bertsolariarekin. Hain zuzen ere, elkarrizketarako Mañuri eskainitako bertso bat ekarri zigun idatzirik. “Ni izan naiz bere azken ikaslea”, esanez hasi zen kantuan, baina malkoek hartu zioten gaina eta ezin izan zuen jarraitu tarte batez.

Iderraga kaleko 15ean jarraitzen du bizitzen Rebeca Diazek, Mañurekin azken lau urteak partekatu dituen zaintzaileak. “Anaia gazteak esan zidan etorkizuna erabakitzen nuen bitartean hemen jarraitzeko”. Rebecaren etorkizuna ez dago batere garbi: beste lan bat aurkitu eta hemen bizitzen jarrai dezake edo bere sabelean daraman haurraren aitarengana joan daiteke Alemaniara. Umearen aita umetako lagun bat da. “Eskolan elkarrekin ibili ginen eta lagunak ginen. Gero Alemaniara joan zen lanera eta ezkondu egin zela jakin nuen. Egun batez sare sozialen bidez berarekin topo egin nuen, dibortziatuta zegoela esan zidan eta hasi genuen harremana”, dio.

Haurdun gelditu zenean larritu egin zen, ez baitzekien Gregoriok berria nola hartuko zuen. “Uste dut ilusioa egin ziola. Lasai egoteko esan zidan, etxe honetan umearentzako adina leku bazegoelako, eta aita batek alabarekin izan ohi duen arretarekin zaintzen ninduen. Pena da. Hilabete batzuk geroago joan izan balitz, umea ezagututa joango zen”, dio bere sabel borobildua ukitzen duela.

Etxetik gertu igarotzen da Artibai ibaia. Ibai horren ertzetik eta Atxondo kiroldegiaren inguruan dagoen parketik paseatzen zuten arratsaldero. “Ez, ez, gurpildun aulkian ez da inoiz ibili. Zangoak ahulduta zituen eta omenaldia egin ziotenean, esate baterako, beharbada horrelako aulki bat erabiliko zuen, baina eguneroko paseoak oinez egiten zituen, poliki baina oinez, bastoiarekin lagunduta. Oso gogor saiatu gara horretan, bere autonomia lantzen. Adiskide asko zituen Gregoriok eta etengabe gerturatzen zitzaizkion animoak ematera, zer moduz zegoen galdetzera. Tarteka eseri eta inguruetako artaldeei eta zaldiei begira egotea gustatzen zitzaion. “Artalde horretan berrogei bat ardi egongo dira”, esaten zidan eta kontatzen aritzen ginen. Astean behin, ostegunetan, hemendik gertu dagoen Ikestei jatetxera joaten ginen bazkaltzera. Berari txuleta asko gustatzen zitzaion eta beti saiatzen zen niri hezurra nola garbitu behar nuen erakusten, horretan bera oso ona baitzen”, jarraitu du zaintzaileak.

bigarren graduko mendekotasunarekin. … horren kontra borroka egitea izan da nire egitekoetariko bat. Buruz oso ondo zegoen…”

Nola egin zenuten elkarren ezaupidea?

Nikaraguatik Bilbora etorri eta urtebete eman nuen han. 2018an etorri nintzen Markinara eta gaixo ezberdinekin aritu nintzen lanean. Lanik gabe nengoen tarte horietako batean esan zidaten gizonezko bat zebilela zaintzaile bila eta 2019ko maiatzaren 3an ezagutu nuen Gregorio. Egun horretan jaitsi zen Larruskaingo bere baserritik eta, nolabait esateko, biok estreinatu genuen etxea, hau hutsik baitzegoen. Horrela hasi zen gure abentura. Gregoriok artrosi soriasikoa zuen, bigarren graduko mendekotasunarekin. Artikulazioen deformazio bat dakar horrek eta mugikortasuna gutxitzen joateko joera izaten dute. Eta horren kontra borroka egitea izan da nire egitekoetariko bat. Buruz oso ondo zegoen Gregorio.

“Gregoriok artrosi soriasikoa zuen,

zidan: ‘Badakizu? Ni tarteka

telebista honetan ateratzen naiz’

Zein izan zen eman zizun lehen inpresioa?

Begiratu batera, zen baino zaharragoa iruditu zitzaidan. Pisua galduta zegoela esaten zuten denek. Nik ez nuen aurretik ezagutzen. Oso xelebrea izan zen bere berri nola eman zidan. ETB1 ikusten egoten zen egunero, ez zuen beste kanalik ikusten, eta esaten zidan: “Badakizu? Ni tarteka telebista honetan ateratzen naiz”. Tarte bat dago Euskal Telebistan garai bateko programak berreskuratzen dituena eta han ikusi nituen egiten zizkioten imitazioak. Imitazioak egiten dizkion mutil horrek meritua du, oso ondo harrapatzen baitizkio keinuak. Nik ez dakit ezer bertsolaritzaz, baina Gregoriok modu oso komikoan egiten zituen gauzak eta horregatik uste dut gustatzen zitzaiola jendeari. Komikotasun berezkoa zuen, ez zen ikasia. Gerora hasi nintzen Interneten begiratzen eta bere berri gehiago ikasten. Horrela jakin nuen bazegoela bertsotarako “Mañukortaren teknika” bat ere, begiak eta aurpegia mugitzeko era bat alegia. Niri grazia handiko pertsona iruditzen zitzaidan. Umorea zuen eta txisteak egitea gustatzen zitzaion. ”Badakizu gizon batek nola egon behar duen hiltzeko?”, galdetzen zidan eta, nik erantzunik ez nuenez, “bizirik”, esaten zidan.

Kanpotik pixka bat zakarra izango zen, baina barrutik beharbada samurra.

Adibide bat jarriko dizut. Haurdun gelditu nintzenean beldur pixka batekin eman nion nire egoeraren berri eta aita batek alabarekin izan dezakeen erantzuna izan zuen. Poztu egiten zela esan zidan, txiki bat izango genuela horrela etxean. Ilusioa egiten zion nire alaba etxean edukitzeak eta askotan aipatzen zuen kontu hori. Nire egoeraz arduratzen hasi zen eta askotan galdetzen zidan

“ETB1 ikusten egoten zen egunero, ez zuen beste kanalik ikusten, eta esaten

”

“Ilusioa egiten zion nire alaba etxean edukitzeak eta askotan aipatzen zuen kontu hori… Pena da.

Hilabete batzuk geroago joan izan balitz, umea ezagututa joango zen”

ea zer moduz neraman haurdunaldia. Pena da. Hilabete batzuk geroago joan izan balitz, umea ezagututa joango zen.

Bera ez zen inoiz ezkondu. Hitz egiten al zuen horretaz?

Bera emakumeengandik ihesi ibili zela esaten zidan, soldaduska egin ondoren Estatu Batuetan artzain egin zituen urteetan, esate baterako. Ondoren zergatik ez zen ezkondu galdetzen nionean, berak bere lana eta bertsoekin nahikoa izan zuela erantzuten zidan eta parranda ere asko gustatzen zitzaiola.

Dantzan ere ez zuen izan behar batere txarra. Saiatzen zen hanka puntetan jarri eta euskal dantzaren bat niri erakusten. Erromerietara joaten zenean emakume asko izaten zituela dantzarako esaten zuen, dantzan ondo moldatzen zelako. Nik berarengandik ikasi dudana da bakoitzak nahi duen bezala bizi behar duela. Berak bertsolari izan nahi zuen, ez zuen familia bat sortzeko beharrik sentitzen, nahi zuen bezala bizi izan zen eta niri ere hori aholkatzen zidan.

Batzuek diote AEBetan egin zituen urte horietan ingelesez ikasi zuela.

Ez dakit, baina esaldiak erabiltzea gustatzen zitzaion. Otorduekin oso puntuala zen, bere orduan puntuan etortzen zitzaidan sukaldera eta “I’m hungry, I’m hungry” egiten zidan deiadar, goseturik zegoela adierazteko. AEBetako kontuak askotan aipatzen zituen eta hango emakumeengandik ihesi nola ibiltzen zen. Kontatzen zuen guztia txisteak kontatzen ari balitz bezala kontatzen zuen. Ez zuen dramatismorako joerarik batere eta hori eskertu egiten nion. Gainera, oso memoria ona zuen.

Gauza asko elkarrekin egingo zenituzten. Otorduak elkarrekin egiten genituen eta egunean zehar ere asko hitz egiten genuen. Euskaraz zerbait ikas nezan ere saiatzen zen, euskal esaldiak tarteka nitzan saiatzen zen eta gauza batzuk ikasi ditut.

Ordutegi horrekin non gelditzen da zuen bizitza soziala?

Orduak ditugu libre. Nik bazkalondotan pare ordu hartzen nituen niretzat. Izeba bat daukat hemen, Markinan, eta harengana joaten nintzen edo lagunen batengana edo paseo bat ematera.

Plazaz plaza gelditu gabe ibili zen bertsolari bat izan zen. Garai hori gogoratzen al zuen zurekin?

