wijnacademie sinds 1974
®
Spanje, Portugal, Duitsland
WIJNACA OG DE LO
IE M
VIN O
Vinologenopleiding Boek 4
LEESOPTIES Kies in de menubalk van Acrobat voor twee pagina’s of voor één pagina.
Interactieve inhoud: snel naar het gewenste intem
6.3
Rijpingsprocessen van de druif ..................................................................127 Oogsten: met de hand of machinaal? ........................................................ 128 Transport naar de vinificatieruimte ............................................................130 Vinificatiefase 2: de omzetting van de druiven in most ........................130 Van druif naar most in zeven stappen .......................................................131 n Selectie van de druiven ..........................................................................131 n Kneuzen .................................................................................................131 n Ontstelen ...............................................................................................132 n Persen ...................................................................................................132 n Zwavelen van de oogst of most .............................................................132 n Koelen van de oogst of most .................................................................134 n Eerste klaring .........................................................................................134 Samenstelling van de most ........................................................................134 Correctie van de most ...............................................................................136 n Verhogen van het suikergehalte .............................................................136 n Concentreren van de most .....................................................................137 n Corrigeren van een hoog zuurgehalte.................................................... 138 n Corrigeren van een laag zuurgehalte .....................................................139 n Corrigeren van een hoog suikergehalte .................................................139 n Corrigeren van onvoldoende kleur ......................................................... 139
© Stichting Wijnacademie Secretariaat en Opleidingslocatie Kontakt der Kontinenten, Klooster Cenakel Amersfoortsestraat 18 3769 AR Soesterberg Telefoon: 088 – 6009600 www.wijnacademie.nl
Redactiecommissie:
Chris Alblas, Gerhard Horstink, Magda van der Rijst, Joep Speet
Grafische vormgeving:
Teo van Gerwen Boekproducties, Eindhoven
Omslag:
M68 Creatieve Communicatie, Amsterdam
Productiebegeleiding:
M68 Creatieve Communicatie, Amsterdam
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever Stichting Wijnacademie.
INHOUD BOEK 4 2022-2023
22 Spanje 22.1
Inleiding...............................................................................................................11
22.2
Historie.................................................................................................................13
Moorse overheersing.............................................................................................13
Internationale belangstelling..................................................................................14
Franco....................................................................................................................14
22.3
Grote bloei..............................................................................................................14 Bodem..................................................................................................................15
Bergen en hoogvlakten..........................................................................................15
Bijzondere bodems................................................................................................16
Rivieren..................................................................................................................15 22.4
Klimaat.................................................................................................................17
Koel en groen.........................................................................................................18 Mediterrane invloeden............................................................................................18
Hoogvlakte.............................................................................................................18
Zuid-Spanje............................................................................................................19 22.5
Druivenrassen.....................................................................................................20 Witte druivenrassen...............................................................................................20
Airén..................................................................................................................20
Albariño.............................................................................................................21
Macabeo............................................................................................................22
Palomino fino.....................................................................................................22
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
Verdejo..............................................................................................................22
Xarello...............................................................................................................23
Blauwe druivenrassen............................................................................................23
Bobal.................................................................................................................23
Cariñena............................................................................................................24
Garnacha tinta...................................................................................................25
Garnacha tintorera............................................................................................25 Mencía...............................................................................................................25 Monastrell..........................................................................................................25
Tempranillo........................................................................................................25 22.6
Wijnbouw............................................................................................................26
22.7
Vinificatie............................................................................................................27
Cava.......................................................................................................................29
Sherry.....................................................................................................................29
Fino en oloroso..................................................................................................29
Flor....................................................................................................................30 Solera................................................................................................................31
Fino...................................................................................................................32
Manzanilla.........................................................................................................32
Amontillado........................................................................................................34
Palo cortado......................................................................................................34
Oloroso..............................................................................................................34
Medium..............................................................................................................35
Cream................................................................................................................35
Pedro Ximénez (PX)..........................................................................................35
Moscatel............................................................................................................36
22.8
Wijngebieden en herkomstbenamingen.......................................................36 Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering..........................................................36 Joven, Crianza, Reserva en Gran Reserva.......................................................38
DO Cava............................................................................................................39
Vino de Pago (DO Pago)...................................................................................41 Het noordwesten....................................................................................................43
DO Rías Baixas.................................................................................................44
DO Ribeiro.........................................................................................................46
DO Ribeira Sacra..............................................................................................46
DO Valdeorras...................................................................................................47
DO Monterrei.....................................................................................................48
Arabako Txakolina, Bizkaiko Txakolina, Getariako Txakolina...........................48 Tussen de Pyreneeën en de Ebro.........................................................................49
DOCa Rioja.......................................................................................................50
DO Navarra.......................................................................................................53
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
DO Somontano..................................................................................................56
DO Campo de Borja..........................................................................................58
DO Cariñena.....................................................................................................58
DO Calatayud....................................................................................................59
Het noordoosten (Catalonië)..................................................................................60 DO Catalunya....................................................................................................62
DO Empordà.....................................................................................................62 DO Costers del Segre.......................................................................................63
DO Pla de Bages...............................................................................................64
DO Conca de Barberà.......................................................................................65
DO Penedès......................................................................................................65
DO Tarragona....................................................................................................67 DO Montsant.....................................................................................................68
DOCa Priorato...................................................................................................69
DO Terra Alta.....................................................................................................71
Castilië en León.....................................................................................................72
DO Bierzo..........................................................................................................73 DO Cigales........................................................................................................74
DO Toro.............................................................................................................75 DO Rueda.........................................................................................................75
DO Ribera del Duero.........................................................................................80
Midden-Spanje.......................................................................................................81
DO Vinos de Madrid..........................................................................................82
DO Méntrida......................................................................................................83 DO Ribera del Guadiana...................................................................................84
DO La Mancha..................................................................................................85
DO Valdepeñas.................................................................................................85
DO Manchuela..................................................................................................87
DO Almansa......................................................................................................87
Levante..................................................................................................................87
DO Valencia.......................................................................................................89
DO Utiel-Requena.............................................................................................89 DO Alicante.......................................................................................................91
DO Yecla...........................................................................................................92 DO Jumilla.........................................................................................................92
DO Bullas..........................................................................................................93 Het diepe zuiden (Andalusië).................................................................................94 DO Condado de Huelva....................................................................................95
DO Montilla-Moriles...........................................................................................95
DO Málaga / DO Sierras de Málaga..................................................................96 DO Jerez-Xérès-Sherry.....................................................................................97
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
Balearen...............................................................................................................101
DO Binissalem.................................................................................................101
DO Pla i Llevant..............................................................................................101 Canarische Eilanden............................................................................................102
Spaanse begrippenlijst.........................................................................................105
Overzicht van Spaanse DOP’s per regio.............................................................106
23 Portugal 23.1
Inleiding.............................................................................................................109
23.2
Historie............................................................................................................... 111
Overzeese handel................................................................................................ 111
Zeventiende en achttiende eeuw: madeira en port..............................................112
Politieke onrust en herstel....................................................................................115
Negentiende eeuw...............................................................................................114
Toetreding tot de EU............................................................................................117
23.3
Bodem................................................................................................................118
23.4
Klimaat...............................................................................................................120
23.5
Druivenrassen...................................................................................................121
Witte druivenrassen.............................................................................................121
Alvarinho.........................................................................................................122
Arinto...............................................................................................................122
Antão vaz........................................................................................................122 Bical.................................................................................................................122 Encruzado.......................................................................................................122 Fernão pires....................................................................................................123 Gouveio...........................................................................................................123
Loureiro...........................................................................................................123
Rabigato..........................................................................................................123
Trajadura.........................................................................................................124
Malvasia fina...................................................................................................123
Síria.................................................................................................................124 Viosinho...........................................................................................................125
Blauwe druivenrassen..........................................................................................125 Alfrocheiro.......................................................................................................125 Alicante bouschet............................................................................................125
Aragonez.........................................................................................................126
Castelão..........................................................................................................126
Baga................................................................................................................126 Tinta barroca...................................................................................................126
Tinta cão .........................................................................................................126 Touriga franca .................................................................................................127
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
Touriga nacional..............................................................................................127
Vinhão.............................................................................................................127
Trincadeira ......................................................................................................127
23.6
Wijnbouw..........................................................................................................129
23.7
Vinificatie..........................................................................................................131
Moscatel ..............................................................................................................132
Moscatel de Setúbal .......................................................................................132 Moscatel do Douro..........................................................................................132 Vinificatie van port ...............................................................................................133 Lagares...........................................................................................................135 Autovinificadores ............................................................................................135
Robotic lagares...............................................................................................136
Typen port............................................................................................................137
Tawny en Tawny Reserva ...............................................................................138
Portstijlen: houtrijping en flesrijping .....................................................................136
Ruby en Ruby Reserva...................................................................................138
Old Tawny (met leeftijdsaanduiding) ...............................................................139
LBV (Late Bottled Vintage)..............................................................................140
Vintage............................................................................................................139 Colheita...........................................................................................................141 Crusted ...........................................................................................................141 Single Quinta ..................................................................................................141 Rosé port ........................................................................................................142 Witte port ........................................................................................................142 Vinificatie van madeira.........................................................................................142 Productiemethoden: estufa en canteiro ..........................................................144
Druivenrassen voor madeira...........................................................................144
Sercial, Verdelho, Terrantez, Boal en Malmsey ..............................................146
23.8
Typen madeira.....................................................................................................145 Granel (Vinho de Granel)................................................................................147 Finest ..............................................................................................................147 Rainwater........................................................................................................147 Madeira met leeftijdsaanduiding .....................................................................147
Frasceira.........................................................................................................148 Colheita...........................................................................................................148 Wijngebieden en herkomstbenamingen.....................................................149
Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering .......................................................149
Garrafeira en andere kwaliteitsaanduidingen .................................................150
Vinho, IGP en DOP.........................................................................................149
Vinho Verde (Minho)............................................................................................151
Trás-os-Montes....................................................................................................155
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
Porto/Douro .........................................................................................................156
Benefício en klassering van wijngaarden in de Douro....................................159
Bairrada ...............................................................................................................162
Távora-Varosa......................................................................................................160 Dão en Lafões......................................................................................................163 Dão..................................................................................................................163 Lafões..............................................................................................................164 Beira Interior.........................................................................................................165 Tejo.......................................................................................................................165 Lisboa...................................................................................................................166 Alenquer..........................................................................................................168 Bucelas............................................................................................................168
Carcavelos......................................................................................................168
Península de Setúbal...........................................................................................168
Palmela...........................................................................................................170
Colares............................................................................................................168
Setúbal, Moscatel de Setúbal en Moscatel Roxo............................................170 Alentejo................................................................................................................170
Algarve.................................................................................................................173 Madeira................................................................................................................175 Azoren..................................................................................................................177
24 Duitsland 24.1
Inleiding.............................................................................................................181
24.2
Historie...............................................................................................................183
Late middeleeuwen tot 1900................................................................................184
Crisis en vernieuwing...........................................................................................185
24.3
Bodem................................................................................................................186
24.4
Klimaat...............................................................................................................187
24.5
Druivenrassen...................................................................................................187
Witte druivenrassen.............................................................................................188
Blauwe druivenrassen..........................................................................................190 Kruisingen............................................................................................................192
24.6
Wijnbouw..........................................................................................................192
24.7
Vinificatie..........................................................................................................194
Witte en rode wijnen.............................................................................................194
Zoete en edelzoete wijnen...................................................................................195
24.8
Rosé.....................................................................................................................195 Sekt......................................................................................................................196 Wijngebieden en herkomstbenamingen.....................................................197 Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering........................................................197
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
Wein en Wein geschützter geographischer Angabe........................................198
Prädikatswein..................................................................................................199
Qualitätswein...................................................................................................199
Trocken, halbtrocken, feinherb, lieblich en süß...............................................201
Anbaugebiet, Bereich, Großlage en Einzellage..............................................202
Amtliche Prüfung.............................................................................................201 Classic en Selection........................................................................................203 Wijngaardclassificatie VDP.............................................................................204 Anbaugebiete.......................................................................................................205
Saale-Unstrut..................................................................................................205
Ahr...................................................................................................................206
Rheingau.........................................................................................................208
Sachsen..........................................................................................................205
Mittelrhein........................................................................................................207
Rheinhessen...................................................................................................209
Hessische Bergstraße.....................................................................................212
Pfalz................................................................................................................211
Mosel...............................................................................................................212 Nahe................................................................................................................215 Franken...........................................................................................................216 Württemberg....................................................................................................217 Baden..............................................................................................................218
Inhoud Boek 4 (2022-2023)
22
Spanje
22.1
Inleiding
Spanje is qua wijngaardareaal en productievolume nog steeds een van de belangrijkste wijnlanden ter wereld, al is het wijngaardareaal sinds 1980 drastisch gedaald van ruim 1,6 miljoen ha naar
ruim 950.000 ha. Bijna de helft daarvan is te vinden in Castilla-La Mancha. Tot Spanje behoren
ook twee eilandengroepen: de Balearen (in de Middellandse Zee) en de Canarische eilanden (in
de Atlantische Oceaan). Beide archipels kennen een oude wijnbouwcultuur. Ook vandaag de dag wordt hier nog wijn geproduceerd. Mallorca en Tenerife zijn daar goede voorbeelden van. In La Rioja en País Vasco (Baskenland) is de afgelopen decennia het wijngaardareaal toegenomen,
maar deze regio’s zijn een uitzondering. De afname wordt vooral verklaard door het rooiprogramma van de EU, dat bedoeld was om het jaarlijkse wijnoverschot binnen de EU terug te dringen.
Uit de gegevens van de OIV (Organisation Internationale de la Vigne et du Vin) blijkt dat Spanje
qua wijnproductie in 2020 met ruim 40 miljoen hl op de derde plaats in de wereld stond, na Italië en
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
11
La Mancha
Frankrijk. Die derde plaats is opmerkelijk, want Spanje had in 2020 het grootste wijngaardoppervlak ter wereld. Dat de gemiddelde productie per hectare in Spanje laag ligt, komt vooral door het
overwegend droge, warme klimaat en de traditionele wijze waarop veel wijngaarden ingericht en bewerkt worden. Op het gebied van wijnbouw en vinificatie voltrekt zich tegelijkertijd een proces van modernisering en vernieuwing. Zo laten sommige wijnmakers hun wijnen minder lang rijpen
en kiezen ze voor weinig tot geen houtlagering in plaats van langdurige rijping op hout. Ook neemt de kennis van de wijnmakers toe door internationale scholing en zijn de toezichthoudende raden (consejos) een belangrijke bron van kennisoverdracht geworden.
Als het om wijn gaat, is Spanje een echt exportland. Spanje heeft de laatste decennia steeds beter aansluiting gevonden bij de smaak van de moderne wijndrinker. Moderne, stijlvolle etikettering
is daar een onderdeel van. Qua volume zijn Spanje en Italië de grootste wijnexporteurs van de
wereld. De grootste afnemer van Spaanse wijnen is Frankrijk. De populariteit van Spaanse wijnen op de exportmarkt wordt deels verklaard door de lage prijzen: Spaanse wijnen behoren tot de goedkoopste van Europa. De afgelopen decennia zijn de Spanjaarden zelf overigens steeds
minder wijn gaan drinken. Dronken de Spanjaarden in de jaren zeventig jaarlijks nog zo’n 40 liter
wijn per hoofd van de bevolking, in 2020 lag de binnenlandse consumptie rond 24 liter per persoon (inclusief wat toeristen consumeren).
12
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Restanten van een Romeins amfitheater in Cartagena (Zuidoost-Spanje)
22.2 Historie Spanje heeft een zeer lange wijnbouwgeschiedenis. Vanuit het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied zijn Phoeniciërs, Grieken en Romeinen ook in Spanje terechtgekomen. Zij
hebben er de wijnstok gebracht. De Phoeniciërs landden al rond 1100 voor onze jaartelling op de zuidkust van Spanje, bij het huidige Málaga en Cádiz. De Romeinen arriveerden rond 300 voor
Chr. een stuk noordelijker, in het zuiden van het huidige Catalonië. De Phoeniciërs bleven vooral aan de kust, maar de Romeinen brachten de wijnstok in tal van gebieden in het binnenland, van
het huidige Rioja en Navarra tot in de Portugese Dourovallei. Ook de Levante, het achterland van het hedendaagse Valencia, is door de Romeinen als wijnbouwgebied ontwikkeld. De Romeinen
introduceerden ook de amfoor voor het transport van wijnen. Uit deze amfoor is de tinaja ontstaan,
een grote aardewerken, amfoorachtige kruik van circa 1.600 liter inhoud, die in sommige delen van Spanje nog steeds wordt gebruikt voor het gisten van de most en het opslaan van wijn. Moorse overheersing Met de inval van de islamitische Moren in 711 begon de wijnbouw in Spanje in verval te raken. Van het begin van de achtste eeuw tot het einde van de vijftiende eeuw was het slecht gesteld met de wijncultuur. Niet dat wijnbouw totaal verboden werd door de Moren, maar ontmoedigd werd het
maken van wijn wel. Het noordelijke deel van Spanje behoorde tot de eerste regio’s die door de
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
13
Spaanse koningen werden herwonnen op de Moren. In de eeuwen daarna, tot de val van Granada in 1492, werd Spanje stap voor stap terugveroverd (de Reconquista). Pas na 1500, toen de laatste Moren uit het zuiden waren verjaagd, kon er een nieuwe impuls aan de Spaanse wijnbouw worden
gegeven. In de zestiende eeuw werd Spanje door de ontdekking van Amerika en de verovering van grote delen van Zuid-Amerika een van de belangrijkste landen van de wereld. Internationale belangstelling Vanaf de zeventiende eeuw kregen de wijnen uit Jerez internationale bekendheid, vooral in Groot-
Brittannië en Nederland. De rest van de Spaanse wijnbouw bleef op de binnenlandse en regionale
markt gericht. Toen in de tweede helft van de negentiende eeuw de Franse wijnbouw werd getroffen door mildiou (valse meeldauw) en vervolgens door phylloxera, probeerden handelaren in Bordeaux
hun zaken voort te zetten en zochten zij naar wijnen ten zuiden van de Pyreneeën. De Spaanse wijngebieden hadden in het begin namelijk nog geen last van phylloxera. Franse wijnproducenten brachten naar Rioja en Navarra Franse vinificatiemethoden en druivenrassen. Ook maakten zij de wijnen van Rioja en Navarra buiten Spanje bekend. Rond 1900 arriveerde de phylloxera ook in Spanje en
moesten als gevolg daarvan vrijwel alle wijnstokken op Amerikaanse onderstokken worden geënt. Franco Eerder dan in Frankrijk is in Spanje het systeem van gecontroleerde herkomstbenamingen
ingevoerd. In 1932 werden de eerste achttien Denominaciónes de Origen van kracht. De Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) gooide echter roet in het eten en gedurende het tijdperk-Franco
(1939-1975) raakte Spanje internationaal geïsoleerd. Hierdoor stonden de Spaanse wijnbouw en wijnhandel lange tijd stil en bleef de wijnproductie vrijwel geheel op de binnenlandse markt
gericht. Spanje was gedurende deze decennia een relatief arm land en er werd dan ook louter wijn geproduceerd met het oog op grote volumes en lage prijzen. In deze moeilijke periode kregen nog
wel een aantal wijnbouwgebieden erkenning als Denominación de Origen, zoals Valdeorras (1945), Almansa (1966), Jumilla (1966), Yecla (1966) en Méntrida (1976). Grote bloei De bloei van de Spaanse wijnbouw is pas gekomen na het tijdperk-Franco. De wijnbouw kreeg een geweldige impuls toen Spanje in 1986 lid werd van de Europese Unie. In de laatste twee decennia
van de twintigste eeuw is op het gebied van wetgeving, wijngaardbeheer en vinificatietechnieken veel veranderd. De groei van het aantal Denominaciónes de Origen in deze periode illustreert dit. In
1980 waren er nog 32 DO’s en in 2020 telde men er 70. Kwalitatief is er in alle wijnbouwgebieden een enorme sprong voorwaarts gemaakt.