Bertsolaritza ez dela berarentzat inoiz lana izan esaten zidan, hobby bat izan zela. Bertsoa eta lagunartea zituen gustuko, baina ez zituen diru-iturri gisa ikusten. Oso ondo bereizten zituen lana eta dibertsioa, eta bigarren atal horretan sartzen zuen bertsoa. Bizitza egunez egun bizitzen dakiten horietakoa zen. Ez nuen egundo estresatuta ikusi eta hori asko eskertzen nion, izaeraz oso baikorra zelako. Zerbait txarra egokitzen zitzaionean berehala pasatuko zela esaten zuen. Gogoratzen dut egun batean sarrerako atea itxi ezinik gelditu ginela. Torloju bat askatuta zuen eta ezin itxi. Saiatu nintzen konpontzeko langileren bat aurkitzen eta ez nuen aurkitu. Ni erabat urduri jarri nintzen, ezin ginelako paseora joan etxea irekita utzita eta gauean atea itxi gabe lo egiteak larritu egiten ninduela, baina bera ez zen batere estutu, “gau bat atea itxi gabe lo egiteagatik ez zaigu ezer gertatuko”, esaten zuen.

Pandemia osoa igaro duzue etxean sartuta. Bai eta berak ez zuen harrapatu. Nik harrapatu nuen oporretan nengoela eta gaitz erdi. “Kontuz ibili behar dugu Covidarekin”, esaten nion eta “Zein da hori?”, erantzuten zidan.

“…ez zuen familia bat sortzeko beharrik sentitzen, nahi zuen bezala bizi izan zen eta niri ere hori aholkatzen zidan”

Bat-bateko kontua izan al zen heriotzarena?

Bai, nahikoa bat-batekoa. Azken egunean ere etxe barruan pauso batzuk eman zituen bere bastoiarekin. Ohetik bainugelaraino joan zen. Igandean bere anaia etorri zitzaion bisitan eta niri alde egiteko agindu zidan, anaiarekin moldatuko zelako. Ordu batzuk kalean ibili eta etorri nintzenean urik ez zuela edan esan zidan. Biharamunean esnatzera joan nintzen eta berehala ohartu nintzen ez zela gauza hitz egiteko, zerbait esan nahi zidan, baina ezin zuen hitz egin. Sukarra hartu, ohetik altxarazi eta sendagileari deitu nion. Garbitu eta zerbait gosaltzeko gauza izan zen eta telebistaren aurrean eseri zen eta erdi lotan gelditu zen eserita zegoen lekuan. Nire lanagatik, trantze horretan asko sufritu duten pertsonak ezagutu ditut eta badakit Gregoriok ez zuela sufritu edo gutxi sufritu zuela behintzat. Lozorroan zegoela hil zen. Geroztik hutsune handi bat sentitzen dut etxe honetan. Urteak eman ditut etxean barrena bere pausoak entzuten. Edo orain eserita gauden bezala egoten ginen askotan elkarri begira. Niri begira tarte luzeak ematen zituen.

Bere kontura bertsotan sumatu al zenuen inoiz?

Niri kantatzen zizkidan bertsoak eta gazteleraz kantatzen zizkidan noski, bestela ez niolako ulertuko. Buruan geratu zaizkit bertso horietako batzuk. Kalean topatzen genituen lagunek ere esaten zioten ea bertsorik kantatzen zidan eta baietz erantzuten zien beti. Eta adarra jotzen zioten gazteleraz kantatzen zidalako.

“Bertsolaritza ez dela berarentzat inoiz lana izan esaten zidan, hobby bat izan zela. Bertsoa eta lagunartea zituen gustuko, baina ez zituen diruiturri gisa ikusten”

Zer eratako bertsoak ziren?

Adibide bat jarriko dizut, gutxi gorabehera esanda:

Eres chica fuerte, pero tienes mucha jeta Y paseas por la cocina con una espumadera Qué valiente eres, buena cocinera buena cocinera.

Eta ni haserretu egiten nintzaion jeta deitzen zidalako eta bromak egiten genituen. Bere azken bertsoak bere iloba baten umeari kantatu zizkion larunbatean bertan, heriotza baino bi egun lehenago. Bisitan etorri ziren umea ezagutu zezan eta bertso batzuk kantatu zizkion. Niri ere askotan esaten zidan kantatzeko.

Eta ez zenion erantzuten.

Ez. Berak esplikatzen zidan bertsoa nola egin behar zen, baina ez nintzen kantatzera ausartzen. Dena den, zuek etorri behar zenutela jakinda, bat idaztera ausartu naiz eta kantatu egingo dizuet, baina paperetik. Pixka bat hunkituta nago ez dakit gauza izango naizen:

Fue un gran bertsolari, respetado por todos Hoy nos queda un vacío, pero ya no hay modo Te agradecemos las risas y tus bonitos modos

No sé lo que vale este verso, pero te agradezco por todo. Te agradezco por todo.

Kantatu zuen esku-zapi batekin malkoak xurgatzen zituen bitartean.

aupa MAÑU!

TESTUA: IÑAKI MURUA

Gregorio Larrañaga

Mandiola ezizenez

Mañukorta, jaio zen baserriak halaxe bataiatu baitzuen. Bost senidetan zaharrena, maiorazkoa beraz, hori ere ez zen ahazteko moduko titulua garai haietan, gerraostea eta gosetea bete-betean zeudenean. 1943ko abenduan jaio eta aurtengo udan joan zaigu.

Berak ekarri dizkigu gehienon hiztegian existitzen ez ziren Amallo, Larruskain, Jainkomendi e.a. Bere auzo eta inguruen izenak, aipatu ditudan hirurak, Markina-Xemeingoak. Berak beste inork ezagutzen?! eta erabiltzen ez zituen beste hainbaten artean. Gauzak esateko eta ahoskatzeko modu berezia zuen, keinuz eta imintzioz lagundurik, eta jendeak umorez, algaraz une ederrak pasatzea zuen gogoko. Ez zion buruhauste handirik sortzen bere ateraldiek ala bere imintzioek eta gainerako osagaiek sortzen ote zuten barre eztanda hori jendearengan, ondo pasatzen ari baziren, bera ere bai.

Bertsotarako zaletasuna amamarengandik zetorkion, hark Santa Barbararen bertsoak eta buruz zekizkien beste asko kantatzen

zizkiolako sortu zitzaiola bertsotarako grina, zioen. Herentzia genetikoak ere izango zuen zeresana, amamaren senideak nahiz sendikoak ere bertsotan aritzen zirela zioen behintzat, baina gehienek Argentinara joan behar izan omen zuten, beste askoren moduan, hemen asko zaildu zelako bizimodua aurrera ateratzea.

Eskolan hasterako, eta zazpi urterekin hasi zela zioen, ingeniaririk handiena baino gehiagotzat zeukala bere burua, eta, eskola ikasi beharrik zeukanik, burutik pasa ere ez. “Ni dana ikasitte jun nitzuan eskolara”, zioen, eta bizi eskolak erakutsiari buruz ziharduen; izan ere, umetatik baserriko gizonezko nagusiekin zertan-hartan laguntzen ariko zen, berak zioenez egur-ikatza

egiten edo karobia betetzen, sutzen… baserriko lurrak lantzeko

garaian karea izan zezaten. Ikatza, lehentxeago aipatu amamak azokan saltzen zuela zioen. Baserriko eta mendiko bizimoduan

trebatzen joan zen, beraz, ume-umetatik, hala nola txondorrak eskatzen zuenean eta bete behar zenean, egurra egos zedin erre

ordez, hurbil zegoen etxolan gaua pasaz, aitonarekin lo eginez bertan. Inguru haietan bizi behar zuela etsita eta, hango berri berak bezain ongi jakingo zuenik eskolan zein bada, maistra ala?

Hark problemak eta… jarriko zizkion, baina bizi eskolak irakatsiak zuen balioa beretzat.

Arg: Juantxo Egaña

Hamalau urtera arte eskolan ibili zen, baina hamalauak betetzearekin batera, mendian lanean hastea egokitu zitzaion, aitzurra bizkarrean eta basora pinu sartzera beste batzuekin batera. Ugazabak eman omen zion titulu berria, Mañu bezalako gizonik ez zuela ezagutu eta “inginiero de estratas y burdibides” . Halere, apenas maila bereko traturik jasotzen zuen; hasieran bederen, gosea eta nekea galanta: “Harek eurek jaten dabe, baina ni han gosiak akabatu binau”… Amak jarri nahi izan omen zion zer jana, baina aitak: “Bestiek jaten daben lekuen manejetan ikesi ein biok”. Ahal zuen bezala iraun eta hogeita bi urterekin soldadutzara joateko deia jasota, “kajan sartzeko” joan zenean, 1,74 m altuera eta 62 kg. Belarri galantak eta muturra igar-igarra…

Suertea da dena ere, Ferrolera marinara joan behar, Crucero Canarias zelakora, mila soldadu zeramatzan gerraontzira, eta bera itsasoan erabat zorabiatzen zen. Repostero de mayores izan omen zen. Titulu handia, itxura batean, baina kategoria txikikoa bere

ustez: platerak garbitu, hautsak kendu …denbora alferrik galdu

bai, baina ikasi gehiago, esaten zuen. Bi urte soldadutzan!

Hara joan aurrez, buruan

zeukan amaitu eta

itzultzean Ameriketara

joatea. Pentsatu eta egin!

Elcora joan zen, beharrezko paperak patrikan, hartu eta artzain eman

zituen lau urte, bakarrik

mendian. Helburu bi zituen eta biak bete zituela

zioen: etxe bat erosteko

lain diru eginda etorri eta

gidabaimena aterata. Gustura ibili zen han, euskaldun asko, bertsotan egiteko giroa eta lagunak ere

bai, baina… herrimina edo

dena delakoak jota, itzultzea erabaki zuen, eta berriro basoko lanetan hasi zen, ezagun batek hala eskatuta. Ez zeukan soldadutzatik itzuli zeneko sasoirik eta ahalik basoan jarduteko; izan ere, 22 urterekin 62 kilo zen bere pisua eta Amerikatik itzuli zenean 125, tripotxa galanta, baina… baldintzak ere onak ziren eta…

Dena den, denbora gutxira, fabrikan lanean hastea erabaki zuen, kooperatiban hain zuzen ere: Danok Bat izenekoan, 4 urte, eta Cikautxon, handik erretiroa hartu artekoa. Zioenez: “Loteria handirik bada, handixena hantxe etorri jatan”. Beste lantegi batek kiebra jo zuen, hango langileentzat tokia utzi behar zela eta, 57 urterekin, erretiroa hartzeko aukera izan zuen. Hura ez baitzen ibilera, urtean berrehun plaza bertsotan eta, gainera, lantegian beste zortzi ordu edo gehiago lana eginez, egundoko konpetentzia ondoan zuela, gazte ikasiek azkarrago eta hobeto egiten zituztelako piezak makinan. Lo falta handia, atseden premia galanta…

Bertsotan jarraitu zuen ordea, lan guztietatik erabat ez zen jubilatu eta ibilbide arrakastatsua burutu zuela zioen: “Mañukortak baino txalo gehixau entzundakorik gitxi eongok”. Gazteekin egokitzen bazen, saioetan bere eskaria zen “bota handixak niri” eta hala moldatzen zen. Bera baino izen handiagoa zutenekin, berriz, pasadizo hauxe kontatu zuen berak Azkoitiko Urrategin bertsotan aritu ondoren. Manuel Lasarte behintzat han omen zen kantuan eta errota bati kantatutako bertsoa du Mañuk gogoan, Elgoibarren-eta, hainbeste jende drogak hil zituen garaiak izanik:

Errota zaharra, erreka ondoan

etzazu egin negarrik

gure laguntza badezu eta zu hor ez zaude bakarrik.

Aleak irin eiten dituzte

zuk daduzkazun bi harrik

arto errea jaten duanak ez dauka droga beharrik.

“Holakuek kantau ta estatua bat, santua emoten juan kantuan.

Oholtzatik bajatu eta Attola topau najuan, ha be bertsuetan jarduten zana. Esan najotsan: `badakik zer pentsau ´oten? Sekulo gehixao bertsorik ez kantetie. Hamen entzunttuan gauzak entzun da zelan dien jakinde, nobatokerixek kantetan ibiltie!´. Da Attolak: ´Botaidak eskua, gauza berdina pentsatzen ari nauk eta!”.

Ateraldietan xelebrea bazen, baina tente egoteko erantzunak ematen ere artista. Begira neuri gertatua behin: Aspaldi jarri zuten Mañukortan telefonoa eta jakin bezain laster esan nion Mañuri: “Aizak Mañu telefonoa jarri omen dezue etxean”, eta berak: “Bai”. Nik orduan: “Ze numero dek ba?”, eta berak: “Etzakixat”. Nik, harrituta: “Baina nola ez dakiala?”. Berak lasai asko erantzun zidan: “Nik etxuat biher, hik jakin biher dok nei deitzeko”. Joiok adarra!

Itsasondoko saioan Egañak egindako galdera ere ez zen nolanahikoa: “Zein da verbo amaren pluskuanperfektoa?”, eta Mañuk

erantzuna: “Zuk ikasi nahi dezu zeuk ez dakizuna!”. Baina politena hurrengo egunekoa izan zen, Leitzan ginen eta Lazkanok galdetu

zion: “Zer moduz Mañu gazteokin atzo?”. Eta erantzuna: “Txarto, Egaña alu horrek algebra galdetu ostien!”.

Hainbat pasadizo, ateraldi xelebre, bertso on, eskas, poto, hanka luze zein motz eta bere burua asko estimatzen duenaren berri zehatza ematen du bere bizitzaren nondik norakoak jasotzen dituen liburukiak.

Oharra: aitortu beharrean nago, beste behin ere, Xabier Amuriza egundoko bertsolariari eta adiskide maite bezain eskuzabalari esker, egin ahal izan dudala lantxo hau, berak egindako Mañukorta Bertsonajea liburuan oinarriturik. Milesker Xabier.

Arg: Alberto Elosegi

Mañu kortaz

MILLAN TELLERIA

Mañukortari buruz zerbait idazteko esan zidatenean zalantza egin nuen horretarako ni baino egokiagorik egongo zela pentsatuz, baina bere hiletatik halako sentsazio arraroa ekarri nuen (Mañukortari beste askori egin izan diogun agurrik egin ez geniolako), eta aukera hau aprobetxatzea erabaki dut.

Gregorio Larrañaga Mañukorta guk ezagutu genuenean sasoi bikaineko mutila zen, bai behar ere hark askotan egiten zituen ibilerak egiteko. Mahai inguruan lagun atsegina zen eta lanera joandakoan saiatua bere bertso eta txistez jendearekikoa egiten. Baserria asko maite zuen, proba zalea, ahari jokoak eta herri kirolak ere oso gustuko zituen.

Ibilera aipatu dut lehen eta bere ibilerak ugari izan ziren. Garai hartan ez zen gaur egun bezala, bertsolariei herriak, udaletxeak, auzo elkarte edo festa batzordeak zuzenean egiten zien deia, eta bolada batean plaza gehien egiten zituzten bertsolarien tartean ibili zela esango nuke. Urtean 200 plaza egitera ere iritsi omen zela esaten zuen, eta hori baserritar bizitza eta erreleboko lanarekin uztartuta. Askotan tokatu izan zitzaigun gauean lantokian jardun eta egunez bertsotara joan beharra edo alderantziz, egun osoan bertsotan aritu ondoren gauean lantokira joatea. Hori oso gogorra da, probatu gabe sinistu ezinezkoa, eta horregatik ematen diot meritu izugarria Mañukortaren bertso ibiliari. 1989ko

TESTUA:

Txapelketan finalerako ateetan geratu zen eta jendearengana iristeko gaitasun aparta zuen.

Azken urteetan bertso plazak utzi eta lantokitik jubilatuta gustura bizi zela aitortzen zuen. Goiza baserri inguruan pasa, bazkaldu eta siesta, arratsaldean lagunarteko tertulian alde batera eta bestera, afari-merienda eta Jainkomendira bueltan, berak esaten zuen moduan.

Azkenaldian erdi gaixorik zebilen arren, bazuen nork zaindu eta lagundua. Mañu atseden lekurik baduk har ezak betiko atsedena, ondo irabazia duk eta.

Mila esker eta agur. •

Arg: Argia

ESTUDIANTE KONDENATUA Hau da urkamendiko haizearen hotza

TESTUA: BEÑAT HACH EMBAREK IRIZAR

J

akina da krimenen inguruko bertso sortek zirrara handia sortzen zutela garai batean, eta generoa izendatzeko Urkamendiko

bertsoak titulua erabiltzeak (ustezko)

gaizkilearen amaieraren inguruko spoiler bat ematen digu.

Udaberriko alean (Bertsolari aldizkaria, 125. alea) hizpide izan genuen Joxe

Tejeriaren exekuzioari buruz Juan Mari Zubizarreta Etxeberritxok idatzitako bertsopaperak honako izenburua darama: Bertso berriak Azpeitia´ko

urkamendiaren gañian jarriak. Patri Urkizuk ere sakon landu zuen gaia

Urkaberako kantak direla eta Jean Etchepare Donapaleukoaren konplaintak 1873-1890 erreportajean (Bertsolari aldizkaria, 112. alea). Genero honetan zentratutako Urkaberako kantak liburua online irakurri daiteke

patriurkizu.eus atarian. Liburua zabaldu bezain pronto aipamen honekin

egingo dugu topo:

Plaza publikian izanen da xefaut bat eraikirik

Eta neskatila hori hartarik urkaturik

(Jundane Jakobe Handiaren pastorala, 1634)

Oroitarazi behar da heriotza zigorra ez dela XVI. mendeko kontua izan gurean. 1975eko irailaren 27an frankismoak Euskadi Ta Askatasunako kide ziren Juan Paredes Manot Txiki eta Angel Otaegi Etxeberria exekutatu zituen, baita FRAPeko hiru kide ere (Jose Luis Sanchez Bravo, Ramon Garcia Sanz eta Humberto Baena Alonso). Data horretarako, ordea, lehengo bertsopaperen generoa, oro har, gainbeheran zegoen, desagertua zela ez esateagatik; Antonio Zavalaren arabera, antzinako bertsopaperen ezaugarriak biltzen zituen azken alea Sebastian Salaberriaren Nere soroko emaitzak liburuan topa dezakegu, 1964ko irailaren 27an (Gudari Eguna gudari egun bilakatu baino justuki 11 urte lehenago) Iturriotzen (Aian) jokatutako sega apustuari jarritako bertsoak. Era berean, kantagintza aldarrikatzailea berpizkunde betean zen, eta egun goibel hura gogoratzen duten kantu gogoangarriak egin ziren, Auteren Al alba kasu (Iker Laurobak eta Jon Martinek kantuaren euskarazko bertsioa plazaratu zuten 2020ko udaberrian, Ilunabarrak). Baina gaur arte oroimen kolektiboan gordeta geratu den bertso sortarik ez zen izan, dakigunik behintzat.

Argia aldizkarian publikatutako “Mende baten aldarriak XX.ean jarriak” lanean, hala ere, gaiaren inguruko bertso bat agertzen da. Txiki eta Otaegi fusilatu zituzten egun berean Euskaltzaindia bilkura bat ospatzen ari zen Ipar Euskal Herrian, eta Xalbador ere bertan zen. Exekuzioen berria iritsi zenean Alfontso Irigoienek bertso batzuk eskatu zizkion urepeldarrari, eta honakoa abestu zuen:

Hain hitz ederrak errex lerratzen

dira gure ezpainetan errexkiago sendi delarik

zauria gure barnetan.