Spanje bestond oorspronkelijk uit enkele aparte koninkrijken, die later tot één land zijn
samengevoegd. Staatkundig is Spanje tegenwoordig opgedeeld in zeventien gewesten met zelfbestuur, autonomías genoemd. Ze zijn verantwoordelijk voor hun eigen taal en cultuur. Voorbeelden van autonomías zijn Asturias, Valencia en La Rioja.
14
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Arme bodem van leisteen en mica in Priorato
22.3 Bodem Bergen en hoogvlakten Spanje vormt samen met Portugal het Iberisch Schiereiland. Het Spaanse wijngaardlandschap is
vooral bergachtig. Het grootste deel van Spanje ligt meer dan 200 meter boven de zeespiegel. De
hoogste berg van het vasteland, de Mulhacén (3.482 meter), ligt in de Sierra Nevada. Door het hele land lopen van het noordwesten tot het zuidoosten hoge bergmassieven. Voorbeelden daarvan
zijn het Asturisch-Cantabrisch Gebergte in het noorden van Spanje en de Cordillera Bética in het
zuiden van Andalusië, waar de Sierra Nevada deel van uitmaakt. Het grootste gedeelte van MiddenSpanje bestaat uit een uitgestrekte hoogvlakte, de Meseta, die door het granietrijke Castiliaans
Scheidingsgebergte (Cordillera Central) in tweeën wordt gedeeld. Het noordelijke deel van de Meseta ligt op een hoogte van 800 tot 900 meter, het zuidelijke deel op een hoogte van 600 tot 700 meter.
Lage delen van Spanje zijn onder andere de vruchtbare vlakte in het zuidwesten van Andalusië en het dal van de rivier Ebro in het noordoosten. Rivieren Spanje telt meer dan duizend rivieren. De meeste daarvan zijn klein. De langste en belangrijkste rivieren zijn de Duero, Ebro, Taag (Tajo), Miño, Guadiana en Guadalquivir. De Ebro, die in het
Cantabrisch Gebergte ontspringt, is de enige grote rivier in Spanje die richting de Middellandse
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
15
[FOTO Shutterstock nr. 681561310]
Vulkanische bodem op het eiland Lanzarote
Zee stroomt. De Duero, Taag en Guadiana volgen de naar het westen aflopende Meseta en
stromen, net als de in het Andalusisch Gebergte ontspringende Guadalquivir, naar de Atlantische Oceaan. De Guadiana vormt voor een deel de natuurlijke grens met Portugal. De Miño, die de
noordgrens van Portugal vormt, ontspringt in de Sierra de Meira in Galicië en mondt eveneens uit in de Atlantische Oceaan. Voor de scheepvaart zijn deze rivieren van weinig belang, omdat
het waterpeil zeer onregelmatig is, de hoogteverschillen talrijk zijn en het water in de zomer vaak zeer laag staat. Alleen de Guadalquivir is bevaarbaar. Door de sterke bodemerosie vervoeren
de rivieren in het algemeen veel sediment, waardoor er delta’s zijn ontstaan. De delta’s van de
Ebro en de Guadalquivir zijn daar goede voorbeelden van. Vaak is er in de rivierdalen en wijdere omgeving sprake van wijnbouw. Bijzondere bodems In een zo groot land als Spanje kan het niet anders dan dat er veel verschillende bodemtypen voorkomen. In sommige gebieden worden de bodemomstandigheden zó bijzonder gevonden dat de reputatie van het betreffende gebied voor een deel gebaseerd is op de bodems die er voorkomen. Hier volgt een overzicht van enkele bekende wijngebieden met hun specifieke bodemkenmerken: • •
16
Rías Baixas: De bodem van dit gebied in Galicië bevat veel graniet, met langs de Miño veel klei. Priorato: In Priorato is de bodem arm en ondiep. Hij bevat veel verweerde leisteen en kwarts.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 194610998]
Rioja Álavesa in het noordwesten van La Rioja
Deze bijzondere bodem wordt lokaal llicorella genoemd. Dit geeft volgens sommigen aan de wijnen een bijzondere ‘minerale’ toets. •
Ribera del Duero: Dit gebied in Castilië en León heeft kalkhoudende kleibodems, die goed water vasthouden.
•
Rioja: De belangrijkste bodemsoorten in de Rioja zijn ideaal voor kwaliteitswijnbouw; ze hebben een goed uitgebalanceerde structuur (zand, kalksteen en klei), zijn licht basisch, bevatten weinig organisch materiaal en beschikken ’s zomers over een matige hoeveelheid water.
•
Jerez: Het sherrygebied heeft een unieke bodem, de zogeheten albariza. De bodem is helder
wit en zeer kalkrijk. Deze kalkbodem is zeer poreus en absorbeert het regenwater goed. Zo is er altijd een voorraad water in de bodem aanwezig. •
Canarische Eilanden: De Canarische Eilanden, zoals Tenerife en Lanzarote, hebben een vulkanische oorsprong. Veel wijngaarden zijn dan ook aangelegd op donkergekleurde vulkanische as.
22.4 Klimaat Spanje staat bekend als warm en droog, maar dit grote land, dat tussen 36° en 43° noorderbreedte ligt, kent veel verschillende klimaten. In het binnenland is het klimaat continentaal en soms zelfs
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
17
extreem continentaal, met hete zomers en koude winters, maar in de kuststreken wordt het klimaat beïnvloed door de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan. Het noordwestelijke Galicië en het zuidelijke Andalusië zijn werelden apart.
Ook het reliëf van het landschap, in het bijzonder de aanwezigheid van vele gebergten, heeft grote invloed op het klimaat. Voor verschillende wijngebieden is de ligging van wijngaarden op grote hoogte een belangrijke factor. Zo’n 90 procent van de Spaanse wijngaarden ligt hoger dan de
meeste wijngaarden in Frankrijk. Door de lage temperaturen op grote hoogte kunnen de druiven hun zuren behouden. De droge omstandigheden in veel gebieden, zoals in Cigales, Toro en La Mancha, zorgen ervoor dat schimmelziekten zeldzaam zijn. Koel en groen Het noordwesten van Spanje, Galicië, wordt wel het ‘groene Spanje’ genoemd. Het klimaat in dit gebied tussen de grensrivier met Portugal, de Miño, en de Pyreneeën bij San Sebastián wordt
beïnvloed door de Atlantische Oceaan. Het weer kan hier guur zijn, zelfs koud, winderig en vooral erg nat. Door de hoge bergen in de omgeving is er sprake van stijgingsregens. Het jaarlijkse
neerslaggemiddelde is maar liefst 1.600 mm. Soms valt er per jaar zelfs 1.800 mm regen. Dit natte weertype veroorzaakt constant problemen voor de wijnbouw. Door het koele klimaat staan weinig
blauwe druiven aangeplant, omdat die hier over het algemeen niet goed rijp worden. In het oosten van Galicië is het wat warmer en droger. Mediterrane invloeden De Middellandse Zeekust en zijn achterland kennen een mediterraan klimaat met zachte winters en lange, droge, warme zomers. In de zomer kan de temperatuur overdag oplopen tot ver boven
30 °C. De nachten zijn heel mild. Overgangsseizoenen zoals lente en herfst bestaan hier amper en veel neerslag valt hier ook niet. Er zijn wel verschillen tussen het noordoosten en het zuidoosten
van Spanje (de Levante): Catalonië kent gemiddeld 2.500 zonuren en 600 mm neerslag per jaar,
Alicante heeft 3.000 zonuren en maar 400 mm neerslag. Doordat niet ver van de kust in Catalonië enkele bergketens liggen, zijn er in Catalonië landinwaarts meer continentale invloeden. De Levante heeft hogere gemiddelde temperaturen dan Catalonië. Hoogvlakte Tussen het westen en het oosten van Spanje ligt een reusachtig plateau, de Meseta. Op dit
hooggelegen plateau in Midden-Spanje heerst een continentaal klimaat met zeer warme zomers,
vaak ijskoude winters en weinig neerslag. ’s Zomers kan het overdag bloedheet zijn maar ’s nachts koel. De neerslag varieert per gebied en ligt tussen 400 en 700 mm per jaar. Dit klimaat vereist sterke druivenstokken.
De hoogvlakte wordt door de Cordillera Central en de Cordillera Ibérica, gebergten ten noorden van Madrid, verdeeld in de Meseta Norte, de noordelijke hoogvlakte, en de grotere Meseta Sur, de zuidelijke hoogvlakte. Het noordelijke deel valt samen met het oude Castilla-León en het
18
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 605519570]
Wijngaarden in het groene Galicië
zuidelijke deel met het oude Castilla-La Mancha. Op de noordelijke Meseta liggen onder andere de wijnbouwgebieden Ribera del Duero, Toro en Rueda. Op het zuidelijke deel van de Meseta liggen onder andere La Mancha, Valdepeñas, Almansa en Ribera del Guadiana.
Sommige wijnbouwgebieden liggen op plaatsen waar twee of zelfs drie klimaatzones elkaar
ontmoeten. Dat geldt bijvoorbeeld voor Rioja, Navarra en Aragón. De basiscondities zijn hier continentaal, maar het klimaat wordt getemperd door regen uit het westen en droge warmte
uit het oosten. In het zuiden van Spanje, in bijvoorbeeld Murcia en Jerez, wordt de grote hitte in het binnenland regelmatig afgezwakt door een zachte zeebries. Zuid-Spanje In de zuidelijke autonomía Andalusië (Andalucía) is het klimaat bijna woestijnachtig. Het is er zeer heet en droog. In sommige delen valt echter genoeg neerslag om wijnbouw mogelijk te maken.
De wijngebieden liggen vrijwel allemaal in de buurt van de kust, waar de Atlantische Oceaan voor enige verkoeling zorgt. Ook bodems die het water vasthouden, zijn een belangrijke factor voor succesvolle wijnbouw.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
19
22.5 Druivenrassen Spanje heeft een minder grote diversiteit aan druivenrassen dan Frankrijk, Portugal of Italië, maar er is de afgelopen decennia een hernieuwde belangstelling gekomen voor het eigen erfgoed. Voor de profilering op de internationale markt worden steeds vaker oude, soms min of meer
verwaarloosde gebieden met hun authentieke druivenrassen en oude druivenstokken gekoesterd en in ere hersteld. Het zomaar – voor commerciële doeleinden – aanplanten van cabernet sauvignon of chardonnay is geen vanzelfsprekendheid meer.
Veel inheemse Spaanse druivenrassen hebben zich in de loop der eeuwen perfect aangepast
aan de vaak arme bodemcondities en specifieke klimatologische omstandigheden. Van de totale oppervlakte nemen blauwe druivenrassen circa 500.000 ha voor hun rekening, meer dan witte druivenrassen.
Witte druivenrassen Van de witte druivenrassen is airén met ruim 215.000 ha veruit het meest aangeplant. In
de Spaanse top 10 van witte druivenrassen (zie tabel 22.1) ontbreken, opmerkelijk genoeg,
internationale druivenrassen als chardonnay (7.674 ha) en sauvignon blanc (5.086 ha). Van chardonnay worden in Spanje overigens mooie wijnen gemaakt, met name in Navarra en Somontano. Sauvignon blanc staat vooral aangeplant in Rueda. Druivenras
Aanplant in hectaren
Airén
204.699
Macabeo
55.070
Verdejo
25.504
Pardina
23.339
Palomino
11.651
Cayetana Blanca
11.240
Moscatel de Alejandria
10.759
Xarello
10.634
Chardonnay
10.034
Tabel 19.1 Belangrijkste witte druivenrassen in Spanje (2020) (bron: Ministerio de Agricultura y Pesca, Alimentación y Medio Ambiente)
Hieronder worden enkele belangrijke witte druivenrassen van Spanje besproken. Airén
Van het druivenras airén is ruim 200.000 ha te vinden in Castilla-La Mancha. Vooral in DO La
Mancha is airén alom aanwezig. Hij heeft een dikke schil, geeft goede opbrengsten en heeft een
20
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 158642930]
Albariño
weelderige bladgroei, zodat de druiven tegen de zon beschermd worden. Hij rijpt vrij laat en kan
goed tegen droge omstandigheden. Spaanse wijnproducenten werken al een paar decennia aan
een make-over van de vaak nietszeggende en neutraal smakende airén. Veel airéndruiven worden nog steeds alleen voor distillatie gebruikt. Door toepassing van moderne apparatuur en moderne
technieken, zoals koude inweking en het gebruik van temperatuurgestuurde gisting en roestvrijstalen tanks, kunnen er levendige, frisse en fruitige wijnen van gemaakt worden. Ook druiven van oude
stokken geven soms wijnen van hoge kwaliteit. Soms wordt airén in blends gebruikt als partner van sauvignon blanc of macabeo. Albariño
Albariño is het bekendste druivenras van Galicië, waar hij aan de basis staat van de frisse, minerale wijnen van Rías Baixas. Hij heeft een dikke schil en rijpt vroeg tot gemiddeld. Wijnen van albariño hebben een goede zuurgraad en zijn vaak licht geparfumeerd. In de geur hebben ze dikwijls iets
bloemigs en een hint van abrikoos of perzik. Vaak wordt albariño in Galicië als cépagewijn gebotteld, maar hij laat zich uitstekend mengen met regionale rassen als loureira, treixadura of trincadeira. De naam albariño betekent ‘de witte van de Rijn’. Volgens lokale bronnen hebben Duitse monniken de albariño ooit naar Galicië gebracht. Vroeger dacht men dat hij verwant was aan de riesling, maar DNA-onderzoek heeft deze hypothese verworpen. In Portugal wordt hij alvarinho genoemd (zie hoofdstuk 21).
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
21
Macabeo
In Spanje is macabeo, ook wel viura genoemd, vooral te vinden in het noorden, maar ook in
Valencia en Extremadura staat hij aangeplant. Een belangrijke rol speelt hij ook over de grens
met Frankrijk, in de Roussillon. Waarschijnlijk komt deze druif van oorsprong uit Catalonië. Hij rijpt gemiddeld tot laat en heeft een dikke schil. Het juiste oogstmoment is belangrijk, want macabeo
verliest snel zijn zuren. Voor cava is macabeo een van de basisrassen. Als hij rijp wordt geplukt en het rendement laag wordt gehouden, kan macabeo volle, vaak oxidatief gemaakte, houtgelagerde wijnen van goede kwaliteit opleveren. Wijnen van macabeo kunnen een bloemig karakter hebben. Meestal smaken ze wat neutraal. Palomino fino
Palomino fino is een druivenras dat al lang voorkomt in Andalusië. Hij staat bekend onder vele
synoniemen, waarvan listán blanco het voornaamste is. Hij rijpt gemiddeld tot laat en heeft een relatief dikke schil, die hem goed beschermt tegen de warme zon in Zuid-Spanje. Anders dan
xarello (zie hieronder) verliest hij aan het einde van de rijpingsperiode snel zijn zuren. Palomino fino is dé sherrydruif bij uitstek. Het officiële Spaanse druivenregister maakt op basis van kleine
ampelografische verschillen een onderscheid tussen palomino en palomino fino (zie tabel 22.1), maar uit onderzoek blijkt dat de twee rassen genetisch identiek zijn. Verdejo
Verdejo is voornamelijk in DO Rueda aangeplant. Hij rijpt vroeg tot gemiddeld en heeft een
voorkeur voor arme (klei)bodems. Hij is goed bestand tegen droogte. De wijnen van dit druivenras hebben een behoorlijk hoog zuurgehalte en zijn over het algemeen aromatisch en fris. Tot de
herkenbare aroma’s behoren citrusfruit (limoen), appel, peer, meloen en perzik. Vaak is Verdejo
ook herkenbaar aan ‘groene’ tonen van gras, (groene) peper, buxus en rabarber. Het druivenras kan geblend worden met sauvignon blanc, waar hij qua aroma’s wat op lijkt, of met viura. Soms rijpen Verdejo’s op (nieuw) hout, wat interessante resultaten kan opleveren.
Druivenras
Synoniem / internationale benaming
Cariñena
carignan, mazuelo, mazuela, samsó
Garnacha tinta
garnatxa negra, garnaxa, grenache noir, tinto basto
Garnacha tintorera
alicante bouschet
Monastrell
alcayata, gayata, mataro, mourvèdre
Moscatel de Alejandría
muscat d’Alexandrie
Moscatel de grano menudo
muscat blanc à petits grains
Tempranillo
cencibel, tinta de Madrid, tinta/tinto del país, tinta de Toro, tinto fino, ull de llebre
Viura
macabeo, macabeu
Tabel 22.2 Spaanse druivenrassen en hun Spaanse, Catalaanse of internationale synoniemen
22
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO; zie apart bestand]
Verdejo (foto: Consejo Regulador Rueda)
Xarello
Het druivenras xarello (in het Catalaans gespeld als xarel·lo, met een punt in het midden) is een
belangrijk druivenras in Catalonië. Het wordt vooral gebruikt voor de productie van cava, vaak in
een blend met macabeo en parellada, maar droge stille wijnen op basis van xarello kunnen zeer
interessant zijn. Xarello heeft een dikke schil en behoudt goed zijn zuren, ook in warme klimaten.
Op verschillende bodemtypen doet hij het goed. Dit druivenras is grotendeels verantwoordelijk voor het rijpingspotentieel van cava’s. Blauwe druivenrassen Tempranillo is met ruim 200.000 ha veruit het belangrijkste blauwe druivenras van Spanje.
Cabernet sauvignon staat op vrij ruime schaal aangeplant in onder andere Cataluña, Navarra en Somontano, maar in ‘traditionele’ gebieden als Ribera del Duero en Rioja is de aanplant
ervan beperkt. Voor merlot is het Spaanse klimaat vrijwel overal ongeschikt. In het relatief koele Somontano doet merlot het wel goed. Een grotere toekomst lijkt weggelegd voor syrah, die het uitstekend doet in warmere klimaten.