Hoien arimak Jaunak har bitza

betiko zeru gainetan

eta isuri duten odola

sar bedi gure zainetan.

Txiki eta Otaegi hil zituztenerako bertsopaperen generoa, oro har, gainbeheran zegoen, desagertua zela ez esateagatik.

Baina, esan bezala, bat-bateko bertsoa izan zen honakoa, eta ez zuen inondik inora bertsopaper batzuk zenbait hamarkada lehenago izaten zuten oihartzunaren itzala izan.

Heriotza zigorrari dagokionez, bertan behera utzi zuen 1978ko Espainiar Konstituzioak, baina ez erabat: “Pertsona guztiek bizitza eta osotasun fisiko eta moralerako eskubidea dute, eta inoiz ezin dira meneratu torturetara ez eta zigor edo tratu ezgizakor edo itsusietara. Heriotza zigorra baztertua geratzen da, salbuespen bezala gerrateetarako Armadako zigor legeek zer erabakitzen duten albo batera utziz”. Salbuespen hori 1995ean ezabatu zuten. Prozedura judizialetatik at aplikatu diren exekuzioak beste kontu bat dira, eta Espainiako Gobernuak aurrera atera nahi duen Sekretu Ofizialen legea indarrean jartzen bada ez dugu gai horri buruzko dokumentu ofizialik ikusiko 2042 arte. Ea ze bertso entzun eta irakurtzen ditugun egun horretan. Zeren eta Gardelek 20 urte ezer ez direla esan arren, badira zerbait.

HIRU PEZETA TARTEKO

Exekuzio eta krimenen inguruan idatzitako urkabera kantak ez ziren Euskal Herriko kontua soilik: frantsesez baziren feuilles volantes eta gaztelaniaz pliegos de cordel edo romances de ciego. Kantu horiek, orokorrean, ohiko antzerki baten hari narratiboa jarraitzen dute: lehenik sarrera, ondoren ekintza (kasu honetan krimena) eta amaitzeko emaitza, zigorra, eredugarria izan nahi duen ikaskizuna. Oihenartek ez baitzuen bere Atsotitzac edo Refrauac (1657) liburuan ausaz idatzi “urkatu baten hobian ehun gaxtagin ehorzten dira”.

Bertso horietan ohikoa zen bertsolariak lehen pertsona erabiltzea, are dramatismo gehiago ematen ziolako obrari, eta orrialde hauetan hizpide dugun Estudiante Kondenatuaren sorta ere kasu horietako bat da. Erreportaje honen azpititulua (“hau da urkamendiko haizearen hotza”) bertso horietatik hartua da, amaieratik, eta honakoa dio Xabier Kaltzakortak esaldi horri buruz: “Jendearen eskarmentagarri jarritako bertso hauetan egon ohi da, neure ustean, halako klimax bat, halako gorengo pundu bat. Behin

Estudiante Kondenatuaren bertsoak Euskal Herri osoan zehar zabaldu ziren. Irudian Louis Dassance zenaren paperetan aurkitutako aldaera, Baxenafarroako euskararen ezaugarriak dituena (1810-1830 inguru).

jarraitzen dute: lehenik sarrera, ondoren ekintza (krimena) eta amaitzeko emaitza (zigorra)

kriminalkeria guztiak edo gehienak erreskadan aipatuz gero, urkabeko berri eman ohi da. Urkabeko berri diogunean, zein den sententzia, zein lan egingo duen borreroak eta abar aipatzen da. In crescendo edo indar dramatikoa gora joate hori “ai! ura urkaberako aiziaren otza” horretan giltzatzen da. Indar handiko esaldi horrek zirrara lortzea du helburu, eta behin baino gehiagotan agertzen da. Behin baino gehiagotan agertzen dela esan dugu, aurkikuntza estetiko handia duen esaldi hori “esaldi ihartu” edo “klitxe onartu” bezala bertso sail batean baino gehiagotan ikusiko dugu” [Xabier Kaltzakorta, Bertso jarrietatik ahozkora (Urkabe-bertsoak euskaraz: estudiante gaztearenak eta beste)].

Kantu hauek, orokorrean, ohiko antzerki baten hari narratiboa

Hamalau heriotzaren bertso famatuek aldaera ugari izan dituzte, eta, arestian aipatutakoaren adibide gisa, Resurreción Maria Azkuek Amorebietan bildutako aldaeraren pasarte hau jaso zuen Kaltzakortak:

Au da urkamendiko aizearen otza, Jaunaren aurrerako nik daukadan lotsa; zerren egin dodazan zazpi eriotza zazpi eriotza ta ¿non dot neuk biotza?

Estudiante kondenatuaren sortari dagokionez, beraz, ez da soilik azpimarratu dugun esaldia errepikatzen. Bertso honetako lehen bi lerroak estudiantearen sortako azkenengo biak dira Diman jasotako aldaeran, eta beraz, “esaldi ihartu” edo “klitxe onartu” bat baino gehiago izango zirela ondoriozta daiteke. Diman jasotako aldaera ekarri dugu orri hauetara, baina irakurleak Kaltzakortaren lanean topatu ahalko ditu Estudiante Kondenatuaren aldaera guztiak eta sortaren inguruko informazio sakona.

Ikasle gaztea dugu gertaera horretako protagonista, hemezortzi urte oraindik bete gabea. Ziegan daukate orain, hiru urtean, libratzeko batere esperantzarik gabe. Beste ikasle bat hil zuen karta joko batean, hiru pezeta tarteko. Egindakoaz damu, ama eta arreba aipatzen ditu, jainkoa, baita kanpai baten hotsa ere (“igual izingo da urkamendikoa”).

AINTZINA MUSIKA TALDEA

Egitasmo garbi batekin sortu zen folk talde hau euskal musika tradizionalaren esparruan: jendeari inoiz grabatu gabeko antzinako kantuak ezagutaraztea. Aspaldiko abesti narratiboak dakartzate instrumental berriekin eta doinu herrikoietan oinarrituz. Ibilbide luzeko lau musikarik osatzen dute taldea: Alan Griffin (Alboka), Juanjo Otxandorena (Alboka, Oreka TX, Izotz), Arkaitz Miner (Arrabots, Ruper

Ordorika, Tapia eta

Leturia) eta Zigor

Sagarna (Laket). Kosinatik Kanberalat

albumean musikatu zuten Estudiante

Kondenatua Estudiante Kondeatua

EUSKAL GAIZKILEAK PODCASTA

Hasier Etxeberria idazlea gaizkileen inguruko artikulu laburrak argitaratzen hasi zen ZuZeun, krimen horien bueltan sortutako kantuak ekarriz. Hura hil zenean lan berean segitu nuen, eta horren ondotik etorri zen Euskal Gaizkileak podcasta. Hiru zutabe dauzka proiektu honek: batetik, ZuZeu hedabidea bera, proiektua koordinatu eta gidoiak idazteaz arduratzen dena; bestetik, BIEUSE taldea, Bikoiztaile Euskaldunen Elkartea, ahotsak jartzen dituena Xabier Alkizaren gidaritzapean; eta, amaitzeko, IN estudioa, grabaketak egin, audioak editatu eta musika konposatzeko eginkizuna daukana, Iñigo Etxarriren eskutik.

Hamabi atal publikatu ditugu orain arte, tartean Estudiante Kondenatuarena. Podcasta orri hauetan agertzen den historian oinarritzen da, nahiz eta fikzioa sortzeko lizentzia ere hartu genuen. Aktore ugarik hartu zuten parte bikoizketan: Iker Bengoetxea, Ander Vildosola, Joseba Sacristan, Mikel Garmendia, Ane Gabarain, Ramon Zalakain, Joxe Kruz Gurrutxaga, Iñaki Beraetxe, Aner Narbaez, Arantxa Moñus, Aintzane Gamiz, Arrate Hernandez eta Judith Uhegun.

Etzan patxadaz, igo bolumena eta murgildu istorioan.

https://podcast.eus/estudiante-kondenatua

-euskal-gaizkileak/

ESTUDIANTE KONDENATUA

DIMAKO ALDAERA

1/

Estudiantea naz oraindino gaztia amazortzi urte be kunplidu bagea.

2/

Iru pezeta zala kartazko jokoa bertan ilde itxi neuen estudiante majoa.

3/

Au zen kalabozoa ilun eta triste ni ona sartu nintzela diradez iru urte.

4/

Pozik egin lezake beste arenbeste libratzeko esperantza baldin bagendu be.

5/

-Ama, gura dau berrorek ni libradutea? Eriotzea egin dot ezta posiblea.

6/

Atzo etorri jatan arreba gaztia lastime emoten daustela onelan ikustea.

6/

Ai ene Jangoikoa kanpaiaren otza igual izingo da urkamendikoa.

7/

Au de urkemendiko aizearen otza! Gure Jaunen aurrerako nik daukedan lotsa.

Kaxa kantak Argentina ipar-mendebaldean

TESTUA ETA ARGAZKIAK: REMO LEAÑO (ERREDAKZIOAN ITZULIA)

kantak ipar-mendebaldean

Kaxa kanten jatorri urruna identifikatzea oso konplexua da. Onar dezagun, lehenik eta behin, ahotsa eta perkusioa izan direla mundu osoan zehar humanitate gisa izan genituen lehen adierazpideetako bi. Jakina, denbora igaro ahala, trukeen edo gainjartzeen ondorioz, kontaktuak, nahasketak eta aberasteak izan dira askotariko norabideetan.

Esan behar da euren hizkuntza eta egitura poetiko musikalekin aitzinatu ziren nazio batzuek aldaketa sakonak eragin zituztela beste lurralde batzuetan.

Beraz, adierazpide honek gaur egun Argentinako iparmendebaldean duen formara gerturatzeko saiakera bat egingo dut.

Instrumentua

Kaxa kolonaurreko aurrekariak dauzkan danbor mota bat da, egurrezko uztai fin eta malgu batez egina, bi partxerekin. Goialdekoa edo kolpekaria (percutor), lodiagoa, ahuntz edo ardi larrua izan ohi da, eta behealdekoa edo durunditsua (resonador) behi sabelez edo tripako parteren batez egina dago. Durunditsuan, kantu estilo batzuetarako, chirlera izeneko tenkatzailea gurutzatzen da soinuari dardara emateko. Txirikordatutako hiru zaldi zurdaz egiten da chirlera.

Kaxa huancara izenez ezagutzen da Bolivian eta tinya izenez Perun. Horrez gain, hori jotzeko erabiltzen den makilatxoa huastana da; izen hori eta aurrekoak kitxua hizkuntzakoak dira (Andeetako inka kulturako hizkuntza zahar bat). Probintzia eta estiloaren arabera huastana bat edo bi erabiltzen dira.

Esan behar da probintzia bakoitzak ezaugarri bereziak dauzkala kaxak egiterakoan: diametro ezberdinak, uztaiaren altuera, larruen tratamendua edota partxeetatik ilea kentzea edo ez. Horrek guztiak ezaugarri akustiko ezberdinak sortzen ditu, hala nola soinuaren proiekzio txikiagoa edo handiagoa, zonalde bakoitzeko kantaerara moldatuz.

Estiloak

Jujuyko probintzian partikularki “kopla” estilo gisa izendatzen den arren, ikerketak beste familia batzuez mintzo dira: tonada, vidala, baguala, chaya. Kopla lehen familiaren barruan egongo litzateke (tonada), eta zonalde horretan sortzen da. Vidala hegoalderago entzun dezakegu, eta aldaera ugari dauzka: Santiago del Esteroko probintziatik (ohikoa da binaka abestea, baita gitarraz lagunduta ere)

Valles Calchaquies ingururaino, Salta, Tucuman eta Catamarcako probintzietan (abeslari eta kaxa ugarirekin egin ohi da konpartsan). Vidala del cerro edo mendikoa ere badugu, Catamarcako probintziaren mendebaldean, eta dakigunez estilo zaharrenetakoa da, ez du letrarik (salbu soinua gelditzen denean, orduan lauko txiki bat errezitatzen da), eta joy-joy izeneko zonaldeko beste erritmo batekin lotuta dago. Azken bi horiek, beren egitura eta forma musikalengatik, zonaldeko jatorrizko hizkuntzan abesten ziren melodien arrastorik zaharrenak dira.

Zonalde hezeagoetan ohikoagoa den baguala (bakarka egiten den kantua, canto solisto deitzen diote) kantu sakon, luze eta lazgarria da; ziurrenik, izaki bizidunaren eta inguru geografikoaren arteko loturak eragindako fruitua. Chaya, bestalde, La Riojako probintzian abesten da, otsailaren hasieran, eta aitortzen da uzta ondorengo jaia izendatzeko aitzinako moduetako bat zela, berau carnaval (inauteri) gisa eraldatua edo berrizendatua izan aurretik.

Bi probintzia azter daitezke eragin afroengatik (afrikarrak), populazio horren tasa oso altua izan baitzuten behinola (presentzia handiaren XVII. eta XIX. mendeen artean, esklabo gisa erabiliak): Santiago del Estero eta La Rioja. Saiatuko gara existitzen ziren aldaera erritmikoei eta danborren fabrikazioari dagokionean ere zer ekarpen egin zieten zehazten.

Zonalde hezeagoetan

ohikoagoa den baguala (bakarka

egiten den kantua, canto solisto deitzen diote)

kantu sakon, luze eta lazgarria da; ziurrenik, izaki bizidunaren eta inguru

geografikoaren arteko loturak

eragindako fruitua.

Kopla

Ez legoke gaizki termino honi erreparatzea, nahasgarria izan baitaiteke. Koplaren egitura eta metrika Espainiatik datoz, eta, arakatzen jarraitzen badugu, Indiara iritsiko gara eta 7.000 urte egingo ditugu atzera. Hala eta guztiz ere, idazketa mota hau 1492tik aurrera sartzen da Amerikan.

Koplaz hitz egiterakoan, batzuetan cuarteta edo redondilla izendatua, lau bertso oktosilabo eta bigarren eta laugarren bertsoen artean errimatzen duen egitura poetikoari egiten diogu erreferentzia, kontinente osoan zehar zabaldu zena (hizkuntza espainiarraren eskutik, ideiak 8 silabatan egituratzeko joera duena). Errima asonantearekin erabili ohi da, eta garai haietatik iritsitako adierazpenen berdin-berdinak daude: kantu beraren aldaerak topa ditzakegu Espainian, Kolonbian, Ekuadorren edota Argentinan.

Lurralde honetako kantu zaharrenek ez zioten men egiten metrika eta errima itxiei, eta gainera, jatorrizko hizkuntzetan abesten ziren. Hala eta guztiz ere, agerikoa da nola lur hauetako jendeak forma hori bere egin zuen, ondoren bertan euren balio kulturalak, pertsonalak, sinbolikoak eta filosofikoak sartzeko.

Worksongs

Eguneroko jarduera askok, kaxa kanta sustraituta dagoen zonaldeetan, askotariko zailtasunak dauzkate. Batzuetan geografia tarteko, besteetan klima, jendea bizi den tokietara iristeko dagoen distantziagatik, eta baita tokiko ohiko zereginengatik ere. Horri dagokionez, eta adin txikia dutenetik, familia bateko seme-alabek izendatutako eginkizunak dauzkate, eta bakarrik egoten dira maiz. Lanok dira: abereen zaintza eta lekualdatzea, artzaintza, nekazaritza lanak, edateko ura bilatzea edo etxeko beste hamaika zeregin.

Egoera horietan kantua konpainia eta kontaketa gisa agertzen da. Bizitza da, gizaki horien pentsamolde eta sentimenduak hitzen bidez kateatuz doana, forma aurkitu arte. Batzuetan melodia lehenago iristen da, eta ahapeka kantatzen edo txistua jotzen da, eta unitate aldagaitz bat balitz lez, bertsoak sortzen hasten dira.

Burua, barne eta kanpo begirada eta ahozkotasuna entrenatzeak eramangarriagoa egiten du horrelako baldintzetan bizitzea. Lan fisikoaren eta intelektualaren arteko elkar elikatze bat dago, ideiak eta sentipenak antolatu eta kantuak sortzen joateko. Kantu horien berezitasunetako bat da askoz ere esakera intimoagoei eusteko ahalmena, beren akats eta zuzenketa premiekin, desafio batean zeharo ezberdina dena beste abeslari batekin eta adi-adi dagoen publiko baten aurrean.

“Oinak” eta bat-batekotasuna

“Oina” deitu ohi zaiona daukagu. Bertso edo ideia gisa definitu ahalko genuke (batzuetan bertso bat baino motzagoa da), abiapuntu edo lotura modura balio duena. Adibide batzuk: “En el aro de mi caja”, “este el nuevo

remate”, “yo soy como...”: “Éste es el nuevo remate,/ liviano como la espuma,/ baja del cerro más alto,/ sigiloso como el puma” (“nire kaxaren uztaian”, “hau da erremate berria”, “ni… bezalakoa naiz”: “Hau da erremate berria,/ aparra bezain arina/ mendixka altuenetik jaisten da/ puma bat bezain isilik”).

Jarraian abestu behar duenak hori entzutean, normalean, hartu eta errepikatu egiten du, baina beste buelta bat emanez. Oinaren bertso kantitateak gorabeherak dauzka, ohikoena bat izatea bada ere, orokorrean lehena. Hori izan ohi da “oinak” “kantutegi herrikoiaren” parte direlako, eta kantu espazioan parte hartzen ari direnak (abeslari zirkulu bat, normalean) beren ahots eta instrumentuekin kopla hori lagunduz joango dira, uneren batean, ezaguna edo espero dena aldatzeko.

Bat-batekotasun garbia

“Oin” baten edo ezaguna den kopla baten atal bat erabiltzearen kontrapartida litzateke hasieratik bukaerara sortzen dena. Praktika hau bi espaziotan sortzen da, gutxienez: batetik, ohiko zereginen artean izan ohi den egunerokotasun pribatuan; bestetik, kantatzearen ariketa berean. Errepikapenak ahalbidetzen du gordetzea eta partekatzea. Eta gonbidapen horretan dago, justuki, kantu hauen alde garrantzitsuena: kolektibotasuna eta publikotasuna.

Kantuek presentzia duten jaiegunak daude urtean zehar, eta horietan kantari kopuru handiek pribatuan sortutako bertsoak haizatzeko baliatzen dute parada, besteak gonbidatzeko, edo zirkuluan euren txanda iristen denean besteen aurrean aurkezteko, etxe bati baimena eskatzeko, gonbidapen bat eskertzeko, eskaera bat egiteko edo beste edozertarako.