Hieronder worden enkele belangrijke blauwe druivenrassen van Spanje besproken. Bobal
Dit blauwe druivenras staat veel in Spanje aangeplant, voornamelijk in het midden en zuidoosten
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
23
Bobal
Mencía rijp voor de oogst in een wijngaard van DO Bierzo
van het land (Alicante, Manchuela en Utiel-Requena), waar ook zijn bakermat ligt. Bobal is een
gemiddelde tot late rijper en is goed bestand tegen droogte. Zeker op grote hoogten kan hij zijn
zuurgehalte goed behouden. Hij geeft wijnen met veel kleur en alcohol. Ook voor de productie van rosé leent bobal zich goed. Hij laat zich succesvol assembleren met tempranillo. Cariñena
Het druivenras cariñena staat in Spanje ook wel bekend als mazuelo, mazuela of samsó (zie tabel 22.2). Hij is identiek aan de Franse carignan. De knoppen van cariñena lopen laat in het voorjaar uit en de druiven rijpen zeer laat. Mede doordat hij gevoelig is voor meeldauw, is een vochtig
klimaat niet geschikt. Hij gedijt dan ook het best in een warm, mediterraan klimaat met een tamelijk droog rijpingsseizoen. Cariñena heeft een grote groeikracht en kan zeer hoge opbrengsten geven,
wat door de aanplant op een arme bodem en het gebruik van oude stokken beteugeld kan worden. Oude stokken cariñena kunnen serieuze, complexe wijnen opleveren. Cariñena geeft over het
algemeen wijnen met goede zuren, veel kleur en tannine. Vaak wordt hij gebruikt als blendpartner, bijvoorbeeld in Priorato. Opmerkelijk genoeg is cariñena niet het meest aangeplante druivenras in DO Cariñena (zie blz. 58).
24
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Garnacha tinta
Garnacha tinta is het druivenras dat in Frankrijk bekendstaat als grenache noir. Hij staat op
grote schaal in Spanje aangeplant, hoewel de afgelopen decennia veel stokken zijn gerooid. Alleen in het noordwesten en het diepe zuiden van Spanje is hij niet te vinden. Wijnen van
garnacha hebben vaak niet veel kleur. Lange tijd is garnacha beschouwd als ‘werkpaard’ onder de druiven en is hij wat ondergewaardeerd, maar oude garnachastokken kunnen zeer mooie
wijnen opleveren, zoals wijnmakers in Cariñena en Priorato laten zien. In Navarra is garnacha een belangrijk basisras voor rosé. Garnacha tintorera
Het druivenras garnacha tintorera, in Frankrijk alicante bouschet genoemd, is een kruising van
garnacha en petit bouschet. Hij rijpt vroeg tot gemiddeld en heeft een grote groeikracht. Vooral in warme klimaten doet hij het goed. Het is een zogenaamde teinturier: hij heeft rood vruchtvlees. Het grootste deel van de aanplant van garnacha tintorera is te vinden in Midden-Spanje en de Levante.
Mencía
Mencía werd in de jaren negentig van de twintigste eeuw herontdekt en wordt nu zeer
gewaardeerd als druivenras voor elegante, aromatische rode wijnen. Hij loopt vroeg uit en rijpt gemiddeld. Zijn zuurgraad neemt aan het eind van de rijpingsperiode snel af en hij kan hoge
alcoholwaarden geven, dus balans is het toverwoord. Vooral in Bierzo, waar vermoedelijk zijn
bakermat ligt, levert mencía onderscheidende wijnen op. Ook in andere wijngebieden van Galicië, zoals in Ribeira Sacra en Valdeorras, komt hij voor. In Portugal staat mencía, daar bekend als jaen, vooral aangeplant in Dão. Monastrell
Dit laatrijpende druivenras, dat identiek is aan de Franse mourvèdre, levert tanninerijke, krachtige wijnen op. Hij staat vooral aangeplant in de Levante, waar hij het belangrijkste druivenras is voor
de DO’s Yecla, Jumilla en Alicante. Waarschijnlijk komt monastrell oorspronkelijk uit de omgeving van Valencia. Via Catalonië is hij in Zuid-Frankrijk terechtgekomen. De naam mataro, die in
Australië en Californië voor dit druivenras gebruikt wordt, is vrijwel zeker afgeleid van Mataró,
een kustplaats ten noordoosten van Barcelona. Door verbeterde vinificatietechnieken en beter wijngaardbeheer zijn wijnen van monastrell de laatste jaren steeds beter geworden. Tempranillo
Tempranillo is het meest aangeplante blauwe druivenras van Spanje. Het is een veldkruising tussen de witte albillo mayor en blauwe benedicto. Temprano betekent ‘vroeg’ in het Spaans en de naam
tempranillo heeft betrekking op het feit dat dit druivenras een vroege rijping en een relatief korte rijpingscyclus kent. Zo rijpt hij ongeveer twee weken eerder dan garnacha. Vooral in warmere
streken, zoals het zuiden van Spanje, worden de druiven vroeg rijp. In Spanje zijn verschillende klonen van tempranillo te vinden, die wijnen met een verschillend karakter opleveren.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
25
Tempranillo is een ras dat het graag hogerop zoekt. Vooral hoger gelegen wijngaarden zijn
geschikt, omdat een groot verschil tussen dag- en nachttemperatuur de kwaliteit van de druiven
ten goede komt. Tempranillo heeft moeite met droogte en al te hoge temperaturen. Hij gooit niet alleen hoge ogen in de traditionele stijl van Riojawijnen, maar ook in zachtere, moderne stijlen met minder houtrijping. Het druivenras mist nog een internationaal profiel, omdat het buiten
Spanje tot op heden geen écht groot succes is geworden, de aanplant in de VS en Australië ten spijt. In Portugal, waar hij wel succesvol is, staat tempranillo bekend als aragonez en tinta roriz.
Ook in Spanje zelf komt tempranillo voor onder verschillende synoniemen (zie tabel 22.2). Tot de
herkenbare aroma’s van Tempranillo behoren aardbei, tabak, leer, pruim en kruidige elementen. Bij rijping op Amerikaans eikenhout hebben wijnen van tempranillo vaak een specifieke kokossmaak. Tempranillodruiven worden zowel puur gevinifieerd als in blends gebruikt.
Van tempranillo bestaat ook een witte mutatie: tempranillo blanco. Dit druivenras is officieel toegestaan voor witte Rioja.
22.6 Wijnbouw Qua wijngaardoppervlakte is Spanje met 950.000 ha het grootste wijnland ter wereld, op de voet gevolgd door de opkomende grootmacht China met 785.000 ha. Frankrijk en Italië volgen met
respectievelijk 797.000 en 719.000 ha (bron: OIV 2020). In de laatste decennia van de twintigste
eeuw is er een opmerkelijke verandering in veel Spaanse wijngaarden te zien geweest. Een positieve ontwikkeling van de afgelopen decennia is bijvoorbeeld de aanleg van wijngaarden in hoger gelegen gebieden. Daarnaast is het bij nieuwe wijngaarden in droge gebieden niet vanzelfsprekend meer dat er met losstaande druivenstokken wordt gewerkt, in het Spaans en vaso genoemd. Steeds vaker worden druivenstokken in rijen aangeplant en volgens de Cordon Royat- of Guyot-methode
gesnoeid via draadgeleiding, in het Spaans en espaldera. Dat laat eventueel ook druppelirrigatie toe.
Druivenras
Aanplant in hectaren
Tempranillo
201.502
Garnacha tinta
58.184
Bobal
56.184
Monastrell
37.881
Garnacha tintorera
35.562
Cabernet sauvignon
18.651
Syrah
17.617
Merlot
11.890
Tabel 22.3 Belangrijkste blauwe druivenrassen in Spanje (2020) (bron: Ministerio de Agricultura y Pesca, Alimentación y Medio Ambiente)
26
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[Foto Shutterstock nr. 329442941]
Tempranillo
Van de wijngaarden in Spanje wordt nu ruim een derde geïrrigeerd. Tot 1996 was er in Spanje een verbod op irrigatie. Zo’n 10 procent van het wijngaardareaal wordt op biologische wijze bewerkt. Een opvallend kenmerk van veel Spaanse wijngaarden is de lage plantdichtheid. Doordat de bodem vaak extreem droog is, kunnen er per vierkante meter maar weinig druivenstokken
overleven. Irrigatie is in veel gebieden noodzakelijk gebleken om de rendementen te verhogen. Lage opbrengsten zijn typisch voor Spaanse wijngaarden. Soms is het rendement als gevolg
van de droogte nog geen 20 hl/ha. Door de aanleg van irrigatiesystemen en betere snoei- en
geleidingsmethoden zijn de opbrengsten in sommige delen van Spanje wel wat toegenomen, maar hoge opbrengsten zoals in Italië zullen waarschijnlijk nooit gehaald worden.
22.7 Vinificatie De Spaanse wijnindustrie werd lang gekenmerkt door enerzijds het gebruik van grote aardewerken amforen (tinajas) voor de gisting en opslag en anderzijds het gebruik van oude barricas van Amerikaans eiken voor een jarenlange houtlagering. Veel wijnen hadden een nadrukkelijk
houtaroma. Dit paste bij de smaak van de Spanjaarden. Tot voor kort dronken Spanjaarden
met genoegen oxidatieve dan wel gemaderiseerde witte wijnen en kruidige, wat ‘uitgedroogde’
rode wijnen. Nog steeds zijn deze typen niet geheel van de binnenlandse markt verdwenen en
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
27
[FOTO Shutterstock nr. 322753334]
Wijngaard in de buurt van Madrid
vooral oudere generaties geven er nog steeds de voorkeur aan, maar het is tegen de trend in. De doordrinkbaarheid van Spaanse wijnen is de afgelopen decennia flink toegenomen. Veel
producenten zijn overgeschakeld van Amerikaans eiken naar verfijnder Frans eiken. Ook rijpen
veel rode wijnen korter op hout dan vroeger. Voor een wijn die een korte rijping op eikenhout heeft
ondergaan, korter dan de voorgeschreven periode van een Crianza, wordt de term Roble gebruikt. Als er één wijnland in Europa baat heeft gehad bij de komst van roestvrijstalen tanks, een
temperatuurgereguleerde gisting en andere ideeën over het opvoeden van wijnen, dan is Spanje dat wel. De technische vooruitgang die de afgelopen decennia is geboekt, komt niet in de laatste plaats door forse subsidies van de Spaanse regering en de Europese Unie. De apparatuur van sommige moderne wijnbedrijven is state of the art. Een belangrijke trend bij de vinificatie van witte wijnen is onder andere een koude inweking van de schillen (gedurende enkele uren of enkele dagen) voor het verkrijgen van optimale aroma’s en verbetering van de structuur van de wijn. Ook neemt het
gebruik van wilde gisten toe, omdat wijnmakers de overtuiging hebben dat dit de authenticiteit van
het druivenras en het terroir beter weergeeft. Vergisting en rijping op hout gebeurt zelden, maar als
het wordt toegepast, dan is het in een jaar dat de druiven een hoge mate van rijpheid hebben en het houtgebruik een extra dimensie kan toevoegen. Rijping op de lie vindt in toenemende mate plaats. Deze werkwijze heeft een positief effect op de geur, smaak, structuur en frisheid van de wijn.
28
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 183078497]
Ouderwetse ‘tinajas’ voor de opslag van wijn
Cava Cava wordt per definitie volgens de traditionele methode geproduceerd, dus met een tweede
gisting op fles. Cava heeft een eigen DO, waarvan het productiegebied zich uitstrekt over meerdere streken (zie blz. 39). Doordat het geoogste fruit vaak rijp genoeg is, is een hoge dosage lang niet altijd nodig, wat de grote populariteit van het type brut nature verklaart. De meeste cava wordt in Penedès geproduceerd. De periode van rijping sur lie is bij cava minimaal negen maanden.
Cava kan wit of rosé zijn. De meest gangbare druivenrassen voor cava zijn macabeo, xarello,
parellada en chardonnay. Daarnaast kunnen ook malvasía, garnacha tinta, trepat, pinot noir en
monastrell worden gebruikt. Rosé cava’s worden vooral gemaakt van garnacha tinta en monastrell. Sherry Sherry wordt gemaakt in vele smaken en typen: van licht, zeer fris en beendroog met citrustonen tot diep donker en zwoel met de smaak van zoete, gedroogde vijgen. Die stijlverschillen hebben
uiteenlopende oorzaken. Sommige sherry’s zijn ontstaan door aan de droge basiswijnen (gemaakt van palomino fino) een deel geconcentreerd druivensap of PX-sherry toe te voegen. Zo krijgen deze sherry’s een zoetere smaak. Medium en cream sherry’s zijn zulke gemengde wijnen. Fino en oloroso
De sherry’s die gemaakt worden van palomino fino kun je grofweg in twee stijlen verdelen: fino en
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
29
Verschillende typen sherry
oloroso. In de wijngaard wordt al bepaald welke druiven bestemd zijn voor de fino sherry’s en welke voor de oloroso’s. De beste fino’s komen van druiven van oudere stokken op albariza-bodems, terwijl voor oloroso sherry’s ook druiven van wat zwaardere kleibodems gebruikt worden.
Het maken van een fino of oloroso begint niet anders dan het maken van een ‘gewone’ witte wijn. De palomino-finodruiven worden geperst en vergist tot een stille, droge basiswijn. Dat gebeurt op
stalen tanks, zodat de aroma’s optimaal behouden blijven. De druiven die aan de basis staan van
fino’s en oloroso’s ontwikkelen verhoudingsgewijs niet veel suiker. Na de gisting ontstaat een droge wijn van ongeveer 12 procent alcohol. De keldermeester (capataz) proeft alle basiswijnen na de
vergisting. Het is onder zijn verantwoordelijkheid dat de fijnste wijnen fino’s worden en de minder
verfijnde wijnen oloroso’s. De basiswijnen voor oloroso’s zijn geurig en wat robuuster, waarbij een florrijping niet past (oloroso is het Spaanse woord voor geurig). De toekomstige fino’s worden
versterkt (met wijnalcohol of brandewijn) tot een alcoholpercentage van 15 procent en de oloroso’s
tot een alcoholpercentage van 17 à 18 procent. Door dit hoge alcoholpercentage kan zich geen flor ontwikkelen. Door verdamping tijdens de rijping en door het mengen van verschillende wijnen kan het alcoholpercentage van de uiteindelijke sherry in de fles overigens hoger zijn. Flor
Het belangrijkste verschil tussen fino’s en oloroso’s wordt veroorzaakt door flor. Fino heeft wél
30
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 1121883965]
Sherry met een laagje flor
florrijping gehad, oloroso niet. Flor is een laag gistcellen die zich in het sherrygebied van nature vormt op de wijn. Dit laagje grijswitte gistcellen (Saccharomyces cerevisiae) zorgt ervoor dat er
geen zuurstof bij de wijn komt en dat de wijn zowel licht van kleur als fris van smaak blijft. Omdat er voldoende lucht nodig is voor de ontwikkeling van flor, worden de vaten sherry niet geheel gevuld, maar voor ongeveer vijf zesde deel. Ook moet het in de kelder waar de wijn rijpt, niet te warm
zijn. De flor, die als een deken van gistcellen op de wijn in het vat ligt, is verantwoordelijk voor de
bekende sherryaroma’s van amandel en bloemen. Bovendien ‘eet’ flor glycerine. Glycerine is een alcohol die in elke wijn zit en zorgt voor een rond mondgevoel. Bij fino is die glycerine verdwenen
en daardoor voelt deze sherry droog en strak aan. De rijping onder flor, die dus reductief is, wordt
ook wel de ‘biologische rijping’ genoemd. Als de fino’s ongestoord doorrijpen, verdwijnt de florlaag geleidelijk. Als de wijn op een gegeven moment contact met de buitenlucht krijgt en begint te oxideren, dan ontstaat het sherrytype amontillado. Solera
Flor maakt sherry uniek, maar ook de manier waarop de wijn wordt opgevoed is bijzonder. De
opvoeding van sherry gebeurt in een zogenaamde solera. Het solera-systeem bestaat uit vaten die in drie, vier of vijf niveaus op elkaar zijn gestapeld. Het woord solera komt van suelo, dat
‘bodem’ betekent in het Spaans. De onderste laag, de feitelijke solera, bevat de oudste wijn. De
lagen daarboven, de criaderas (enkelvoud: criadera), bevatten steeds iets jongere wijn. Als er een
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
31
nieuwe voorraad flessen nodig is, wordt er sherry uit de onderste vatenlaag gebotteld. De onderste vaten worden vervolgens bijgevuld met wijn uit de vaten die erbovenop liggen, en die worden weer
aangevuld uit de laag daarboven. In de bovenste vaten komt elk jaar verse wijn van de laatste oogst. Uiteindelijk moet de sherry minimaal drie jaar rijpen voordat hij mag worden verkocht. Het solerasysteem bevat nooit nieuwe vaten, maar alleen oude. In sherry proef je dan ook nooit direct de smaak van hout.
In het solera-systeem neemt de jonge wijn stap voor stap de karakteristieken van de meer gerijpte wijnen over. Daarom hebben sherry’s doorgaans geen jaartalaanduiding. De verschillende
oogstjaren vloeien in de solera in elkaar over en zo ontstaat een constante en unieke huisstijl. Het opbouwen van dit bijzondere solera-systeem kost echter veel tijd. Dat maakt het ingewikkeld om
een gloednieuwe sherrybodega te beginnen. Als een wijnmaker dat doet, koopt hij altijd een deel van een solera-systeem van een ander huis of andere huizen en probeert dan met die basis zijn eigen solera en huisstijl te ontwikkelen. Fino
Fino (Spaans voor ‘fijn’ of ‘verfijnd’) begint zijn leven als een normale witte wijn van palomino-
finodruiven. Na de gisting wordt de wijn met wijnalcohol versterkt tot een alcoholpercentage van 15 à 15,5 procent. De versterkte wijn gaat in oudere houten vaten met bovenin ruimte voor zuurstof. Deze zuurstof zorgt ervoor dat de flor zich ontwikkelt.
Een fino sherry rijpt in Jerez de la Frontera of El Puerto de Santa María. Jerez ligt landinwaarts
en het is hier warmer en droger dan in El Puerto de Santa María, waardoor er minder flor wordt gevormd. In Jerez kan flor door de zomerhitte zelfs tijdelijk verdwijnen. Fino is een delicate
sherrystijl. Het is een van ’s werelds droogste witte wijnen. Zijn kleur is strogeel en hij is licht van karakter. In de geur zijn gist, rijpe appel, amandel en gedroogd fruit te herkennen.
Het kenmerkende aroma van een fino wordt met name veroorzaakt door de chemische verbinding aceetaldehyde ofwel ethanal.