Kantua

Kantu kolektiboaren indarra

Kantua bakarkako lanetan lagun den gisan, badu erabilpena eta praktika erritu kolektiboetan ere. Batzuk izan daitezke: etxe bat eraiki edo berritzea, lurra ereiteko prestatzea, animaliak markatzea edo uzta garaia. Erritualen artean aipa ditzakegu Pachamama (Ama Lurra, abuztuan ospatzen da) edo Inti Raymi (ekainaren 21ean eguzkiari itxarotea, urte andetarraren hasiera gisa ere izendatua), baita Karnabalaren “deshobiratzea” ere eta “hobiratzea” amaitzen denean eta dagozkien compadre eta comadre ostegunak ere.

Kantuaren dinamikak

Zirkuluan edo taldean kantatzeko modua honela garatzen da: abeslari solistoak darama ahotsa, lehen bi bertsoak abesten ditu, gainontzekoek errepikatu egiten dituzte, lehen ahotsera itzultzen da eta hirugarren eta laugarren bertsoa abesten ditu, eta beste guztiek errepikatu. Une honetan ohikoena izaten da beste batek hitza hartu eta jarraitzea. Bi dira modu ohikoenak: kantatutakoari erantzutea (hemen duelu edo desafio bat legoke) edo beste kopla batekin segi (honi de orilla a orilla deitu ohi zaio, ertzetik ertzera), bai gaiarekin jarraituz edo lotura duen beste gai bati helduz. Egia da, erabilera bat edo bestea eman, kantuaren edukia aldatu egiten dela.

Duelu edo desafio baten kasuan hainbat eszenatoki posible daude: gizona/emakumea, gizonak/emakumeak, 1 komunitatea/2 komunitatea; eta ezohikoenak lirateke: emakumea/emakumea eta gizona/gizona. Dinamika ohikoena oposizioa da, ideia kontrastea, bihurrikeria, harrokeria, bigarren zentzuak eta tentsioa sostengatzen duen oro, partekatzeaz gain “gudu” hori irabazteko asmoz.

Esan genezake hori dela inprobisazioa baloratuko eta bere espresio gorenera iritsiko den eszenatoki nagusia, berori baldintzatzen duten mugak baititu: momentu ho -

rretantxe sortua izatea, denbora laburrean, melodia baten barnean eta danborren erritmoan. Horri gehituz, bistan dena, egoera horren parte diren pertsonak edo publikoa baino ez direnak eta abesten dutenen kontakizuna jarraitzen dutenak. Kantu horien ikuspegi sozialak hemen erakusten du bere alderik garrantzitsuena, eta hori partekatze kolektiboa da.

Praktika honek munduko beste herrialde batzuekin dauden harremanak erakusten ditu, non musikak eta kantuak, bizitzen eta partekatzen ari denaren inprobisazioa gehituta, bat egiten duten erabileran.

Pentsa dezakegu inprobisazioak, birfundazio forma gisa, ziklikoki urtarotik urtarora birsortzen den naturaren erritmoekin bat egiten duela.

Pentsa dezakegu inprobisazioak, birfundazio forma gisa, ziklikoki

urtarotik urtarora

birsortzen den naturaren

erritmoekin bat egiten duela.

Erritmoak eta gaiak urteko sasoiaren arabera

Hego hemisferioan, uda (abendutik martxora) nekazaritza ekoizpen handieneko garaia da. Hauek herri laborariak izaki, garai honetan topatuko ditugu kaxen erritmo azkarrenak, jaia, harrabotsa, edari mozkorgarrien presentzia eta bertsoen edukia giroarekin bat eginez.

Urtaro honetan ospatuko da Karnabala. Latitude hauetan kolonaurreko formak dauzka, Europatik iritsitako beste forma batzuen nahasketarekin.

Karnabalaren kasuan, kantuak “deshobiratzetik” “hobiratzera” egongo dira presente, eta une horretatik aurrera, jendearen gehiengoak abesten jarraituk du, baina danborrik gabe.

Kantuen edukia entzuterakoan agerian geratzen da uztaren indarra. Aurreko urtetik abiatu zen lan gogor baten fruitua, ñabardura, kolore, testura eta zapore kantitate handi baten bidez adierazten dena.

Abesteko moduak

Koplaren kasuan, bere egitekoa betetzen du abestua denean, beraz, lotura estua du melodiarekin. Alde horri tonada esaten zaio, eta herri edo lurralde bat identifikatzen du; hala eta guztiz ere modu berean deitzen zaie kantuaren bi urtaro handiei: udakoa eta negukoa, eta amaitzeko, arestian aipatu bezala, badira adierazten dutenak tonada kaxa kanten barruko estilo bat dela.

Lehen ezaugarriak, abesten edota ikertzen urteak daramatzatenentzat, adierazten du pertsona nongoa den edo non ikasi zuen abesten.

Bigarrenarentzat, badaude ziurtatzen dutenak kaxa ez dela Karnabala amaitu ondoren erabili behar (erabiltzen den instrumentuaren arabera, naturako elementu eta indarrei egiten zaie dei, eta beraz, harmonia handiago bati eusteko asmoa dago).

Hirugarren ezaugarria onartuagoa da ikasketa eta ikerketa zirkuluetan, lurraldean “kopla” gisa izendatzen den arren (eta horrela egiten dut neronek ere).

Kaxak abuztuan agertuko dira berriz, Pachamamaren (Ama Lurraren) zeremonia ospatzen denean: “Aho” bat zabaltzen da lurrean, belarrak erabiltzen dira kez lurrintzeko, tabakoa eskaintzen zaio, janaria, edariak, eta koka hostoak ere sartzen dira zulo horretan, igaro den urtearengatik eskerrak ematea azpimarratuz…, eta, horren ondoren, pertsona bakoitzak bere eskaerak egingo ditu: babesa, osasuna, etxea, animaliak, uzta… Jarraian, zulo hori itxi egingo da eta bere inguruan kaxekin abestu, errituala ixteko.

Nork abesten du

Eraldaketa handia eta beste talde sozial batzuen etorrera egon da kaxa kantan. Luzaz gizarte maila herrikoienetan kontserbatu da, ahozkotasunaren dinamika historikoekin. Baina urteen poderioz, ikerketa lanekin, eduki hori hirietara iristen hasi zen, aztertu egin da eta irakasten hasi. Musikari zenbaitek euren ekoizpenetan sartu dituzte melodiok, eta euren nortasuna eman diete. Horretaz gain, hazi egin da antzinako musika arrastoak munduko beste musika batzuekin edo base elektronikoekin nahasten diren konposaketen erabilera.

Gertatzen da bagaudela landa eremuan jaio ez garen jendea, baina estilo horiek ikasi genituen eta topaketak antolatzen diren tokietara joaten hasi ginena.

Gertatzen da bagaudela landa eremuan jaio ez garen jendea, baina estilo horiek ikasi genituen eta topaketak antolatzen diren tokietara joaten hasi ginena.

Bere forma ezberdinekin, kantatzeaz harago, denbora eskaini behar genioke milaka urte bizirik daramatzan adierazpen forma honetan murgiltzeari, ziurrenik bere baitan ezagutzea merezi duen jakintza eta sakontasun ugari baitauzka. Eta ondoren, hala nahi izanez gero, biderkatu.

Irakaskuntza, egiteko

Ikusi dugun bezala, kaxa kantak Argentinako ipar-mendebaldeko musika mapan nahitaezko atala dira. Izanik, gainera, estilo laburra eta birsortzeko malgua, irakaskuntza ofizialean txertatu beharko litzateke, bere pisu kulturala balioetsiz.

Geroz eta gehiago gara gai honen bueltan ikertu, hitzaldiak eman eta formakuntzak antolatzen ditugunak. Horiek modu independentean eta iniziatiba propioz garatzen dira, eta Estatuarekin elkarlanen bat egon denetan ez da modu iraunkor eta etengabean izan.

Informazioaren mugikortasuna zorabiagarria den garaiotan, garratzitsua litzateke belaunaldi berriengan pentsatzea, ez soilik hedabideek eskaintzen dutenaren kontsumitzaile hutsal eta biderkatzaile gisa, baizik eta euren sentimenduak, helburuak, bilaketak inprobisatzen dituzten sortzaile lez. Hauxe da erronka, euskal lurraldean egiten den lana eredutzat hartu, bai irakaskuntzan eta bai entrenamenduan, eta baita ikerketan, erreskatean, erregistroan eta ondarearen zainketan ere; hala nola inprobisatzen dutenen ikusgarritasuna hobetu eta handitzen duten emanaldien antolaketan.

Espero dut hegoaldeko neguan idatzitako lerro hauek ahozkotasuna maite duten beste pertsona batzuekin elkartzea, hurbiltzea ahalbidetuko duten lotura urrunak sortzeko.

Jujuyko probintziatik, Argentina. •

HAZPARNE, 1978

Joxe Arozena Hazparnera hurbildu zen

1978an bertso saio baten entzutera, eta argazki batzuk atera zituen. Duela gutxi aldizkari honekin kontaktuan jarri eta irudiak bidali dizkigu. Irakurleek horrelako urre pipitak bidaltzea opari zoragarria iruditzen zaigu, eta eskerrik beroenak eman nahi dizkiogu Joxeri.

Argazkietan honako bertsolariak ikus

daitezke oholtzan: Jon Lopategi, Jon Azpillaga, Xabier Amuriza, Lazkao

Txiki, Mattin Treku, Manuel Sein “Xanpun”, Txomin Ezponda eta Ernest Alkhat.

Gai jartzaile lanetan Daniel Landart eta Mixel Itzaina agertzen dira.