Door zijn verkwikkende stijl is fino een perfect aperitief. De iets kleinere hoeveelheid flor geeft
fino een ander karakter dan manzanilla (zie hieronder). Manzanilla is wat kruidiger en geeft een
strakker gevoel in de mond. Een fino is ook strakdroog, maar iets milder en zachter (ronder) in de mond. Fino sherry past goed bij allerlei tapas en bijvoorbeeld bij gebakken of gebraden kip. Een fino schenk je goed gekoeld, op een temperatuur van 9 à 11 °C. Manzanilla
De bereiding van een manzanilla is identiek aan die van een fino. Het verschil is uitsluitend de plaats waar de wijn rijpt. Manzanilla rijpt in de kustplaats Sanlúcar de Barrameda. De zeelucht
hier leidt tot koelere zomers en een hogere luchtvochtigheid. Het type flor is hier iets anders dan
elders in het sherrygebied. Manzanilla is de friste, droogste en opwekkendste sherry van allemaal. De kleur is bleek met een strogele tint. In de geur zijn frisse tonen van citroen en groene appel
32
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock 543079462]
Geoogste palomino-finodruiven
te herkennen, gist, amandelen en kamille. Manzanilla betekent dan ook ‘kamille’ in het Spaans.
(Er zijn echter ook mensen die denken dat de naam van het Spaanse woord manzana komt, dat
‘appel’ betekent.) Een echt krachtige geur of uitgesproken smaak van exotisch of rijp fruit heeft een manzanilla nooit. De smaak is heel droog, fris en delicaat, met een bittertje en een ziltige toets.
De frisheid maakt manzanilla tot een populair aperitief en een goede begeleider van bijvoorbeeld haring of oesters. Manzanilla komt het mooist tot zijn recht bij een serveertemperatuur van 8 à
10 °C. Een geopende fles manzanilla kan, evenals een fles fino, beter niet langer dan drie dagen bewaard worden.
‘Gewone’ manzanilla wordt ook wel manzanilla fina genoemd. Daarnaast bestaat er zogenaamde
manzanilla pasada. Dit type manzanilla is gemiddeld een jaar of zes tot acht oud. De flor is dan aan het afsterven en vormt nog maar een heel dunne laag. Als die laag helemaal is verdwenen, wordt
de manzanilla een amontillado. Hoewel een amontillado uit Sanlúcar erg lijkt op een amontillado uit Jerez proeven echte liefhebbers het verschil. Sommige manzanilla’s worden, als ze eenmaal een amontillado zijn, verplaatst naar een bodega in Jerez. Saca Het gedeelte van de rijpende sherry dat uit de solera wordt gehaald om te worden gebotteld, wordt
saca genoemd. Het karakter van de saca wordt bij fino’s en manzanilla’s grotendeels bepaald door
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
33
de dikte van de florlaag in het vat. In de lente en in de herfst is de florlaag het dikst en wordt de sherry het meest tegen oxidatie beschermd. Amontillado
Een ongemengde amontillado is in feite een oude fino of manzanilla waarvan de florlaag is
verdwenen. Na een jaar of vijf verdwijnt de laag met flor namelijk en wordt de wijn onder invloed
van zuurstof donkerder van kleur en voller van smaak. Aan een amontillado wordt wat meer alcohol
toegevoegd dan aan een fino of manzanilla. Een traditionele amontillado rijpt minimaal zeven à acht
jaar. De beste amontillado’s rijpen zelfs vijftig tot zestig jaar! In die tijd verdampt er veel vocht en ook daardoor bevat amontillado meer alcohol dan een fino: 16 tot soms wel 22 procent.
Amontillado’s zijn in principe droog en komen enigszins rond over in de mond. In droge amontillado’s ruik en proef je nog vaag de karakteristieke, stuivende florgeur, maar dan vermengd met de geur
van hazelnoten, koffie en een beetje tabak. Sommige amontillado’s smaken zoet. Dit zijn geen pure amontillado’s maar gemengde wijnen. Vaak staat er dan op het etiket Amontillado Medium. Zo’n
amontillado heeft meestal niet lang geouderd en dankt zijn kleur en concentratie aan het mengen. Amontillado’s laten zich goed combineren met kaas en gerechten uit de Arabische keuken, met
kurkuma, kaneel en pepers. Amontillado schenk je het best op een temperatuur van 12 à 14 °C. Palo cortado
Palo cortado is een vrij zeldzaam type sherry, dat qua karaker tussen amontillado en oloroso in zit. Een palo cortado heeft net als een amontillado een biologische rijping met flor gehad, maar veel
korter. Palo cortado heeft ook een periode met zuurstofcontact gehad. Hij is vaak wat donkerder dan amontillado, maar heeft een krachtiger, meer uitgesproken smaak. Oloroso
Oloroso is een sherry zonder florrijping. De druiven voor oloroso komen vaker van bodems die iets meer klei en zand bevatten dan de albariza-bodems. Daardoor hebben de wijnen vaak meer geur
en een wat stoerder karakter. De basiswijnen voor oloroso’s worden na de vergisting versterkt tot
17 à 18 procent alcohol, waardoor flor geen kans krijgt om te ontstaan. Door het ontbreken van de
florlaag heeft een oloroso altijd contact met zuurstof. Elke oloroso brengt minimaal zes jaar door in
het solera-systeem. De oxidatieve rijping geeft oloroso zijn robuustere, smaakvolle tonen. De kleur is vaak intens mahonie. Naarmate de wijn langer rijpt, wordt de kleur dieper.
Oloroso sherry heeft een uitgesproken smaak van walnoten en warme tonen van karamel, rogge,
tabak en gedroogde vijgen. Een oloroso komt ronder en voller over dan een fino, doordat hij meer glycerine en alcohol bevat. Een klassieke combinatie met oloroso is oude kaas en cashewnoten, maar oloroso smaakt ook goed bij pittige quiches, blauwaderkaas en een geconcentreerde
consommé, bijvoorbeeld van ossenstaart of paddenstoelen. De beste serveertemperatuur is 12 à 14 °C, maar iets warmer mag ook.
34
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Als er Oloroso op het etiket staat, is de sherry altijd droog en heeft hij maximaal 5 gr/l restsuiker. Deze wettelijke regel geldt sinds april 2012. Op oudere flessen kunnen nog termen als Rich
Oloroso, Sweet Oloroso of Oloroso Dulce voorkomen. Deze aanduidingen zijn inmiddels verboden. In tegenstelling tot droge oloroso is zoete oloroso een gemengde sherry. Medium
Medium sherry is een gemengde wijn. De basis bestaat uit een droge Jerezwijn, bijvoorbeeld een jonge amontillado of een oudere fino, waaraan natuurlijke zoete sherry (zoals Pedro Ximénez) en/of geconcentreerd druivensap wordt toegevoegd. Als er op het etiket naast Medium ook Amontillado staat, moet een groot deel van de wijn uit amontillado bestaan.
Medium sherry’s zijn er in vele soorten. Ze zijn allemaal bruin van kleur, variërend van licht
amber tot mahonie. De meeste hebben iets nootachtigs. Als amontillado een belangrijke basis is geweest voor een medium sherry, ruik en proef je ook de voor amontillado’s typische stuivende,
kruidige tonen. Medium sherry bevat maximaal 115 gram suiker per liter en is altijd zoet, maar de
waargenomen zoetheid kan enorm verschillen. Een medium sherry kan een passende wijn zijn bij kaas of paté. De aanbevolen serveertemperatuur is 12 à 14 °C. Cream
Een cream sherry is net als een medium sherry een gemengde Jerezwijn. Hij kan uit min of meer dezelfde componenten bestaan als een medium sherry, maar de meeste cream sherry’s hebben als basis een oloroso die is gemengd met Pedro Ximénez. Medium sherry bevat nooit meer dan 115 gram suiker (zie hierboven), maar een cream sherry juist wel. Dat geeft cream sherry zijn
ronde en crème-achtige mondgevoel. Cream sherry is diep en donker mahonie van kleur. In de
geur en smaak zijn vaak noten en tabak waar te nemen. De toegevoegde Pedro Ximénez zorgt
voor geuren en smaken van gedroogd fruit, zoals vijgen en dadels. Cream sherry past uitstekend bij (blauwader)kaas, taart en desserts. Te denken valt aan appeltaart, crème brûlée, notenijs en
pittige kruidkoeken. Je kan een cream sherry het best licht gekoeld drinken, tussen 12 en 16 °C. Er bestaat ook een sherry van het type pale cream. Dit is een ontkleurde cream sherry of aangezoete fino. Een pale cream is bleekgeel en heeft een frissere smaak dan ‘gewone’ cream sherry. Pedro Ximénez (PX)
PX is een ongemengde, natuurlijk zoete sherry. Hij wordt gemaakt van pedro-ximénezdruiven. De druiven worden na de pluk gedurende enige dagen in de zon gedroogd, waardoor ze bijna
verschrompelen tot rozijnen. De druiven krijgen daardoor een relatief hoog suikergehalte en een
geconcentreerde smaak. Doordat het sap dat uit de druiven komt zo zoet is, komt de gisting niet op gang. Het stroperige sap gaat daarom direct in combinatie met wijnalcohol het solera-systeem in.
PX-sherry is zeer donker, stroperig en intens zoet. Een PX bevat 400 tot 500 gram suiker per liter.
Deze likeurachtige, zoete sherry heeft aroma’s van appelstroop, vijgen, rozijnen, toffee, chocolade
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
35
Solera-systeem in een sherrykelder
en karamel. Als hij geserveerd wordt aan het einde van de maaltijd, heb je eigenlijk geen dessert
meer nodig. Een PX past verrassend goed bij kruidig gebak zoals spekkoek. Je kunt hem het best licht gekoeld drinken, op 12 tot 16 °C. Moscatel
Ook Moscatel is een natuurlijk zoete sherry. Hij wordt gemaakt van moscateldruiven. Moscatel wordt op dezelfde manier gemaakt als PX, maar in veel kleinere hoeveelheden. Dit sherrytype
komt in Nederland nauwelijks voor. Ook voor het mengen wordt Moscatel minder gebruikt, want daar heeft hij eigenlijk een iets te uitgesproken muskaatsmaak voor.
22.8 Wijngebieden en herkomstbenamingen Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering Sinds Spanje in 1986 lid is geworden van de Europese Unie is de wijnwetgeving helemaal in lijn met die van andere wijnproducerende staten binnen de EU.
Spanje hanteert vier kwaliteitsniveaus. Hieronder worden deze van laag naar hoog besproken. •
36
Vino / Vino de España: Voorheen heette deze categorie Vino de Mesa (tafelwijn). Hieronder
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 314237711]
Het laten indrogen van pedro-ximénezdruiven
valt alle wijn die niet op een of andere manier uit een afgebakend gebied komt en als
zodanig geklasseerd is. Op het etiket van deze wijnen mag alleen staan: Vino de Mesa,
Produce of Spain, Vino de España, Vino en eventueel een (merk)naam. Een geografische
herkomstbenaming, informatie over verwerkte druivenrassen en het oogstjaar mogen vermeld worden. •
Indicación Geográfica Protegida (IGP): Voorheen heette deze categorie Vino de la Tierra. Wijnen die op de markt komen onder de naam Indicación Geográfica Protegida of Vino
de la Tierra zijn afkomstig uit ruim afgebakende gebieden met relatief soepele regels. De
wijnen moeten een typisch streekkarakter hebben. Er zijn in Spanje inmiddels meer dan 40 verschillende IGP-gebieden. Enkele van de belangrijkste zijn IGP Castilla y León en IGP Castilla. •
Vino de Calidad con Indicación Geográfica (VC): Deze groep valt binnen de Europese DOP-
wetgeving, maar is relatief onbekend. Een wijn met deze aanduiding zit in het stadium van een DO-aanvraag. Na vijf jaar kan de DO-status worden toegekend. •
Denominación de Origen Protegida (DOP): Deze wijn is afkomstig uit een productiegebied dat niet al te ruim begrensd is en dat specifieke natuurlijke condities kent. Elk DOP-gebied
heeft een Consejo Regulador, een bestuursorgaan dat verantwoordelijk is voor de instelling
en handhaving van de regelgeving. In 2020 telde Spanje er 70. Enkele bekende namen zijn
Penedès, Navarra, Ribera del Duero, Toro, Valdepeñas en Jerez-Xérès-Sherry. Wijnen met de
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
37
kwalificatie Denominación de Origen Calificada (DOCa) vallen hier ook onder. DOCa-wijnen
zijn afkomstig uit een strikt afgebakend productiegebied met specifieke natuurlijke condities. De kwaliteit moet hoog en constant zijn, in theorie vergelijkbaar met de categorie DOCG in Italië. Ook een DOCa heeft een Consejo Regulador. Spanje telt momenteel maar twee DOCa’s, te
weten Rioja en Priorato. Ook de categorie Vino de Pago (zie verderop) valt binnen het kader van DOP’s.
Joven, Crianza, Reserva en Gran Reserva
Aangezien Spanje lid is van de Europese Unie moeten etiketten van Spaanse wijnen aan de
Europese regelgeving voor etikettering voldoen. Daarnaast stelt de Spaanse wijnwetgeving extra eisen aan de (hout)rijping van wijnen. In veel gevallen stoelt dit op lange tradities. Opmerkelijk genoeg zegt de Spaanse regelgeving – en ook die van afzonderlijke consejos – zelden iets
over het soort eiken dat moet worden gebruikt voor de vaten. Werd oorspronkelijk bijna alleen
Amerikaans eiken gebruikt, nu zien we in Spanje ook steeds meer vaten van Frans eikenhout. Dominante kruidige houtaroma’s horen daardoor steeds minder vanzelfsprekend bij (rode)
Spaanse wijnen, maar nog steeds ondergaan Spaanse wijnen een periode van rijping voordat ze op de markt verschijnen. Nadat de wijnen een voorgeschreven periode op hout hebben gerijpt, kunnen ze de resterende maanden of jaren rijpen in de kelder op hout, rvs, fles of beton. In sommige gevallen is het materiaal wél voorgeschreven.
Hieronder worden vier termen toegelicht die door de Spaanse wijnwetgever nauwkeurig zijn omschreven: •
Joven: Letterlijk betekent joven ‘jong’. Wijnen met een etiket waarop Joven staat, horen
fruitgedomineerd te zijn. Ze zijn bedoeld om jong te drinken. Direct na de stabilisering en klaring
wordt dit type wijn gebotteld. Meestal heeft een Joven geen houtopvoeding gehad. Is dat wel zo, dan is het voor maximaal 6 maanden. In het verleden werd voor dit type wijn ook de aanduiding Sin Crianza gebruikt, maar tegenwoordig komt deze aanduiding nauwelijks meer voor. •
Crianza: Rosé en wit krijgen een minimale rijping in de bodega mee van 12 maanden, waarvan
minimaal 6 maanden op hout. Rode Crianza ondergaat een totale rijping van 24 maanden in de kelder van de producent, waarvan eveneens minimaal 6 maanden op hout. •
Reserva: Rosé en wit ondergaan een totale rijping van 24 maanden, waarvan minimaal 6
maanden op hout. Rode Reserva krijgt een totale rijping van minimaal 36 maanden, waarvan minimaal 12 maanden op hout. •
Gran Reserva: Rosé en witte wijnen met deze aanduiding rijpen verplicht minimaal 48 maanden, waarvan minimaal 6 maanden op hout. De rest van de rijpingsperiode brengt de wijn op fles
door. Rode Gran Reserva moet een totale rijping van minimaal 60 maanden ondergaan, waarvan minimaal 18 maanden op hout. Hij rijpt de resterende tijd op fles in de kelder van de producent. Het lastige is dat er op deze Spaanse regelgeving uitzonderingen zijn. Sommige DOP’s, zoals
Rioja en Ribera del Duero, schrijven langere rijpingstijden voor. Verderop in dit hoofdstuk wordt hier nader op ingegaan.
38
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Rijpingsterm
Minimale houtrijping
Totale rijpingstijd in kelder
Crianza (wit, rosé)
6 maanden
12 maanden
Crianza (rood)
6 maanden
24 maanden
Reserva (wit, rosé)
6 maanden
24 maanden
12 maanden
36 maanden
6 maanden
48 maanden
18 maanden
60 maanden
Reserva (rood) Gran Reserva (wit, rosé) Gran Reserva (rood)
Tabel 22.4 Verplichte rijpingsperioden voor Spaanse wijnen
DO Cava
Mousserende wijn wordt in Spanje op systematische wijze geproduceerd sinds het begin van
de negentiende eeuw. José Raventós (van het huidige wijnhuis Codorníu) produceerde in 1872 de eerste fles cava. Vanaf het begin van de twintigste eeuw is de productie van mousserende
wijnen sterk gegroeid. Het centrum van de productie van deze Spaanse mousserende wijn ligt van oudsher in Catalonië, vooral in Villafranca del Penedès en San Sadurní de Noya (Sant Sadurní
d’Anoia in het Catalaans), hoewel er ook elders bedrijven zijn, zowel in Catalonië als daarbuiten. Vanaf 1970 is voor Spaanse mousserende wijnen die worden geproduceerd volgens de traditionele methode de soortnaam cava ingeburgerd. Deze naam is ook bekrachtigd in de EU-regelgeving.
Cava, Spaans voor ‘kelder’, is in wezen een crémant. De regelgeving met betrekking tot crémants is ook op cava van toepassing. De tweede gisting moet op fles plaatsvinden en de periode van rijping op de gistresten moet minimaal 9 maanden duren. In het geval van Cava Reserva en
Cava Gran Reserva gelden minimale rijpingsperioden van respectievelijk 18 en 30 maanden. Het
eindproduct moet een koolzuurdruk hebben van minstens 3 atmosfeer. Cava kan wit of rosé zijn. In
de regel is cava een wijn uit één oogstjaar, hoewel dat meestal niet op het etiket vermeld wordt. Op de onderkant van de kurk van cava’s staat een vierpuntige ster.
DO Cava bestaat sinds 1972 en is geen specifiek geografische denominación. Cava kan worden geproduceerd in zeven regio’s: Aragón, Cataluña/Catalunya (Catalonië), Extremadura, Rioja,
Navarra, País Vasco (Baskenland) en Valencia. Er zijn in Spanje zo’n 230 à 240 cavaproducenten, die tezamen per jaar gemiddeld zo’n 300 miljoen flessen produceren. Het wijngaardareaal is
ongeveer 38.000 ha. In de praktijk komt 95 procent van alle cava uit Catalonië, in het bijzonder de regio Penedès. De bodem in Penedès is minder rijk aan kalk dan de bodem in de Champagne en het klimaat is er warmer, met als gevolg dat cava minder intense zuren heeft dan champagne.
Producenten in Catalonië ervaren de laatste jaren problemen door de wel erg hete zomers en
nazomers en zoeken nu naar koelere plaatsen, zoals de uitlopers van de Pyreneeën, waar het koel genoeg is voor de druiven.
De plantdichtheid ligt tussen 1.500 en 3.500 stokken per hectare. De gemiddelde maximumopbrengst
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
39
voor witte druivenrassen is 80 hl/ha; voor blauwe druivenrassen is dat 53 hl/ha. De meest gangbare druivenrassen voor DO Cava zijn macabeo, xarello, parellada en chardonnay, maar ook malvasía, garnacha tinta, trepat, pinot noir en monastrell zijn toegestaan. Mousserende wijnen die worden
geproduceerd buiten de gebieden die tot DO Cava behoren of waarvoor niet de voorgeschreven druivenrassen worden gebruikt, mogen geen Cava heten. Is de wijn wel volgens de traditionele methode gemaakt, dan mag hij worden verkocht als Vino Espumoso Método Tradicional.
Enkele veelal kleinere producenten van mousserende wijnen uit de Penedès hebben in 2019
gebroken met DO Cava, omdat ze het productiegebied van cava te groot vinden en ze striktere
productiemethoden nastreven (o.a. biologische wijnbouw, langere rijpingstijden, handmatige oogst). Ze brengen hun mousserende wijnen, die uit een bepaalde zone in de Penedès komen, op de
markt onder de naam Corpinnat (voluit: Associació d’Elaboradors i Viticultors Corpinnat). De witte
wijnen zijn voor minimaal 90 procent samengesteld uit xarello, parellada en/of malvasia. Voor rosé Corpinnat zijn chardonnay en pinot noir niet toegestaan. Recente ontwikkelingen De ontwikkelingen binnen de DO Cava, al dan niet gestimuleerd door de groep Corpinnat, betreffen die van de invoering van vier productiezones (met subzones) en stengere regels voor minimale
Productie van cava (foto: Desconocido/ICEX)
40
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Smaakaanduiding
Restsuikergehalte
Brut Nature
0-3 gr/l
Extra Brut
0-6 gr/l
Brut
0-12 gr/l
Extra Seco
12-17 gr/l
Seco
17-32 gr/l
Semi-seco
32-50 gr/l
Dulce
> 50 gr/l
Tabel 22.5 Smaaktypen cava’s, zoals aangeduid op het etiket
rijpingsperiodes. Daarnaast kunnen producenten die aan de voorwaarden het logo “Elaborador integral” gebruiken.
Producenten kunnen optioneel kiezen om de (sub)zone van herkomst op het etiket te vermelden. De zones zijn: Comtats de Barcelona (met vijf subzones), Valle del Ebro (met twee subzones), Viñedos de Almendralejo en Zona de Levante (deze moet nog worden uitgewerkt).
Naast het bestaande Cava segment wordt dat van de Guarda toegevoegd. De jongste Cava is de
Cava de Guarda (minimale rijping op de lie 9 maanden), daarna volgen Cava de Guarda Superior Reserva (minimale rijping op de lie 18 maanden) en Cava de Guarda Superiore Grand Reserva (minimale rijping op de lie 30 maanden).
Dan bestaat er sinds 2017 al de categorie Cava de Paraje Calificado. Dit is een cava van één
wijnbedrijf (in 2021 hadden 10 bedrijven deze erkenning). De voorschriften hiervoor zijn streng. Zo moet de leeftijd van de druivenstokken minimaal 10 jaar zijn, moet er handmatig worden
geoogst en de vinificatie op het betreffende bedrijf plaatsvinden, is er een maximale opbrengst voorgeschreven van 48 hl/ha, vindt er een beoordeling van de basiswijn plaats, is de minimale
periode van rijping sur lie 36 maanden en moet de cava van één oogstjaar afkomstig zijn. Alleen
de smaakstijl brut (Extrabrut, Brut en Brut Nature) is toegestaan. Ook vindt er een organoleptische keuring van het eindproduct plaats.
Voor alle Cava de Guarda Superior wordt vanaf 2021 als vereiste gesteld dat de wijngaard een
eco-certificaat moet hebben, dit met een overgangsperiode van vijf jaar, en minimaal 10 jaar oud moet zijn.
Vino de Pago (DO Pago)
In 2003 is een nieuwe, speciale categorie voor Spaanse kwaliteitswijnen geïntroduceerd: (Vino de) Pago. Deze herkomstbenaming kan verleend worden aan prestigieuze wijnen van één wijngaard
of één specifiek perceel, maar ook aan een heel wijngoed. Een paar jaar eerder had de regionale regering van Castilla-La Mancha deze categorie op eigen houtje al in het leven geroepen. De
categorie is gereserveerd voor wijnbedrijven die gedurende langere tijd op het hoogste niveau presteren. Theoretisch gezien is dit de hoogste erkenning binnen de Spaanse wijnwet.
Vaak liggen de wijnbedrijven niet in het productiegebied van een bestaande DO. Om recht te
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
41
In heel Europa is de laatste jaren een verregaande individualisering te zien op het gebied van herkomstbenamingen. Zo ook in Spanje. Dit blijkt niet alleen uit het toegenomen aantal DO’s,
maar ook uit de introductie van de categorie Vino de Pago. De situatie rond de vele DO Vinos de Pagos is verwarrend, want er zijn heel wat DO Pagos die zelfs in de streek zelf vrijwel
onbekend zijn. Een trend van de laatste jaren is de aandacht voor het specifieke terroir van
wijnstreken en zelfs aparte wijngaarden. Jongere generaties wijnboeren willen dat de DOPregels ook de vermelding van een specifieke gemeente of wijngaard toestaan. Cava, Rioja,
Priorato, Rueda en Bierzo zijn voorbeelden van DOP’s waar de vermelding van het terroir min of meer gereguleerd is in Vino de Pueblo/Municipio/Vi(l)la en in parajes/paratges (lieu-dits/
climats) en single vineyards met soms 1e en grand crus (Bierzo en Priorat). Voor de gewone wijndrinker is dit alles zeer onoverzichtelijk...
Gebied
Naam Vino de Pago
Cariñena
Pago de Aylés
La Mancha
Pago Guijoso Pago Finca Élez Pago Calzadilla Pago Campo de la Guardia Pago Dominio de Valdepusa Pago Dehesa del Carrizal Pago Casa del Blanco Pago Florentino Pago El Vicario Pago La Jaraba Pago Los Cerrillos Pago de Vallegarcía
Navarra
Pago de Otazu Pago (Señorío de) Arínzano Pago Prado de Irache Pago Finca Bolandín
Valencia/Utiel-Requena
Pago El Terrerazo Pago Los Balagueses Pago Vera de Estenas Pago Chozas Carrascal Pago de Tharsys
Tabel 22.6 Overzicht van ‘pagos’ anno 2022
42
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 376614238]
Wijngaard met albariño in Rías Baixas. Welke geleidingswijze wordt hier gebruikt voor de druivenstokken?
hebben op de herkomstnaam Pago mogen ze hun wijnen alleen maken van eigen druiven. Omdat het niet vanzelfsprekend is dat de betreffende wijngaard of het betreffende domein op dezelfde plaats is als waar de wijn wordt geproduceerd of – eventueel na speciale toestemming – wordt gebotteld, is het pago-concept dus niet gelijk aan het Franse château-concept. In totaal waren er eind 2021 in Spanje 22 Vinos de Pago erkend (zie tabel 22.6). Op de categorie is wel wat
kritiek gekomen. Volgens sommigen zijn de toekenningen te subjectief en is de kwaliteit van de betreffende wijnen te wisselend. Het noordwesten ‘Het groene Spanje’ of ‘het Spanje achter de bergen’ zijn namen die worden gebruikt voor het
noordwesten van Spanje. Hier wordt grofweg het gebied mee bedoeld tussen de rivier Miño op de grens met Portugal en de stad San Sebastián aan de Golf van Biskaje. Hieronder vallen de
autonome gebieden Galicië (Galicia), Asturië (Asturias), Cantabrië (Cantabria) en Baskenland (País Vasco). De bekendste stad van Galicië is ongetwijfeld de bedevaartstad Santiago de Compostela. De meeste wijnen uit Noordwest-Spanje zijn licht van stijl, droog en verfrissend. Dat het noordwestelijke deel van Spanje nat en groen is, vinden we terug in de wijnbouw. Hier staan druiven-
rassen aangeplant die zich in de loop der eeuwen perfect hebben aangepast aan de relatief koele en vochtige omstandigheden. De focus ligt dan ook op vroeg rijpende druivenrassen. In Galicië is
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
43
ook het pergola-systeem te vinden, waarbij de wijnstok omhoog wordt geleid en de druiven hoog boven de grond rijpen. Dat is nodig, want rot en meeldauw zijn serieuze problemen in Galicië,
waar jaarlijks tussen 1.200 en 1.800 mm neerslag valt. Landinwaarts is Galicië bergachtig en is het klimaat wat droger en warmer dan in het westen.
In het noordwesten van Spanje liggen de volgende DOP’s (globaal van west naar oost): • • • • • • • •
DO Rías Baixas; DO Ribeiro;
DO Ribeira Sacra; DO Monterrei;
DO Valdeorras;
DO Chacolí de Vizcaya (Bizkaiko Txakolina); DO Chacolí de Álava (Arabako Txakolina);
DO Chacolí de Guetaria (Getariako Txakolina).
Hieronder worden de belangrijkste DO’s van Noordwest-Spanje besproken. DO Bierzo, dat ook in Noordwest-Spanje ligt, behoort administratief gezien tot Castilla y León en wordt behandeld in de subparagraaf Castilië en León (blz. 72 van dit hoofdstuk). DO Rías Baixas
Het productiegebied van Rías Baixas ligt aan de Atlantische Oceaan en strekt zich uit van La
Coruña in het noorden tot aan de grens met Portugal in het zuiden. Het kustgebied is zeer ruig
en telt grillige inhammen en brede riviermondingen. De naam Rías Baixas is dan ook (Galicisch)
Spaans voor ‘lager gelegen riviermondingen/getijdenrivieren’. De havenstad Vigo is de grootste stad van dit deel van Galicië. Het wijngaardareaal van Rías Baixas is ruim 4.000 ha.
Op de heuvels liggen vaak dichte bossen met pijnbomen. Ook eucalyptusbomen komen in Rías
Baixas veel voor. De wijngaarden liggen voor een groot deel dicht bij de kust en voor een beperkt deel iets meer landinwaarts, in de heuvels. De stad Cambados, pal aan de Atlantische kust, is
het productiecentrum van DO Rías Baixas. Hoewel wijnbouw in dit deel van Spanje al zeer oud is, heeft Rías Baixas pas sinds 1988 de DO-status. Het is lang een vergeten wijnbouwgebied
geweest doordat het vrij afgelegen ligt, verscholen achter hoge bergen. Maar Rías Baixas heeft de afgelopen decennia ontegenzeggelijk furore gemaakt, ook internationaal.
Het gemiddelde wijngaardbezit is zeer gering en de wijnbouw is over het algemeen kleinschalig: de meeste wijnboeren hebben maar een paar hectaren grond en sommige bodega’s maken per jaar maar een paar honderd kisten wijn. Vaak verbouwen wijnboeren naast druiven ook andere
producten. Dit vormt mede een verklaring voor het al genoemde pergola-systeem, waarbij op de
grond onder de druivenranken andere gewassen kunnen groeien. Langzamerhand vinden moderne geleidingsmethoden hun weg in Rías Baixas, nu de wijnen steeds populairder zijn geworden en de afzetmarkt groeit. Voldoende zon en beluchting blijven wel essentieel voor de druiven.
44
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 752100895]
Wilde paarden in Galicië
Er is in Rías Baixas sprake van een maritiem klimaat met zo’n 1.600 mm neerslag en ruim
2.200 zonuren per jaar. Voor Spaanse begrippen is het hier koel. Vorst en extreme hitte komen
nauwelijks voor. Dat er aan water geen gebrek is, is onder meer te zien aan de vele varens in de
dennenbossen. De zon laat zich met name zien tijdens het groeiseizoen en de rijpingsperiode van
de druiven. De bodems bestaan voor een belangrijk deel uit graniet. Dit graniet wordt veel gebruikt als bouwmateriaal in Rías Baixas. Langs de rivier Miño zit er veel klei in de bodem.
Zo’n 95 procent van de aanplant bestaat uit witte druivenrassen. In de praktijk betreft dat vooral
albariño, die meestal monocépages oplevert. Andere witte druivenrassen zijn treixadura, godello, loureira blanca (in Portugal: loureiro), caíño blanco en torrontés (waarschijnlijk in feite malvasia fina). Gebruikte druivenrassen voor rood en rosé zijn onder andere caiño tinto, espadeiro en loureira tinta.
Rías Baixas is onder te verdelen in vijf subzones. Dit zijn Val do Salnés (de belangrijkste),
Soutomaior, Ribeira do Ulla, O Rosal en Condado do Tea. Het zuidelijke deel van Rías Baixas, O Rosal, is wat warmer en zonniger dan het noordelijker gelegen Val do Salnés, de koelste en
vochtigste subzone. Wijnen uit O Rosal hebben daardoor over het algemeen een lagere zuurgraad dan die uit Val do Salnés. De gemiddeld warmste subzone, Condado do Tea, ligt het verst van de kust op de noordoever van de Miño. Deze is genoemd naar de Tea, een zijriviertje van de Miño. Ribeira do Ulla, de noordelijkste subzone, is de enige waar rode wijn belangrijk is.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
45
Rías Baixas wordt gezien als een van de belangrijkste Spaanse gebieden voor witte wijn. De
doorgaans strakke, aromatische en droge wijnen zijn door hun frisheid, fruit en mineraliteit erg
populair. Ze hebben zelden een hoog alcoholgehalte. De druiven worden met de hand geoogst en zo snel mogelijk in kleine kratten naar het wijnbedrijf gebracht om te voorkomen dat ze
beschadigen en oxideren. De most wordt verwerkt in temperatuurgestuurde tanks. Vinificatie op lage temperatuur resulteert in frisse, elegante wijnen. De meeste witte wijnen van Rías Baixas krijgen nauwelijks tot geen houtlagering mee en kunnen het best jong worden gedronken. DO Ribeiro
Ribeiro is een vrij onbekend wijnbouwgebied op zo’n 45 kilometer afstand van de Atlantische
Oceaan. Het ligt ten noordoosten van Condado do Tea, een van de subzones van Rías Baixas, en ten westen van de stad Ourense. Het gebied wordt in het zuiden doorsneden door de rivier Miño. De DO bestaat al sinds 1932 en is daarmee de oudste in Galicië. In 1957 werd de DO officieel
erkend door de Consejo Regulador. In de middeleeuwen stond dit gebied bekend om zijn zoete wijnen (vinos tostados), die erg populair waren in Engeland.
Het wijngaardareaal beslaat ruim 2.200 ha. De wijngaarden liggen vooral op de hellingen van de Miñovallei, op een hoogte van 100 tot 350 meter boven zeeniveau. De bodem bestaat
hoofdzakelijk uit graniet, maar er zijn ook kleibodems te vinden. Ondanks dat het gebied behoorlijk landinwaarts ligt, is er toch sprake van een Atlantisch klimaat. Per jaar valt er circa 950 mm
neerslag en het aantal zonuren bedraagt ruim 1.900 per jaar. De gemiddelde jaartemperatuur is 14,5 ºC. In het voorjaar kan vorst een risico zijn.
Slechts zo’n 9 procent van de productie in Ribeiro is rood. Voor de rode wijnen worden vooral
mencía, tempranillo en lokale rassen zoals caíño, ferrón en sousón gebruikt. Witte wijn voert met 90
procent van de productie de boventoon. De belangrijkste witte druivenrassen zijn albariño, godello, torrontés en treixadura. De witte wijnen van Ribeiro hebben een goed bewaarpotentieel. Naast
stille droge wijnen wordt er in Ribeiro een zeer kleine hoeveelheid zoete en mousserende wijnen gemaakt.
DO Ribeira Sacra
Ribeira Sacra verwierf in 1996 een DO-status. Het is een relatief klein wijnbouwgebied ten oosten van de stad Ourense, dat nog niet tot de internationale markt is doorgedrongen. De wijngaarden liggen op soms zeer steile hellingen langs de rivieren Miño en Sil, op 250 tot 500 meter boven zeeniveau. Het wijngaardlandschap lijkt hier een beetje op dat van de Portugese Dourovallei.
De oogst vindt op de steile terraswijngaarden veelal met de hand plaats. De bodem varieert van alluviaal tot leisteen- en granietrijk. Het wijngaardareaal is zo’n 1.200 ha. Ook in Ribeira Sacra is sprake van een Atlantisch klimaat, ook al ligt het gebied meer landinwaarts. Gemiddeld valt er in het gebied jaarlijks 700 à 900 mm neerslag. Echt warm of koud is het hier niet vaak. De temperaturen schommelen tussen 7 en 22 °C.
46
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 603442751]
Wijngaarden langs de rivier Sil in Ribeira Sacra
Onder de herkomstnaam Ribeira Sacra worden rode en witte wijnen op de markt gebracht. Op het etiket kan de naam van een van de vijf subzones vermeld staan. Ruim 90 procent van de
productie in Ribeira Sacra betreft rode wijn. Veruit het belangrijkste blauwe druivenras is mencía.
Op verre afstand volgen de blauwe druivenrassen garnacha tintorera (alicante bouschet), sousón, brancellao, caíño tinto en merenzao. Voor witte wijnen worden onder meer loureira, godello,
albariño en treixadura gebruikt. Godellowijnen uit Ribeira Sacra vinden steeds meer waardering. De rode Ribeira Sacra moet voor minimaal 70 procent uit het druivenras mencía bestaan. Het
gebied kent ook witte en rode wijnen die op de markt gebracht worden onder de DO Ribeira Sacra Summum. Deze moeten uit 85 procent van de aanbevolen druivenrassen bestaan. DO Valdeorras
Valdeorras werd in 1945 als DO erkend. Het gebied ligt in het oosten van Galicië, aan de voet van de bergketen Montes de León. Het centrum van Valdeorras is de stad O Barco. Ten westen van Valdeorras ligt het wijngebied Ribeira Sacra. In het oosten grenst het gebied aan DO Bierzo.
Valdeorras ligt op de grens van een Atlantisch en een continentaal klimaat. Op jaarbasis valt er
gemiddeld 850 tot 1.000 mm neerslag. De neerslag betreft vooral stijgingsregen. De gemiddelde
jaartemperatuur is circa 11 ºC. De wijngaarden van Valdeorras, zo’n 1.200 ha in omvang, liggen op
de oevers van de rivieren Sil, Xares en Bibei. De bodemgesteldheid is gevarieerd: van bodems met leisteen en graniet tot meer stenige bodems.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
47
Er wordt in Valdeorras iets meer wit dan rood geproduceerd. De belangrijkste druivenrassen zijn
de witte godello en de blauwe mencía. Blauwe regionale druivenrassen zoals sousón, brancellao,
ferrón en caíño tinto winnen terrein. De reputatie van Valdeorras is vooral gebaseerd op de goede kwaliteit van de Godello’s de laatste jaren, maar de rode wijnen worden steeds beter. DO Monterrei
Tegen de noordgrens met Portugal ligt het kleine wijngebied Monterrei. Sinds 1996 heeft het de DO-status. Al tijdens de Romeinse overheersing werd hier wijn gemaakt. Tal van kleine
riviertjes komen hier samen in de rivier Tamega, die uiteindelijk in Portugal in de Douro uitkomt.
De wijngaarden van Monterrei, zo’n 600 ha in totaal, liggen grotendeels aan de oevers van deze
riviertjes. Het gebied kent twee subregio’s: Val de Monterrei (meer vlakte) en Ladeira de Monterrei (meer heuvels).