ARG: JOXE AROZENA

BERTSO IBILBIDEA ONDARROA

TESTUA ETA ARGAZKIAK: IÑAKI LERSUNDI

Arg: Lainobeltz

Ondarrutarrok bereziak garela esaten da. Agian kresalaren gatz horrek eduki dezake errua. Agian gure herrira iristeko pasatu behar diren errebuelta guztiek izango dute errua. Edo agian guk, ondarrutarrok dugu errua. Erruak erru, gure izanaren berezitasun pixka bat erakutsi nahi dizuet hurrengo sei geltokietan.

01GZUBI ZAHAR IKASTOLA

GURE LEHENDABIZIKO GELTOKIA, ZUBI ZAHAR HERRI IKASTOLA IZANGO DA. ZUBI ZAHAR IKASTOLA, KAMIÑAZPI AUZOAN DAGO, ARTIBAI ERREKAREN ONDOAN. HERRI EKIMENETIK ETA AUZOLANEAN SORTUTAKO IKASTOLA DA.

1983an, Joxemari Urteagak aterrizatu zuen Zubi Zahar ikastolan: Lazkaon jaioa, Goierritik Bizkaiko kostalderaino Aralarko haizea ekartzera. Gipuzkoan jada urte horretan hasita zegoen bertsolaritza proiektu bat, ikastoletatik bertsolaritza bultzatu, formatu edo eta zabaltzeko asmoarekin.

Bizkaiko Ikastolen Federazioak, Gipuzkoako proiektuari jarraipena eman nahi zion Bizkaiko ikastoletan. Zubi Zahar ikastolan, Joxemarik hartu zuen lan eta ardura hori. Horrela, ikastoletako arduradunak hilean behin edo, kurtso hasieretan sarriago, Gernikan batzen hasi ziren Jon Lopategirekin. Honek ematen zizkien zantzuak: zer egin, nola egin… etab. Horrekin batera etorri zen Jon Lopategi bera ikastoletara maisu bezala joateko aukera. Zubi Zahar ikastolak, noski, baietza eman zuen.

Hori dena kokatuta, ni agertzen naiz. Hamaika urterekin, 1989an Zubi Zahar ikastolan 6. mailan. Ez gara sartuko ikasle bezala nolakoa nintzen. Despistatu xamarrean utziko dugu. Bat-batean, euskarako irakaslea sartzen da gelara. Gizon periladun bat, esku batean bere karpetatxoa eta bestean gitarra batekin. Nire arreta guztia bereganatu zuen, baina deskolokatuta geratu nintzen. “Euskarako klasea eta gitarra? Ze jolas da hau?”. Euskarako irakasle hori Joxemari Urteaga zen. Orriak banatzen hasi eta nigana heldu zenean, irrikaz beterik hartu nuen nirea. Irakurtzen hasi eta hara:

“Ama begira zazu leihotik plazara ni bezalakorikan plazan ba ote da?”

Joxemarik gitarra jo eta orduan kantatu nituen nire lehen koplak. Mundu berri bat deskubritu nuen. Txundituta eta kantari joan nintzen etxera, nire amari papera begiratzeko esatera, zer gertatu zen esatera.

Bertsozale gehienok gogoratuko duzuenez, 1989an Jon Lopategik irabazi zuen Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusiko txapela. Imajinatu dezakezue hamaika urteko nerabe bat, bere bertsolaritza irakaslea txapeldun, “munduko txapelduna”. Bertsolaritzako “Pele” nuen irakasle. Eta gainera, txapela ekarri zigun erakusteko. Momentu eta garai haiek gogoratzean, beti sartzen zait halako zirrara bat gorputzean, oilo-ipurdiarekin batera. Nostalgia goxoa.

Sekula ez da izan niretzat

Ikastea erosoa

baina Zubi Zahar herri ikastolan

ze tratamendu gozoa

guk bagenuen irakasle bat

“Akerman” gisan jasoa

bere gitarraz klasean sartu

pixka bat zen kuriosoa

baina jolasten eman genuen

ikasketen lehen pausoa

Joxemari gaur, zuregatik dut hainbeste maite bertsoa (bis)

Istorio hau hasi zitzaigun

astillerun oholetan

ta lehen esan duten bezala

indarra familietan

ahal zutela sinistu zuten

aurrera egitekotan

euskal nortasun euskal eskola

egonkortzeko asmotan

eta Txirritak esan bezala

esango dut plaza hontan

zure izena ea entzuten den beste laurogei urtetan (bis)

02GONDARROAKO BERTSOZALE TALDEA

ONDARROAKO TALDEA

GURE BIGARREN GELTOKIA, ONDARROAKO BERTSOZALE TALDEA IZANGO DUGU. ONDARROA, NIRE USTETAN, BERTSOZALEA GEHIAGO IZAN DA, ETA DA, BERTSOLARIA BAINO. HORREK EZ DU ESAN NAHI EZ DELA BERTSOLARIRIK SORTU. Agian aurpegi eta izen ezagunena Leire Bilbao izan dugu. Baina Ondarroako kaleetan eta elkarteetan ibili dira herriko bertsolariak kantari. Herri kantaria dugu Ondarroa.

2003ko uztailaren 4an, lagun talde bat elkartu eta Ondarroako Bertsozale Taldea sortu zuten.

Lagun talde hura:

Jose Maria Aranbarri Etxaburu

Francisco Maria Etxaburu Urbieta

Jose Artetxe Arrizabalaga

Liborio Urrutia Atxurra

Jon Arrizabalaga Basterretxea

Talde eta elkarte honen helburua honako hau zen: euskararen erabilera eta euskal kulturaren zabalkundea buruan, euskal bertsolaritza eremuan jardutea. Kuriositate gisan, elkarte honen egoitza Ondarroako herrian ezarri zuten. Herritik herrira sortutako talde bat izan nahi zutelako. Egoitzaren kokapen zehatza, Unanue enparantza z/g (Udaletxe zaharra) da.

Lagun talde honek aurretik ere bertsoarekin loturiko ekintzak egiten zituen, baina taldea sortu beharrean aurkitu zen ofizialtasun bat emateko. Gerora egiten ziren ekintzak justifikatu ahal izateko.

Talde honek urte askotan eraman du bertsoaren ardura Ondarroan, bizitzaren legea izan ohi da belaunaldien arteko erreleboa ematea. 2013an Ondarroako Udalak, bertsoa sustatzeko ahaleginetan, bertso ikastaro bat atera zuen. Ikastaro horretara, lehengo taldeko Jon arrizabalaga Arri eta Jose Maria Aranbarri Botx , hauetaz gainera beste sei lagun animatu ginen:

Gotzon Iparragirre

Ander Badiola

Eñaut Lertxundi

Bikain Urkiri

Alexander Idoeta

Iñaki Lersundi

Talde honen gidaritzapean, Eneko Abasolo Abarkas egon zen lehen urtean. Gero, Oihana Enbeita, Eneko Arrate eta Onintza Enbeita etorri ziren. Izenak izen, babes ederra jaso genuen guztiengandik. Ekimen honen xedea ongi pasatzea izan da beti, baina denbora aurrera joan ahala, gure lotsak, beldurrak eta ezinegonak aireratzen eta kontrolatzen ikasi genuen. Horrela bakoitzak bere garapen pertsonaletik amets txikiak ipini eta gauzatzera arte. Abididez, taldeko bik, Bizkaiko Bertsolari Txapelketan parte hartu dugu. Eta Bizkaiko Taldekako Bertsolari Txapelketan ere parte hartu genuen. Pandemia madarikatuak, gure ibilbidea bat-batean moztu zigun, baina berriro taldetxoa batzeko gogoz eta ilusioz gabiltza.

EGUNEKO BERTSO SAIOA

GURE HURRENGO GELTOKIA BERTSO SAIO

BAT IZANGO DA ETA, KONKRETUKI, DATA BAT. URTARRILAREN 6AN, ERREGE EGUNEAN OSPATZEN DEN BERTSO SAIOA. ONDARROAKO BERTSOZALE TALDEAREN EKINTZETAKO BAT IZAN DA ERREGE EGUNEKO BERTSO SAIOA ANTOLATZEA URTEETAN ZEHAR.

Urteetan atzera bota eta 2003an jarriko ditugu belarriak. Nik ikusi dudan dokumentazioaren arabera, lehen aldiz bertso saio hau, data horretan izan zela esango nuke.

Dataren berezitasuna eta eguerdian egiten dela jakinik, bertso saio berezia izaten da urtero-urtero. Udalarekin elkarlanean urte guzti hauetan, Ondarroako Bertsozale Taldea antolakuntza eta gai jartzailetza lanetan aritu da. Saioa normalean lau bertsolariz osaturikoa izaten da. Saioaren jokalekua urteetan desberdina izan arren, azken urteetan lehen Kafe Antzokia eta orain Beikozini aretoa izaten da. Beste jokaleku batzuk ere izan ditu, adibidez Bide Onera zinema edo eta Antiguako Ama taberna.

2019ko saioan Andoni Egañaren bakarkakoa, lagin gisa: Gaia: Zer praktikatzen duzu?

Zenbat galdera interesgarri hiru minutuan barna neronek ere aterea dut ni naizenaren aztarna jende aurrean ta plazaz plaza egiten dut nere lana, gaurko mundua pentsatzen jarriz ez ahal da aldatu dana? irekitasun mentala da nik maiz praktikatzen dudana.”

Praktikatzen dut goizero jaiki ta gosariko pakea, praktikatzen dut zutabetxo bat idaztearen nekea praktikatzen dut ahulagoekin daukadan borondatea

praktikatzen dut orain Amari maite zaitut esatea hola bakarrik lortu dezaket zoriontsu izatea.