Net als in Valdeorras zijn hier zowel Atlantische als continentale invloeden merkbaar. De tempera-
turen kunnen in de zomer oplopen tot 35 °C en in de winter dalen tot -5 °C. De wijngaarden liggen
op 400 à 500 meter hoogte. Met Valdeorras deelt Monterrei de diversiteit aan bodems: van graniet, zand en leisteen tot meer alluviaal.
Circa 70 procent van de productie is wit. De belangrijkste druivenrassen voor witte wijnen zijn godello, treixadura, albariño en dona blanca. De meestgebruikte blauwe druivenrassen zijn
mencía, tempranillo (lokaal arauxa genoemd) en merenzao. Dat tempranillo hier goed kan rijpen, komt door het relatief warme klimaat.
Arabako Txakolina, Bizkaiko Txakolina, Getariako Txakolina
In País Vasco ofwel Baskenland, rond de stad Bilbao, liggen drie kleine wijnbouwgebiedjes die het woord Chacolí of Txakolina (Baskisch) in hun naam hebben. Van west naar oost zijn dit: • • •
Chacolí de Vizcaya (Bizkaiko Txakolina); Chacolí de Álava (Arabako Txakolina);
Chacolí de Guetaria (Getariako Txakolina).
De wijngaarden, zo’n 900 ha in totaal, liggen verspreid over drie provincies: Bizkaia (Vizcaya in het Spaans), Gipuzkoa (Guipúzcoa) en Araba (Álava). De meeste druivenstokken staan op de
hellingen dicht bij de Atlantische kust (Golf van Biskaje), rondom de stad Bilbao en tussen Bilbao en San Sebastián. Het kleine gebied Chacolí de Álava ligt zo’n 40 kilometer landinwaarts, ten
zuiden van Bilbao. In de provincie Araba legt men zich ook toe op het maken van Rioja (zie blz. 50). Het klimaat aan de Golf van Biskaje is Atlantisch, met wel 1.200 mm neerslag op jaarbasis.
Doordat sommige wijngaarden wat meer landinwaarts liggen, kunnen temperaturen sterk variëren. De bodems bestaan grotendeels uit zand op een ondergrond van klei.
Het grootste deel van de productie in Baskenland betreft frisse witte wijnen van hondarribi zuri.
Verwarrend genoeg worden drie verschillende witte druivenrassen in Baskenland hondarribi zuri
genoemd, zodat voor de consument niet altijd duidelijk is om welk ras het gaat. Een ervan is courbu blanc, die vermoedelijk uit Zuidwest-Frankrijk komt. Vaak hebben wijnen uit Baskenland, met name
48
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 389975854]
Wijngaarden rond de vissersplaats Getaria, ten westen van San Sebastián. Op de achtergrond de Cantabrische Zee, zoals het zuidelijke deel van de Golf van Biskaje ook wel wordt genoemd.
die uit de omgeving van Getaria, een klein beetje koolzuur en een laag alcoholgehalte (11,5 à 12
procent). De geringe productie rosé en rood wordt gemaakt van hondarribi beltza, die verwant is met cabernet franc. Soms wordt een klein percentage van dit ras gebruikt voor witte wijnen. Tussen de Pyreneeën en de Ebro Spanje wordt in het noorden begrensd door de Pyreneeën, die toppen kent van boven de 3000 meter. In het oosten zijn de Pyreneeën vrij breed, maar naar het westen toe worden ze steeds smaller. In het centrale noorden van Spanje liggen, tussen de voet van de Pyreneeën en het
stroomgebied van de rivier Ebro, twee van de klassieke wijnbouwgebieden van Spanje: Rioja en Navarra. Deze twee herkomstgebieden genieten een grote internationale reputatie. In het uitgestrekte gebied rondom de stad Zaragoza worden ook de nodige Vinos de la Tierra (IGP-wijnen)
geproduceerd die in Nederland vrijwel onbekend zijn. Voorbeelden van IGP-zones zijn Valle del Cinca, Bajo Aragón en Valdejalón.
Het gebied tussen de Pyreneeën en de Ebro telt één DOCa en vijf DO’s: • • • •
DOCa Rioja;
DO Navarrra;
DO Campo de Borja; DO Calatayud;
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
49
• •
DO Cariñena;
DO Somontano.
Het gebied Navarra telt bovendien drie Vinos de Pago: • • • •
Vino de Pago Arínzano;
Vino de Pago de Otazu;
Vino de Pago Prado de Irache; Vino de Pago Finca Bolandín.
DOCa Rioja
Rioja is behalve de naam van een wereldberoemd wijngebied ook de naam van een Spaanse
autonome regio en een provincie (La Rioja, met lidwoord). De naam Rioja is een samentrekking van rio (rivier) en Oja, een kleine rivier die door de provincie La Rioja stroomt en in de Ebro
uitmondt. Al in 1902 was er in Rioja sprake van een beschermende herkomst, maar de officiële DO-erkenning kwam pas in 1925. In 1926 werd het Consejo Regulador opgericht. Rioja is
daarmee het oudste afgebakende herkomstgebied van Spanje. In 1991 werd Rioja als eerste tot Denominación de Origen Calificada (DOCa) gepromoveerd.
Het wijnbouwgebied Rioja volgt over een lengte van ongeveer 120 kilometer de loop van de rivier Ebro, die van het noordwesten naar het zuidoosten stroomt. De vallei van deze rivier wordt aan
weerszijden gemarkeerd door bergen. De gebergten Sierra de la Demanda en Sierra de Urbión bieden beschutting tegen het continentale klimaat van de Spaanse hoogvlakte, de Meseta. De
wijngaarden van Rioja liggen op 350 tot 650 meter boven de zeespiegel. Bij elkaar gaat het om een wijngaardareaal van circa 65.000 ha. Een deel van het wijngebied Rioja ligt buiten de autonomía La Rioja, in de Baskische provincie Araba/Álava en in Navarra. Rioja is te onderscheiden in drie zones of subdistricten: • • •
Rioja Alta (het grootste subdistrict, in het westen);
Rioja Álavesa (in het noordwesten, grofweg tussen Haro en Logroño);
Rioja Oriental (voorheen Rioja Baja genoemd, in het lager gelegen oosten en zuidoosten, waar het iets warmer en droger is).
De zones Rioja Alta en Rioja Álavesa, die 400 à 500 meter hoog liggen, produceren over het
algemeen de beste Rioja’s. In deze zones is de invloed van de Atlantische Oceaan merkbaar,
waardoor het klimaat relatief zacht en koel is. Het voorjaar is vochtig, de zomer is kort en heet en de herfst is lang en warm. Extreme weersomstandigheden bereiken dit westelijke deel van Rioja
zelden dankzij de Cordillera Cantabria, het Cantabrisch Gebergte. In het oostelijke deel van Rioja heerst een warmer, mediterraan klimaat. Hier is de invloed van de Middellandse Zee merkbaar door de oostenwinden die door het trechtervormige Ebrodal waaien. Bij Logroño, de hoofdstad
van Rioja, komen het Atlantische en het mediterrane klimaat samen. Gemiddeld valt er in Rioja ongeveer 450 mm neerslag per jaar, maar daarbij moet opgemerkt worden dat de hoeveelheid neerslag per zone nogal verschilt. De zon schijnt gemiddeld 2.800 uur per jaar.
50
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 729369754]
De rivier Ebro, die door delen van Navarra en Rioja stroomt
De drie genoemde subdistricten worden gekenmerkt door verschillende bodemtypen: •
In Rioja Alta zijn de bodems vrij rijk. De kalkrijke klei is sterk ijzerhoudend, wat de wijnen kracht en body geeft.
• •
In Rioja Álavesa domineert een bodem met kalkhoudende klei, goed voor verfijnde wijnen.
In Rioja Oriental (Rioja Baja) is meer sprake van een alluviale bodem, afgezet door de Ebro.
Circa 90 procent van de productie in Rioja betreft rode wijn en het is dit type dat de grootste faam geniet. Niettemin is de productie van witte Rioja tegenwoordig aanzienlijk. Ook wordt er onder de herkomstbenaming Rioja wat rosé geproduceerd. Voor de productie van rode
en rosé Rioja zijn de belangrijkste druivenrassen tempranillo (goed voor zo’n 80 procent van de aanplant), garnacha tinta, graciano en mazuelo (cariñena, carignan). Garnacha tinta is
goed bestand tegen droogte en de meeste ziekten en is daarom populair bij wijnbouwers. De
laatrijpende graciano is met zijn verfijnde tannine en krachtige aroma een perfecte aanvulling op het rijpingspotentieel van de tempranillo. Bovendien geeft graciano, anders dan garnacha
tinta, kleur aan de blend. Zijn opbrengsten zijn vrij laag en hij gedijt vooral op klei- en kalkrijke bodems. De aanplant ervan is in Rioja de laatste jaren sterk gestegen. De mazuelo wordt al
eeuwenlang in Rioja aangeplant, maar beslaat nu nog maar een paar procent van de aanplant. Het is een productief ras, dat wijnen met een stabiele kleur, krachtige tannine en een hoge
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
51
zuurgraad oplevert. Een minder bekend blauw druivenras is maturana tinta, dat in Frankrijk
bekendstaat als trousseau en in Portugal als bastardo. Elders in Spanje komt hij onder vele
aliassen voor, waaronder merenzao en verdejo tinto. Maturana tinta levert wijnen op met een hoge kleurintensiteit, een hoge zuurgraad en een gemiddeld alcoholpercentage.
Voor de productie van witte Rioja zijn viura, malvasía riojana en garnacha blanca de belangrijkste
druivenrassen. Sinds 2007 mogen ook chardonnay, sauvignon blanc, verdejo, tempranillo blanco, maturana blanca en turruntés gebruikt worden. De wijnen mogen ook een monocépage zijn. Houtopvoeding is bij witte Rioja’s niet ongebruikelijk.
Op blz. 38 van dit hoofdstuk zijn de aanduidingen Joven, Crianza, Reserva en Gran Reserva
behandeld. Voor Riojawijnen gelden in sommige gevallen andere minimale rijpingstijden. Voor de
houtlagering moeten eikenhouten vaten van circa 225 liter gebruikt worden. Sinds 2019 gelden iets andere regels. Een overzicht is te vinden in tabel 22.7.
Er bestaat een grote variatie aan wijnstijlen in Rioja: van frisse, fruitige en jonge wijnen tot complexe en kruidige wijnen die jarenlang op eikenhout zijn opgevoed. Dat is niet alleen het gevolg van de geografische ligging van de verschillende subdistricten, maar ook van het relatief grote aantal
druivenrassen dat voor Rioja is toegestaan. Moderne Rioja’s zijn over het algemeen fruitiger en frisser dan ‘traditionele’ Rioja’s, die voller en zwoeler zijn.
Omdat er zo veel verschillende kwaliteiten en stijlen in Rioja worden geproduceerd, is langzamerhand de behoefte ontstaan om de wijnen meer op herkomstgebied, regio, stad en wijngaard
te classificeren. Dit heeft met ingang van de oogst van 2017 geresulteerd in een nieuwe Riojaclassificatie: • •
Rioja: voor de generieke wijnen.
Zona: voor wijnen uit een van de subzones Álava (Álavesa), Alta of Oriental, waarbij 85 procent van de druiven uit de betreffende zone afkomstig moet zijn. Aanduiding op het etiket
Minimale houtrijping
Minimale flesrijping
Totale rijpingstijd in kelder
Genérico (voorheen Joven)
Niet bepaald
Niet bepaald
Niet bepaald
Crianza (wit, rosé)
6 maanden
Niet bepaald
18 maanden
Crianza (rood)
12 maanden
Niet bepaald
24 maanden
Reserva (wit, rosé)
6 maanden
Niet bepaald
24 maanden
Reserva (rood)
12 maanden
6 maanden
36 maanden
Gran Reserva (wit, rosé)
6 maanden
Niet bepaald
48 maanden
Gran Reserva (rood)
24 maanden
24 maanden
60 maanden
(=minimale periode)
Tabel 22.7 Verplichte rijpingsperiode voor wijnen van DOCa Rioja vanaf 2019
52
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Riojawijnen werden jarenlang bijna zonder uitzondering op eikenhouten foeders en barriques (barricas) opgevoed. Men gebruikte daarbij geen Frans eikenhout, maar goedkoper, minder
verfijnd en meer smaak afgevend Amerikaans of Zuidoost-Europees eikenhout. Het resultaat
was dat Riojawijnen zeer zacht en rijp waren en gedomineerd werden door een kruidig vanille-
aroma. Tegenwoordig is het veelal een mix van Frans en Amerikaans eiken. In hogere cuvée’s neemt vaak het aandeel Frans eiken toe. Veel bedrijven gebruiken nog steeds de termen Crianza, Reserva en Gran Reserva, maar sinds ruim 20 jaar zie je steeds meer modern
georiënteerde bodegas die cuvée’s hebben zonder deze termen (terwijl ze dat officieel wel
zouden kunnen zijn) of die helemaal niet meer gebruiken en de wijnen gewoon onder Rioja Cosecha op de markt brengen.
•
Pueblo/Municipio: voor wijnen uit een bepaald dorp of een bepaalde gemeente, waarbij 85 procent van de druiven afkomstig is uit één van de 144 gemeentes.
•
Viñedos Singulares: voor top-Rioja’s uit een specifieke wijngaard. De wijngaard moet minimaal 35 jaar oud zijn, minimaal 10 jaar in eigendom zijn of al minstens 10 jaar zijn gehuurd. Het
maximumrendement is beperkt. De flessen moeten genummerd zijn en worden gekeurd voordat ze op de markt worden gebracht. In 2021 zijn er ruim 120 wijngaarden met deze classificatie. Vanaf 2019 bestaat de mogelijkheid om in Rioja witte en rosé mousserende wijnen met de
aanduiding Espumoso de Calidad op de markt te brengen. Deze wijnen zijn gemaakt volgens de traditionele methode. Ze worden alleen gemaakt in de typen Brut Nature, Extra Brut en Brut. DO Navarra
Navarra is de naam van een autonome regio en van een wijngebied in het noorden van Spanje. Het gebied heeft een rijke geschiedenis. Het was ooit een koninkrijk, waar ook Bordeaux toe
behoorde. De regio Navarra grenst in het noorden aan de Pyreneeën en in het zuiden grotendeels aan de Ebro en de wijngaarden van Rioja. Het wijnbouwgebied werd in 1932 gedefinieerd, maar de DO werd pas in 1967 wettelijk erkend. Navarra heeft altijd een beetje in de schaduw van zijn buurman Rioja gestaan. Het wijngaardareaal is circa 11.000 ha. Een kleine 60 procent van de
productie betreft rode wijn. Rosé komt met zo’n 30 procent op de tweede plaats. Witte wijn maakt zo’n 10 procent van de productie uit.
DO Navarra kent vijf zones of subdistricten, die alle ten zuiden van de regionale hoofdstad Pamplona liggen: •
Tierra Estella: Deze zone ligt in het noordwesten van Navarra, ten noordoosten van Logroño. De wijngaardoppervlakte is zo’n 1.800 ha. Hier speelt tempranillo de hoofdrol. Een ander
veelgebruikt blauw druivenras is cabernet sauvignon. Voor de witte wijnen uit dit gebied is chardonnay het belangrijkste druivenras. •
Valdizarbe: Dit is met circa 1.100 ha aan wijngaarden de kleinste zone, ten oosten van Tierra
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
53
[FOTO Shutterstock nr. 777947674; foto met onderstaand bijschrift als deel van grijze kader]
In Navarra wordt op het gebied van wijnbouw en vinificatie al lange tijd systematisch onderzoek gedaan door het Estación de Viticultura y Enología de Navarra, kortweg EVENA. Dit onderzoeksinstituut, opgericht in 1981, is gevestigd in Olite. In 1987 is er een supermodern wijnbedrijf met de meest geavanceerde technologische apparatuur in gebruik genomen. Ook heeft men talrijke experimentele wijngaarden aangelegd, verspreid over het herkomstgebied Navarra. EVENA heeft niet alleen een belangrijke stimulerende functie voor de wijnbouw in Navarra, maar ook voor die in de rest van Spanje.
Estella. Hier is de aanplant wat gevarieerder. In de wijngaarden staan vooral tempranillo, garnacha, cabernet, merlot, chardonnay en malvasía aangeplant. •
Baja Montaña: Deze zone ligt in het noordoosten en grenst aan de autonome regio Aragón. De
wijngaarden liggen gemiddeld 750 meter boven de zeespiegel. Baja Montaña telt zo’n 2.500 ha aan wijngaarden. Er staan vrijwel uitsluitend blauwe rassen aangeplant, waarvan garnacha en tempranillo de belangrijkste zijn. Hier worden vooral rosados geproduceerd. •
Ribera Alta: Op de noordelijke oever van de Ebro ligt Ribera Alta. Dit is het centrale deel van
Navarra. Het heeft als centrum het wijnstadje Olite. Dit subdistrict telt een oppervlakte van 3.300 ha. Ook hier is de tempranillo dominant, maar er zijn ook andere blauwe rassen aangeplant, zoals graciano. Voor witte wijnen worden vooral chardonnay en moscatel gebruikt. •
Ribera Baja: Deze lager gelegen zone op de zuidelijke oever van de Ebro is met zo’n 4.600 ha wijngaarden het grootste subdistrict van Navarra, zowel in termen van wijngaardareaal als van het aantal bodega’s. De wijngaarden in Ribera Baja liggen op gemiddeld 350 meter boven de zeespiegel. Ook hier domineren de blauwe druivenrassen tempranillo en garnacha tinta. Ook
witte wijnen worden hier geproduceerd. Hiervoor worden met name viura en moscatel gebruikt.
54
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 122207785]
Klooster met wijngaarden in Ayegui, DO Navarra (zone Tierra Estella)
In de noordelijke subdistricten liggen de wijngaarden op hellingen en is het landschap
geaccidenteerd, terwijl het zuiden nogal vlak is. Terwijl de bodems in het noorden bestaan uit kalkhoudende klei, bestaan die in het zuiden vooral uit klei en zand. Een overeenkomst is de ondergrond van grind met voornamelijk kalkhoudend vast gesteente. Tussen de noordelijke
en de zuidelijke zones bestaan ook klimatologische verschillen. In het noorden en zeker in het noordwesten is de Atlantische invloed duidelijk merkbaar, maar in het zuiden, in de Ebrovallei, is vooral de invloed van de Middellandse Zee aanwezig. In het zuidelijke deel is het daardoor gemiddeld een paar graden warmer en valt er minder neerslag.
Sinds de jaren negentig van de twintigste eeuw is er een verandering gaande in de wijnbouw van Navarra. In de eerste plaats werden internationale druivenrassen (in het bijzonder chardonnay,
cabernet sauvignon, syrah, pinot noir en merlot) toegestaan. Deze werden aangeplant naast de
bestaande viura, tempranillo en garnacha. Een tweede ontwikkeling is te danken aan een groep enthousiaste wijnbouwers en bodega-eigenaren, die het kwaliteitsniveau van de wijnen wilden
verhogen. De focus is steeds meer op terroir en de productie van ‘authentieke’ wijnen gelegd. Dit heeft geleid tot een aantal aanvullingen in de DO-voorschriften.
Navarra staat bekend om de productie van rood en rosé op basis van tempranillo en garnacha tinta. De kleine hoeveelheid droge witte wijnen wordt gemaakt van viura, garnacha blanca,
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
55
chardonnay en sauvignon blanc. Ongeveer 1 procent van de productie van Navarra bestaat uit zoete muskaatwijnen. Voor dit laatste wijntype wordt als basisras moscatel de grano menudo gebruikt. De moscateldruiven worden laat geoogst.
Net als Rioja en Ribera del Duero hanteert Navarra iets andere regels ten aanzien van de periode die de wijnen op hout en op fles moeten rijpen om Crianza, Reserva of Gran Reserva te mogen heten. In tabel 22.8 is hiervan een overzicht gegeven. De vaten die voor de houtrijping van een
Crianza, Reserva of Gran Reserva gebruikt worden, mogen niet groter zijn dan 330 liter inhoud. Wanneer op het etiket van een rode wijn Roble staat, heeft de wijn meer dan 90 dagen op hout doorgebracht, maar korter dan een Crianza.
Rijpingsterm
Minimale houtrijping
Crianza (wit)
6 maanden
18 maanden
Crianza (rood)
9 maanden
24 maanden
Reserva (wit, rosé)
6 maanden
24 maanden
12 maanden
36 maanden
6 maanden
48 maanden
18 maanden
60 maanden
Reserva (rood) Gran Reserva (wit) Gran Reserva (rood)
Totale rijpingstijd in kelder
Tabel 22.8 Verplichte rijpingsperiode voor wijnen van DO Navarra
DO Somontano
Somontano, dat zo’n 4.000 ha wijngaarden telt, heeft sinds 1984 de DO-status. Het groene, heuvelachtige wijngebied ligt in het noorden van de regio Aragón, in het midden van de provincie Huesca. Het is een overgangsgebied tussen de uitlopers van de Pyreneeën en de Ebrovallei. De naam
Somontano betekent zoiets als ‘onder aan de bergen’ (net als het Italiaanse Piemonte). De grootste stad in het gebied is Barbastro, dat zo’n 80 kilometer van de Franse grens ligt. Eind negentiende
eeuw bloeide de wijnbouw in Somontano volop, vooral doordat er in Frankrijk behoefte was aan wijn
als gevolg van de druifluisramp. Ook tegenwoordig doet het gebied het goed. Sinds het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw is het wijngaardareaal verdubbeld.
Somontano heeft een gematigd continentaal klimaat en wordt door de Pyreneeën beschut tegen noordenwinden. De koele berglucht zorgt in het rijpingsseizoen voor een gelijkmatige rijping
van de druiven en het behoud van zuren en frisse aroma’s. De temperaturen kunnen niettemin extreem zijn. In winternachten kan de temperatuur dalen tot -10 °C. Jaarlijks valt er gemiddeld 500 mm regen. Forse temperatuurverschillen tussen dag en nacht in de zomer creëren goede
omstandigheden voor het rijpen van de druiven. De wijnbouwers zijn gewend om met de vorst, droogte en extreme hitte om te gaan.
De wijngaarden zijn op terrassen aangelegd op een hoogte van 350 tot 650 meter. Ze liggen grotendeels in rivierdalen. De hellingen waarop de wijngaarden liggen, zijn vaak steil. De
56
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 1150509020]
Zomer in de wijngaarden van Somontano
belangrijkste rivier die door Somontano stroomt, is de Vero. De roodbruine bodems van Somontano bevatten veel zandsteen en klei. Dicht bij de rivieren bevat de bodem ook alluviaal materiaal. Het hoge kalksteengehalte maakt de bodems van Somontano ideaal voor wijnstokken. De bodems hebben een arme toplaag en zijn goed waterdoorlatend. Wortels die diep in de bodem moeten zoeken naar voeding leveren karaktervolle wijnen op.
In Somontano wordt over het algemeen volgens de modernste technieken gewerkt. In technologisch opzicht heeft het gebied zich als trendsetter gemanifesteerd. De wijnen die er gemaakt worden,
zijn veelal fris en fruitig. Veel wijnen hebben een aantrekkelijke zuurgraad. Er is daarnaast een grote verscheidenheid aan blauwe en witte druivenrassen aangeplant. Voor witte wijnen worden niet alleen macabeo en garnacha blanca gebruikt, maar ook chardonnay, sauvignon blanc,
riesling en gewürztraminer. De aanplant van riesling en gewürztraminer is vrij uniek voor Spanje. De belangrijkste blauwe druivenrassen zijn garnacha tinta, cabernet sauvignon, merlot, pinot
noir en syrah. Een druivenras dat specifiek is voor Somontano, is de blauwe moristel, waarvan
lichtgekleurde rode wijnen en rosés worden gemaakt. Een rariteit is het blauwe druivenras parraleta,
dat waarschijnlijk Somontano als bakermat heeft en in de jaren zeventig van de twintigste eeuw zeer populair was.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
57
DO Campo de Borja
Borja, de grootste stad in het wijngebied Campo de Borja, ligt ten noordwesten van de stad
Zaragoza in Aragón. De stad wordt omringd door ruim 6.000 ha wijngaarden. Geografisch gezien is het gebied Campo de Borja de zuidelijke voortzetting van Navarra. De wijngaarden liggen
350 tot 750 meter boven de zeespiegel, op de hellingen van het gebergte Sierra del Moncayo.
Het landschap hier is een opeenvolging van hoge plateaus langs het dal van de rivier Ebro. De
stenige bodem bestaat voornamelijk uit zanderige aarde op kalksteen, waardoor de bodem een
goede afwatering heeft. De hoge ligging van de wijngaarden en de bodemkenmerken in Campo de Borja zijn gunstig voor wijnbouw.
Net als de andere wijnproducerende gebieden in Aragón heeft Campo de Borja een extreem
landklimaat met lange, hete zomers en zeer koude winters. Vorst en hagel komen veel voor in het late voorjaar. Een koude, droge noordwestenwind, cierzo genaamd, tempert de hitte. De hoeveelheid regen is beperkt: gemiddeld valt er per jaar maar 350 à 450 mm.
Met een aanplantpercentage van 75 procent speelt garnacha tinta de hoofdrol in de wijngaarden van Campo de Borja. Oude stokken van dit druivenras, met name stokken die op grote hoogten staan aangeplant, kunnen geconcentreerde, indrukwekkende wijnen voortbrengen. Andere blauwe rassen zijn tempranillo, mazuelo, cabernet sauvignon, merlot en syrah. Als witte
variëteiten worden vooral macabeo, garnacha blanca, moscatel, chardonnay, sauvignon blanc en verdejo gebruikt. Hoewel witte en rosé wijnen volgens de DO-regels mogen ouderen, worden ze over het algemeen als jonge wijn verkocht. DO Cariñena
DO Cariñena bestaat formeel sinds 1960 en ligt in het midden van Aragón, ruim 40 kilometer ten zuidwesten van Zaragoza. Het wijngebied is vernoemd naar het stadje Cariñena en werd al in 1932 gedefinieerd. Verwijzingen naar de wijnen uit deze regio zijn al te vinden in documenten
uit 1415 van Ferdinand I, koning van Aragón. In het westen grenzen de wijngaarden aan die van DO Calatayud. DO Cariñena beslaat zo’n 14.000 ha aan wijngaarden. In het begin van de jaren negentig was dat nog ruim 19.000 ha. Door een reeks extreem droge jaren in dat decennium
hebben veel wijnhuizen hun wijngaarden moeten rooien. Een handvol grote producenten is nu verantwoordelijk voor zo’n 90 procent van de productie.
Het continentale klimaat kent extreme temperaturen. Wijnbouwers hebben te maken met hagel, storm en extreme zomerhitte. De gemiddelde jaarlijkse neerslag ligt tussen 350 en 540 mm.
De meeste wijngaarden van Cariñena liggen op een hoogte van 400 tot 800 meter. Het verschil
tussen dag- en nachttemperatuur is op grote hoogten soms wel 30 graden. De wijngaarden in de bergen hebben vaak nog oude, losstaande stokken garnacha tinta. Sommige wijnstokken van
garnacha en cariñena (hier ook wel mazuelo genoemd) hebben een leeftijd van honderd jaar. De grote producenten maken blends van druiven van verschillende hoogten en wijngaardexposities. Ruim drie kwart van de wijngaardbodems bestaat uit stenen. Een roodbruine toplaag, die rijk is
58
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 191952977]
Wijngaard van DO Cariñena bij Zaragoza
aan ijzer en klei, bedekt een losse, rotsige onderlaag. Op sommige plaatsen is de ondergrond rijk aan kalksteen.
In Cariñena worden behalve stille rode, witte en rosé wijnen ook mousserende en zoete wijnen gemaakt. De wijnen van tegenwoordig zijn lichter van stijl en beter van kwaliteit dan die van
een paar decennia geleden. Tot 1990 gold voor rode Cariñena een minimumalcoholpercentage van 14 procent en waren de wijnen erg zwaar en donker, maar die tijd is voorbij. Blauwe
druivenrassen spelen in Cariñena nog steeds wel de hoofdrol. De belangrijkste druivenrassen zijn garnacha tinta, tempranillo en cabernet sauvignon. Cabernet sauvignon werd begin jaren
negentig van de vorige eeuw aangeplant. Van later datum is de aanplant van syrah en merlot. Het druivenras cariñena maakt, opmerkelijk genoeg, nog geen 5 procent van de aanplant uit.
Het belangrijkste witte druivenras is met 1.400 ha de macabeo (viura). Ook chardonnay is in de
wijngaarden van Cariñena te vinden. Voor zoete wijnen wordt met name moscatel de Alejandría gebruikt.
DO Calatayud
Calatayud heeft de DO-status sinds 1990. Het is de zuidelijkste DO van Aragón. Het
wijnbouwgebied, zo’n 3.200 ha in omvang, ligt ten zuidwesten van de stad Zaragoza en grenst in het noordoosten aan de productiezone van DO Cariñena.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
59
De wijngaarden liggen op een hoogte van 550 tot 880 meter in de valleien van allerlei riviertjes die hun water leveren aan de Jalón, die op zijn beurt uitmondt in de Ebro. De bodem bestaat
vaak uit harde, rode klei met een hoog gehalte aan kalksteen. Het klimaat is er minder extreem dan in Cariñena en Campo de Borja en wordt aangeduid als continentaal-mediterraan, met
koude winters en hete zomers. De gemiddelde jaartemperatuur ligt tussen 12 en 14 °C. Het
gebied kent een vorstperiode van 5 tot 7 maanden. Jaarlijks valt er 300 tot 550 mm neerslag. Er is een groot verschil in dag- en nachttemperatuur tijdens de rijpingsperiode.
In Calatayud worden witte, rosé en rode wijnen gemaakt in verschillende stijlen (stil,
mousserend, zoet en versterkt), maar het is vooral een rodewijngebied. Blauwe rassen nemen ruim 90 procent van de aanplant voor hun rekening. Het meest aangeplant is garnacha tinta. Andere blauwe druivenrassen die voor de DO-wijnen zijn toegestaan zijn bobal, mazuela,
monastrell, syrah, cabernet sauvignon en merlot. Van de witte variëteiten is viura/macabeo
het belangrijkst. De andere toegestane witte variëteiten zijn malvasía, moscatel de Alejandría, sauvignon blanc, chardonnay en gewürztraminer. Calatayud Superior Veel garnachastokken in Calatayud zijn ouder dan 50 jaar. De meeste oude stokken zijn te
vinden in de hoger gelegen wijngaarden en op steile hellingen. Veel van de werkzaamheden moeten daardoor met de hand worden gedaan. De oude stokken kunnen geconcentreerde wijnen opleveren. Calatayud Superior is een rode wijn van minimaal 85 procent garnacha
tinta. De druiven moeten van stokken komen die meer dan 50 jaar oud zijn. Het alcohol-gehalte bedraagt minstens 14 procent.
Het noordoosten (Catalonië) De autonomía Cataluña heeft een eigen taal en cultuur, met beroemde kunstenaars als
boegbeelden, onder wie Gaudí, Dalí en Miró. Ook voor wijnliefhebbers is Catalonië interessant. Vaak wordt gezegd dat de revolutie die de Spaanse wijnbouw de afgelopen decennia heeft
doorgemaakt, in Catalonië is begonnen en door Catalonië wordt geleid. In Catalonië worden
vrijwel alle wijntypen gemaakt, van goedkoop en simpel tot duur en van de hoogste kwaliteit. Het bedrijf Torres is een belangrijke katalysator geweest voor de ontwikkeling van Catalonië
als kwaliteitsgebied. Torres gebruikte als eerste roestvrijstalen apparatuur en paste als eerste temperatuurgecontroleerde gisting toe.
Barcelona is de hoofdstad van Catalonië. Het klimaat is hier mediterraan, met warme zomers en zachte winters. Meer in het binnenland zijn er ook continentale invloeden, vooral door de verschillende bergketens, die niet ver van de kust liggen.
60
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 1072214993]
Wijngaard voor de productie van cava in het wijngebied Penedès
Catalonië telt in totaal elf verschillende DOP’s: • • • • • • • • • • •
DO Catalunya; DO Empordà;
DO Costers del Segre; DO Pla de Bages; DO Alella;
DO Conca de Barberà; DO Penedès;
DOCa Priorato; DO Montsant;
DO Tarragona; DO Terra Alta.
In Catalonië wordt ook het merendeel van alle cava geproduceerd. DO Cava wordt besproken
op blz. 39 van dit hoofdstuk. Hieronder worden de belangrijkste herkomstgebieden van Catalonië behandeld.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
61
Spaans
Catalaans
Denominación de Origen
Denominació d’Origen
Denominación de Origen Calificada (DOCa)
Denominació d’Origen Qualificada (DOQ)
Vino de la Tierra
Vi de la Terra
Vino de Mesa
Vi de Taula
Tabel 22.9 Catalaanse namen voor wijncategorieën
DO Catalunya
DO Catalunya bestaat sinds 1999 en beslaat zo’n 43.000 ha aan wijngaarden. Het is een
denominación die de hele regio Catalonië (in het Catalaans: Catalunya) omvat. De DO is in het
leven geroepen om de problemen op te lossen van een paar grote bodega’s, in het bijzonder die
van Miguel Torres. Torres kwam fruit tekort voor het produceren van enkele populaire rode wijnen
die onder de herkomstbenaming Penedès op de markt kwamen. De oplossing was het creëren van de appellatie Catalunya, waardoor er druiven kunnen worden betrokken uit een veel groter gebied. Ook kan de DO een oplossing bieden voor wijnen die buiten de individuele herkomstbenamingen van Catalonië vallen, bijvoorbeeld doordat ze van andere rassen zijn gemaakt dan is voor-
geschreven. Onder de herkomstnaam Catalunya kunnen witte, rosé, rode en zoete (versterkte) wijnen worden geproduceerd. Vooral merkwijnen komen uit onder deze naam.
Catalunya heeft een overwegend mediterraan klimaat. Het totale aantal zonuren is 2.500 per jaar. De plaatselijke verschillen kunnen groot zijn. Pal aan de kust heerst een ander klimaat dan diep
in het achterland, op het centrale plateau en in de bergen. Daar liggen de wijngaarden tot op een
hoogte van 750 meter, waar de nachten zeer koel zijn. In droge gebieden valt gemiddeld 350 mm regen per jaar, maar in de nattere gebieden is dat 600 mm.
Zowel voor wit als rosé als rood is een grote verscheidenheid aan druivenrassen toegestaan: •
voor wit onder andere macabeo, parellada, xarello, moscatel romano (muscat d’Alexandrie),
garnacha blanca, sauvignon blanc, pinot blanc, chenin blanc, gewürztraminer en chardonnay; •
voor rosé en rood onder andere garnacha tinta, tempranillo, cariñena, monastrell, bobal, trepat, cabernet sauvignon, merlot, syrah en pinot noir.
DO Empordà
DO Empordà, gelegen aan de Costa Brava, ligt in het uiterste noordoosten van Spanje. Tot
2006 heette dit wijngebied Empordà-Costa Brava. Het gebied grenst aan Frankrijk en ligt in de voetheuvels van de Pyreneeën, die hier tot aan de Middellandse Zeekust doorlopen. De DO
bestaat sinds 1975 en beslaat 1.800 ha aan wijngaarden. Wijnen die uitkomen onder de naam
Empordà kunnen wit, rosé of rood zijn en droog of zoet. Rode wijn neemt met zo’n 60 procent van de totale productie de belangrijkste plaats in. Een klein deel, zo’n 4 procent, betreft zoete wijnen
van garnacha en moscatel. Van de productie wordt circa 15 procent geëxporteerd, onder andere naar Nederland.
62
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 329442944]
Wijngaarden in de heuvels rond Alella. Dit stadje ligt ten noordoosten van Barcelona aan de Middellandse Zee. Alella is een productieplaats voor cava, maar er bestaat ook een DO Alella, die nog geen 300 ha beslaat en buiten Spanje vrijwel onbekend is. De bodem bestaat hier uit zandsteen, graniet en in hoger gelegen delen kalksteen. De wijngaarden van Alella zijn vooral beplant met xarello (lokaal pansa blanca genoemd) en chardonnay.
De wijngaarden van Empordà liggen op een bodem van klei en kalksteen. De gemiddelde
jaarlijkse neerslag is 600 mm. Het klimaat wordt in belangrijke mate bepaald door de tramontana, een krachtige wind uit het noorden, die een positieve invloed heeft op de gezondheid van de wijnstokken. In de wijngaard zijn cariñena (ook wel samsó genoemd) en garnacha tinta (ook wel lledoner genoemd) de belangrijkste druivenrassen. Andere veelgebruikte variëteiten zijn tempranillo, cabernet sauvignon, merlot en syrah. De populairste witte rassen zijn garnacha
blanca en macabeo. Verder staan vooral moscatel, xarello, chardonnay, sauvignon blanc en gewürztraminer aangeplant. DO Costers del Segre
Deze DO, die sinds 1986 bestaat, dankt zijn naam aan de rivier Segre. Deze kleine rivier voert
water af vanuit de Pyreneeën en is een zijrivier van de Ebro. Het gebied ligt rond de stad Lleida
(Lérida) in de gelijknamige provincie, in het binnenland van Catalonië. Het wijnbouwgebied bestaat uit zeven los van elkaar liggende districten aan de voet van de Pyreneeën: Pallars, Artesa de
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
63
[FOTO Shutterstock nr. 105010400]
Wijngaard aan de Costa Brava, onderdeel van DO Empordà
Segre, Valls del Riu Corb, Garrigues, Segrià, Urgell en Raimat. Sommige delen van het gebied
zijn tamelijk vlak, maar op sommige plaatsen is het terrein vrij bergachtig. In het noordwesten van Costers del Segre heeft het landschap meer de kenmerken van een woestijn.