Praktikatzen dut hitzaren lurra mihia dela goldea

praktikatzen dut Aita-Amengandik ikasitako moldea

praktikatzen dut gorria eta ikasi nahi dut morea horrela nahiko hots politeko irteten zait akordea seme-alabei utzi nahi diet zeozer pixkat hobea.

2021 eta 2022an ez zen errege eguneko saiorik antolatu, pandemia zela eta. 2023an Bertsozaleak berriro batuko gara urtarrilaren 6an, saioaz gozatzeko.

04GGUZUR ETXEA

GUZUR ETXEA, GURE HERRIKO ERAIKIN ESANGURATSUENETARIKO BAT IZAN ZEN. GAUR EGUN SORMENGUNEA DUGUNA, ANTZINA BESTE JARDUERA BATZUETARAKO ERABILTZEN ZUTEN.

Guzur Etxearen albo batean, Itziarrek erabiltzen zuen soroa zegoen. Beste alderdian, Zelaianeko arraina gazitzeko fabrika izan zena lehenik eta gerora Bide Onera zinema bihurtu zena zegoen. Arta-Bide kalean dago.

Guzur Etxean sareak konpontzen ziren. Beheko solairuan aterpe handi bat zeukan, frontoi txiki batekin. Arrantzaleak hantxe batzen ziren bertatik portuko sarrera ikusten zelako. Egonaldiak luzeak izaten ziren aterpe hartan, berbaldi amaigabeak egiten zirela esaten da eta berbaldi horietan gezurrak ere kontatzen zirela: “Guk 500 kilo hegaluze arrapatu ditugu”. “Guk 450 kilo”. Bakoitzak berea ezkutatu nahian gezurrak esaten zituztela esaten da. Hortik datorkio Guzur Etxea izena. Gezurrak esatea ere sortzea dela esango nuke. Egonaldi horiek errazago eramateko, aterpeko atzealdean ate bat zegoen eskailera batzuekin. Eskailerak igota, Pepeneko sagardotegia zegoen. Sagardotegian Ramon Artolaren bertso hauek sarritan kantaten ziren.

Lenengo sartu tabernan eta ateratzen naiz azkena, egun guztian zurrutian da etzait betetzen barrena; hau da edari maitagarri bat, erraz piztuten nauena, Joxepa Karmen biotzekoa bete amabigarrena.”

Kentzen du egarriya, alaitzen du oso, jartzen daki kantari dantzan ta garboso, urrezko edariya edaten da gozo, bañan ukalondorik ez geiegi jaso.

Laurogeiko hamarkadan Ondarroako Udalak, herrian kultur etxe baten premia zegoela eta, Guzur Etxea kultur etxe bihurtu zuen. 1983. urtean, seiehun mila pezetatik gora gastatu zituen Udalak liburu berritan, Udal Liburutegia ere bertan baitzegoen.

Orain hamar bat urte herriko sortzaile, artista eta boluntarioek, Kultur etxea azpierabilita zegoela eta, Guzur Etxi Sormenguni proiektua ipini zuten martxan. Herriko sortzaileentzako lanerako eta sormenerako gune autokudeatu bat izateko asmoarekin. Batez ere auzolanean eta Ondarroako Udalaren laguntzarekin martxan jarri zen proiektu hau.

Ondarroako Bertsozale Taldearen oinarrizko kanpamendua izan dugu Guzur Etxea ordutik.

GAZTETXEA

ONDARROAKO GAZTETXEA 1988AN SORTU ZEN. URTEBETE ARINAGO, GAZTE ASANBLADAK UDALAREKIN ESTATUTUAK ONARTZEA

LORTU ETA ZALDUNBIDEKO FABRIKA ZAHAR BAT ESPAZIO AUTOGESTIONATUA BIHURTU

ZUEN. Bertan esparru askotariko gaiak lantzen ziren: euskara, ekologia, antimilitarizazioa, sozioekonomia… eta batez ere musika taldeen entsegu eta elkargunea izan zen. 1998an ertzainak Gaztetxean sartu eta miatu egin zuten. Hor hasi zen Gaztetxea ixteko asmoa. Gaztetxea, eraikina, egoera txarrean zegoela argudiatuz, Udalaren aginduz itxi egin zuten. 2000. Urtean, errepide berria egiteko, bota egin zuten Gaztetxea.

2003. urtean Udalak astillerun eraikitako eraikineko lokal bat, Gazte Asanbladaren eskuetan utzi zuen. Gaur egun oraindik martxan jarraitzen duen espazio autogestionatu bat da Gaztetxe berria. Herriko gazteen beharrizanak asetzeko gunea da. Era berean, herrian beharrezkoak diren ekintza soziokulturalak egiten laguntzen duen kolektiboa da.

Gazte Asanbladaren bertsoarekiko konpromisoa ederra da. 2016tik 2019ra, urtero, Plazatik Gaztetxerako zirkuituan egon da antolakuntza lanetan. 2018an XVI. Plazatik Gaztetxerako finala, Ondarroako Gaztetxean jokatu zen. Ikaragarrizko giroa izan eta bertso saio ederra entzun ahal izan genuen. Jokin Bergara bertsolari eibartarrak irabazi zuen “txapela”. Hemen berak botatako azken agurra:

Lehendabiziko besarkada bat

etorri zaretenentzat

Eibarko peña ezagunak ta kuadrillako guztientzat

txapel hau doa txapelikan ez dagoen txapelketentzat

egia esan gogoa daukat

handia denez niretzat

bertso mundutxo honetan pixkat gehio jarraitzeko behintzat.

Horretaz gain, 2017an egin zen Bizkaiko Taldekako Txapelketan, Ondarroako Bertsutan bertsozale taldeak parte hartu zuen. Kanporaketa bat Ondarroan jokatu zen eta Gaztetxea izan zen saio baten testigu. Hurrengo urtean, Bizkaiko Bertsolari Txapelketako final zortzirenetako saio bat Ondarroako Gaztetxean burutu zen. Ofizialtasunetik harago, bertso afariak, lagunarteko bertso saioak eta berez sortutako saioak ere aipatzekoak dira. Bertsoa eta Gaztetxea eskutik helduta dabiltza eta ibiliko dira.

06G ARRI-BOTX BINOMIOA

GURE AZKEN GELTOKIA ARRI-BOTX BINOMIOA IZANGO DA. GELTOKI HONETATIK, JON ARRIZABALAGA ARRI ETA JOSE MARIA ARANBARRI BOTX NAHI NITUZKE OMENDU. ONDARROAN BERTSOAREN SINONIMOA DA BIKOTE (BINOMIO) HAU.

Arri eta Botx kuadrillan, lagunartean, familian…. hasi ziren kantuan. Hasieran kantu eta bertso zaharrak kantatuz jarduten zuten edozein txoko edota tabernatan. Geroago bertsozaleak izanik, pixkanaka-pixkanaka, euren sormena erabiliz, bat-bateko bertsoak kantatzera jo zuten. Ikusirik

gustura aritzen zirela, eta bat-bateko bertsoak ematen zien betekada ederra zela, gero eta sarriago aritzen ziren bertsotan. Euskal Herriko Bertsolari Txapelketan ere parte hartu zuten. Beren bertsotarako trebetasuna azaleratu zenean, herrian bertsolariak behar zirenean Arri eta Botxi deitzen zitzaien. Hauek, ezin esan ezetz eta herriko ekintza, omenaldi eta saio gehienetan kantatzen aritu izan dira azken lau hamarkadetan.

2017an egin zen Antxoa Egunean, Ondarroako Udalak Zilarrezko Antxoarekin saritu zituen Arri eta Botx. Urteetan egin duten bertso ibilbidea eta herrigintzarekiko izan duten konpromisoa eskertzeko.

Gaur zilarrezko antxoa ere etorri da paparrera eskertzekoa degu benetan egin dezuen harrera bertsolariak lehen baginen jarraitu degu aurrera kultura, kirol, hileta, ezkontza kantuz zuen esanera etorkizuna hementxe dago bertso eskola bat gainera. (bis)

Jose Mari Aranbarri Botx

Antxoa Eguna 2017ko maiatzak 13

Esan behar da gaurko antxoa ohorea da guretzat urteetan eindako lana hartu duzue ta aintzat aurrera segi egingo degu dudarik ez euki behintzat zuen txaloak guretzat eta gure bertsoak zuentzat

Jon Arrizabalaga Arri

Antxoa Eguna 2017ko maiatzak 13

Arri eta Botx bertsolariak bikote paregabea, behin hasi ziren bertsotan eta ezin gelditu ordea. (bis) Bertso eskolan kantatzea guk zuekin da, ohorea. Herri honetan zaretelako bertsoaren zutabea ahotsa ta kolorea ikaragarri ederra baita jaso dugun ondarea. (bis)

Iñaki Lersundi

Antxoa Eguna 2017ko maiatzak 13

2015ean, Ondarroako Bertsozale Taldeak ekimen bat ipini zuen martxan, Ondarroako Udalarekin eta Bizkaiko Bertsozale elkartearekin batera. Ekimen hau, Arri-Botx Bertsopaper Lehiaketa izan zen. Arrik eta Botxek urteetan egindako lanari eskerrak eman eta utzitako ondarearen jarraipena izateko asmotan. Bertsopaper lehiaketa hau, hezkuntza arautuan bertsolaritza ematen duten umeei zuzendua dago. Harrobia ereiteko asmotan.

Bukatzeko, hitz hauek erabili nahi dituk soilik. Eskerrik asko, Arri eta Botx.