Costers del Segre telt ruim 4.000 ha aan wijngaarden. Het gebied heeft een stabiel continentaal klimaat, net als elders in het zuidelijke Catalaanse binnenland. Er valt slechts 385 tot 450 mm
neerslag per jaar en de zon schijnt jaarlijks gemiddeld 2.800 uur. Irrigatie is vaak onontbeerlijk.
’s Zomers is het overdag warm (tot 35 °C) en ’s nachts koud. ’s Winters kan het kwik tot onder nul dalen. Briesjes van de Middellandse Zee verminderen de kans op vorst enigszins.
Wijnen van Costers del Segre kunnen wit, rosé of rood zijn. Ook mousserende wijnen en
likeurwijnen vallen onder de herkomstbenaming. Het toegestane gemiddelde maximumrendement van 120 hl/ha is vrij hoog voor Spaanse begrippen. Er zijn tal van druivenrassen toegestaan. De belangrijkste witte variëteiten zijn macabeo, parellada, riesling, sauvignon blanc en chardonnay. Veelgebruikte blauwe rassen zijn garnacha tinta, tempranillo, monastrell, cabernet sauvignon, merlot, pinot noir en syrah. DO Pla de Bages
Ten noordwesten van de stad Barcelona, bij de stad Manresa, ligt het relatief kleine
productiegebied van DO Pla de Bages. De DO bestaat sinds 1995 en beslaat 500 ha aan
64
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
wijngaarden. Het landschap is heuvelachtig. De wijngaarden zijn te vinden op een hoogte van
zo’n 400 meter. De invloed van de Middellandse Zee op het klimaat is hier beperkt. Er zijn hier continentale invloeden en ook vanuit de Pyreneeën in het noorden wordt het plaatselijke weer beïnvloed. Het neerslaggemiddelde is 500 tot 600 mm per jaar.
Drie kwart van de productie van Pla de Bages is wit. Het belangrijkste witte druivenras is de
inheemse picapoll blanco. Wijnen van dit laatrijpende ras, dat niet hetzelfde is als de Zuid-Franse
piquepoul of picpoul, zijn het visitekaartje van Pla de Bages. Andere witte rassen zijn onder andere macabeo en parellada. Rosé en rode wijnen worden voornamelijk geproduceerd van tempranillo, garnacha, sumoll, cabernet sauvignon en merlot. DO Conca de Barberà
DO Conca de Barberà bestaat sinds 1985 en heeft betrekking op 3.800 ha aan wijngaarden. De meeste wijngaarden liggen rond het historische stadje Montblanc. Het wijnbouwgebied omvat in
totaal 14 stadjes in het noorden van het district Tarragona. Het gebied is bergachtig, maar wordt
doorsneden door de valleien van de rivieren Francoli en Angueira. De wijngaarden liggen op een hoogte van 350 tot 600 meter op een bodem van vooral kalksteen. Jaarlijks valt er 450 tot 550
mm neerslag. In de zomer kan de temperatuur oplopen tot 35 °C en in de winter kan deze dalen
tot rond het vriespunt. De regio telt zo’n 2.500 uren zon per jaar. In de zomer wordt de warmte wat getemperd door koele winden van zee.
In Conca de Barberà is een groot deel van de productie wit. Hiervoor worden met name macabeo, parellada en xarello gebruikt. Ook chardonnay staat aangeplant. Deze wordt gebruikt in blends en
voor monocépages. In het laatste geval krijgen de wijnen soms houtlagering mee. Voor rosés wordt vaak het inheemse druivenras trepat gebruikt als basis. Rode wijnen worden traditioneel gemaakt van tempranillo en garnacha. Ook internationale rassen zoals cabernet sauvignon, merlot, pinot
noir en syrah zijn toegestaan. De meeste druiven in de wijngaarden van Conca de Barberà worden gebruikt voor de productie van cava. DO Penedès
Penedès is de belangrijkste DOP van Catalonië. Lang heeft de cava-industrie de wijnbouw van
Penedès gedomineerd, maar in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw kwam er meer
aandacht voor de productie van stille wijnen. Het is dankzij de innovatieve producent Miguel Torres, dat in die periode roestvrijstalen tanks en temperatuurgecontroleerde gisting hun intrede deden, evenals het gebruik van internationale druivenrassen.
DO Penedès, erkend in 1960, beslaat circa 18.000 ha aan wijngaarden. Naast de productie
van wit, rood en rosé bestaat er sinds 2014 ook een specifieke aanduiding voor een traditioneel
gemaakte cava: Clàssic Penedès. Deze wijn heeft sinds het oogstjaar 2017 als bijzonderheid dat de gebruikte druiven afkomstig moeten zijn van biologisch bewerkte wijngaarden. De cava heeft
een rijping op de lie ondergaan van minimaal 15 maanden en heeft daarmee recht op de benaming Reserva (zie blz. 39).
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
65
[FOTO Shutterstock nr. 111429206]
Trepat, een inheems druivenras van Conca de Barberà
Penedès wordt onderverdeeld in drie subzones: •
Bajo Penedès (Baix Penedès) is het kustgebied, dat van zeeniveau tot 250 meter hoogte loopt. Hier heerst een warm, mediterraan klimaat. De meeste wijnen die hier worden geproduceerd zijn van betrekkelijk eenvoudige kwaliteit.
•
Penedès Central (Mitjà Penedès) is het belangrijkste productiegebied, met glooiende heuvels en hoogtes variërend van 250 tot 500 meter boven de zeespiegel. Hier is het iets koeler. De
wijngaarden liggen op het zuidoosten, wat goede rijpingsomstandigheden creëert. In dit centrale deel van Penedès wordt een groot deel van de druiven (macabeo en xarello) gebruikt voor de productie van cava. Ook chardonnay en tempranillo (ull de llebre) komen hier voor. •
Penedès Superior (Alt Penedès) is het hoogste gebied, met wijngaarden tot 800 meter boven
zeeniveau. Grillige rotspartijen zorgen hier voor verschillende microklimaten. Vorst is soms een groot gevaar. De productie is klein en de opbrengsten zijn laag. De koel gelegen wijngaarden
hier zijn met name zeer geschikt voor het druivenras parellada. Ook riesling, gewürztraminer en chardonnay geven goede resultaten.
Klimaat, landschap en bodemsoorten variëren in Penedès enorm, waardoor je niet echt van één stijl Penedèswijnen kan spreken. Met name het kalkgehalte in de bodem wisselt nogal. Ook de variatie aan druivenrassen is groot. De belangrijkste druivenrassen voor de productie van witte en mousserende wijnen zijn xarello, macabeo, parellada en chardonnay. De vroegrijpende en
66
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 777669397]
Wijngaard in Villafranca del Penedès, het centrum van DO Penedès
productieve xarello is in Penedès het meest aangeplant en wordt gezien als het vlaggenschip
van de DO. Er worden zowel droge fruitige wijnen als houtgelagerde wijnen van gemaakt. Voor de productie van rood en rosé zijn garnacha tinta, monastrell, merlot, cabernet sauvignon en tempranillo (hier bekend als ull de llebre) het belangrijkst. DO Tarragona
Tarragona behoort tot de oudste herkomstgebieden van Spanje. De herkomstaanduiding bestaat sinds 1933, maar als DO werd het gebied erkend in 1947. Het productieve wijngaardareaal is
5.100 ha, maar het afgebakende productiegebied is veel groter. In de Romeinse tijd werd in deze streek al wijn gemaakt. De Romeinse amfoor in het logo van DO Tarragona herinnert hieraan.
Tarragona is in twee regio’s te verdelen: El Camp en Ribera d’Ebre. El Camp (Tarragona Campo) is de grootste subzone. Deze ligt ten noorden en westen van de stad Tarragona. De bodem is hier kalkrijk en het klimaat is mediterraan. Het neerslaggemiddelde is 500 mm per jaar. Meer
naar het zuiden ligt de regio Ribera d’Ebre (Ribera del Ebro). De wijngaarden liggen hier langs
de rivieroevers en op kleine, meer in het binnenland gelegen vlaktes die variëren van 100 tot 400
meter hoogte. De bodem is vruchtbaar en heeft dicht bij de rivier een hoog alluviaal gehalte. Het is een regio met koude winters en hete zomers. Met gemiddeld slechts 385 mm neerslag per jaar is het een relatief droge regio.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
67
[FOTO Shutterstock nr. 272112119]
Restanten van een Romeins amfitheater in de stad Tarragona
Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw waren wijnen die onder de naam Tarragona
uitkwamen vooral zoet en versterkt, als goedkoop alternatief voor port. Tegenwoordig is het grootste deel van de productie droog wit. De toegestane witte druivenrassen zijn macabeo,
parellada, xarello, chardonnay, moscatel Frontignan, moscatel de Alejandría, sauvignon blanc, malvasía en garnacha blanca. Voor de productie van rode en rosé wijnen zijn met name ull de
llebre, cariñena, merlot, cabernet sauvignon, sumoll, garnacha, syrah en pinot noir aangeplant. Er worden in Tarragona ook zoete, versterkte en mousserende wijnen gemaakt. DO Montsant
Deze DO bestaat sinds 2001 en maakte voordien deel uit van het productiegebied van DO Tarragona (als de zuidwestelijke subregio Falset). Net als in Priorato werd wijnbouw hier
ooit voornamelijk bedreven door kloosterorden. Het wijngaardareaal is circa 1.800 ha. Het
productiecentrum van Montsant is de hooggelegen plaats Falset. De meeste wijngaarden liggen in een hoefijzervorm rond die van DOCa Priorato. Het gebied is overwegend heuvelachtig, met hier
en daar indrukwekkende rotspartijen. De bodem bestaat uit kalksteen en leem op een granieten en leistenen ondergrond. Zandvlakten met graniet vindt men met name rond Falset. De gemiddelde hoogte waarop de wijngaarden liggen is 360 meter, hoewel er wat hogere wijngaarden zijn in de richting van de Serra de Montalt in het zuidoosten en de Serra de Montsant in het noordwesten. In deze bergachtige delen liggen wijngaarden op een hoogte van 400 tot wel 1.000 meter. Het
68
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
zuidwestelijke deel van Montsant wordt bepaald door de rivierdalen van de Siurana en Ebro. Het is hier niet hoog: de hellingen liggen op 200 tot 400 meter boven zeeniveau.
Ondanks het feit dat de wijngaarden in een mediterrane regio liggen, vormen de bergen een barrière tussen de zee en het binnenland, waardoor er meer sprake is van een
continentaal klimaat. Dat geeft de druiven het voordeel van een groter contrast tussen dag- en nachttemperatuur. De gemiddelde neerslag ligt tussen de 500 en 600 mm per jaar. De meeste
regen valt in september en oktober. Het tekort aan water in de zomer wordt gecompenseerd door winden met een hoge luchtvochtigheid die vanaf de Middellandse Zee waaien.
In Montsant worden witte, rosé en rode wijnen geproduceerd. De belangrijkste blauwe
druivenrassen zijn garnacha tinta en cariñena, waarvan sommige stokken zeer oud zijn.
Daarnaast worden onder andere cabernet sauvignon, syrah en merlot gebruikt. Rosé wijnen
worden hoofdzakelijk gemaakt van garnacha tinta en syrah. Voor de productie van witte wijnen worden vooral macabeo en garnacha blanca gebruikt. Zoete wijnen worden voornamelijk
geproduceerd van garnacha blanca en garnacha tinta. Deze wijnen zijn zeer aromatisch en kunnen erg goed zijn. DOCa Priorato
Met Rioja is Priorato (in het Catalaans: Priorat) de enige Denominación de Origen Calificada van Spanje. Als gedefinieerd herkomstgebied bestaat Priorato al sinds 1932, hoewel het
bevestigingsdecreet pas in 1954 in de staatscourant kwam. In juli 2009 promoveerde Priorato tot DOCa. In Priorato zelf, waar Catalaans wordt gesproken, wordt deze categorie DOQ genoemd: Denominació d’Origen Qualificada. Het wijngaardareaal beslaat ruim 2.000 ha. Na een paar
eeuwen in de schaduw te hebben gestaan, treedt Priorato nu op de voorgrond als een van de meest prestigieuze wijngebieden van Spanje.
De naam Priorat/Priorato, in het Nederlands ‘priorij’ (klooster), herinnert aan de twaalfde eeuw,
toen Carthusische monniken in deze streek wijngaarden aanlegden. De lokale legende wil dat een
herder een visioen had: hij zag engelen een berg op schrijden, alsof ze via een trap naar de hemel liepen. Monniken stichtten toen op deze plek een klooster, Scala Dei genaamd (Gods Trap).
Priorato, dat in het centrum van de provincie Tarragona ligt, wordt omgeven door de wijngaarden
van het productiegebied DO Montsant. Priorato produceert hoogstaande rode wijnen en behoort tot de top van Spanje. De wijngaarden liggen verspreid over de dalen van enkele rivieren, waaronder de Siurana en Montsant, en zijn veelal aangelegd op smalle bergterrassen of op steile hellingen.
De wijngaarden in Priorato zijn sterk versnipperd, waardoor coöperaties voor sommige wijnboeren onmisbaar zijn. Het onherbergzame landschap is met recht spectaculair te noemen. De hoogte waarop de wijngaarden liggen, varieert van 100 tot 700 meter.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
69
[FOTO Shutterstock nr 358488215]
Overblijfselen van het middeleeuwse klooster Scala Dei in Priorato
Een belangrijke kwaliteitsfactor voor de wijnen is de bijzondere bodem van Priorato. De bodem in het gebied is vulkanisch van oorsprong. De basis, llicorella geheten, is arm en bestaat uit roodachtig en zwart verweerd leisteen met kleine deeltjes mica (een soort kwartsiet). Deze
bodem geeft de wijnen een mineraal accent. De toplaag van circa een halve meter is koel en vochtig, en biedt wijnstokken de mogelijkheid om via spleten door te dringen tot de diepere bodemlagen.
Priorato kent verschillende mesoklimaten. Over het algemeen is het klimaat extremer dan in
de meeste continentale gebieden, hoewel er een groot contrast bestaat tussen de hooglanden en de dalen. Een groot deel van de koude noordenwinden wordt tegengehouden door het
Montsantmassief (Sierra de Montsant) in het noordwesten. Vanuit het oosten blazen warme winden over de wijngaarden van Priorato. De zomers zijn lang, droog en heet, terwijl de
temperatuur in de winter tot het vriespunt kan dalen. In sommige jaren zorgen vorst en hagel
voor problemen. De gemiddelde jaartemperatuur is met 15 °C behoorlijk hoog. De gemiddelde
neerslag is 500 tot 600 mm per jaar, maar er zijn jaren dat er minder dan 400 mm regen valt. De oogst begint laat, eind september of begin oktober.
De opbrengst van de wijngaarden is met soms maar 5 à 6 hl/ha uitzonderlijk laag, doordat
de llicorella-bodem erg arm is. Wortels moeten diep graven naar water en voedingsstoffen.
70
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Bovendien zijn sommige wijnstokken op steile hellingen aangeplant, waar mechanisatie vrijwel onmogelijk is. Een andere oorzaak voor de lage opbrengsten is de hoge leeftijd van veel
druivenstokken; vaak zijn ze zestig à zeventig jaar oud. De stokken zijn over het algemeen
vrijstaand en worden als struiken gesnoeid (en vaso) of in prieelvorm met behulp van de Royat-
of Guyot-snoeimethode. De minimale plantdichtheid is 2.500 stokken per hectare als de aanplant van vóór 2013 dateert en 3.000 stokken per hectare voor nieuwe aanplant. Er wordt veel waarde gehecht aan het voorzichtig oogsten en snel transporteren van de druiven naar de bodega om niet-gecontroleerde gisting en oxidatie te vermijden.
Vi de Vila, Vi de Paratge, Vinya classificada, Gran vinya classificada In 2009 werden twaalf subzones gedefinieerd binnen DOCa Priorato. Op het etiket kan de
naam ervan vermeld staan als de druiven uit de betreffende subzone komen en aan bepaalde voorwaarden voldoen. Cariñena en garnacha tinta zijn de belangrijkste druivenrassen. De
herkomst en de kwaliteit worden streng gecontroleerd. Een wijn van druiven uit één subzone
heet Vi de (la) Vila (in het Spaans: Vino de Villa). De subzones, vaak genoemd naar een dorpje,
zijn Bellmunt del Priorat, Gratallops, El Lloar, Masos de Falset, La Morera del Montsant, Porrera, Poboleda, Escaladei, Solanes del Molar, Torroja del Priorat, Vilella Alta en Vilella Baixa. Sinds de oogst van 2017 kent Priorato aanvullend: Priorat Vi de Paratge (lieu-dit), Priorat Vinya
classificada (premier cru) en Priorat Gran vinya classificada (grand cru). De aanduiding “old
vines” kan in elke categorie worden gebruikt, mits deze 75 jaar oud zijn of aangeplant voor 1945. Het overgrote deel van de productie in Priorato betreft rode wijn. De belangrijkste blauwe
druivenrassen zijn carignan (cariñena, mazuelo, samsó) en garnacha tinta (garnatxa negra). De beste rode wijnen uit Priorato zijn afkomstig van zeer oude stokken van deze druivenrassen.
Verder zijn onder andere tempranillo (ull de llebre), cabernet sauvignon, cabernet franc, merlot en syrah aangeplant. Vooral syrah levert goede resultaten op. Witte rassen zijn onder meer
garnacha blanca, macabeo, pedro ximénez, chenin blanc, moscatel de Alejandría en moscatel de grano menudo (muscat blanc à petits grains). De productie van witte wijnen lijkt licht toe te
nemen. Er wordt in Priorato ook een heel klein beetje rosé geproduceerd, vooral op basis van garnacha tinta. Tot slot vallen ook verschillende typen likeurwijn onder de herkomstbenaming.
Houten vaten die voor de gisting en rijping gebruikt worden, hebben een maximuminhoud van 600 liter.
DO Terra Alta
DO Terra Alta is het zuidelijkste productiegebied van Catalonië. Het behoort tot de historische
herkomstgebieden van Catalonië. Sinds 1982 is Terra Alta officieel een DO. Het gebied beslaat ruim 5.800 ha aan wijngaarden.
De naam Terra Alta suggereert dat de wijngaarden extreem hoog gelegen zijn, maar dat valt
mee. De gemiddelde hoogte is 450 meter boven zeeniveau. De wijngaarden liggen tussen de
rivieren Ebro en Aragón. Er is sprake van een mediterraan klimaat met continentale invloeden.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
71
[FOTO Shutterstock nr. 256574533]
De stad Segovia in het zuiden van Castilië en León. In het midden de overblijfselen van een Romeins
aquaduct. Op de achtergrond de bergketen Sierra de Guadarrama, die een onderdeel is van het Castiliaans Scheidingsgebergte.
De zomers zijn heet en droog en de winters zijn zeer koud. De gemiddelde neerslag is op
jaarbasis 400 mm. De druiven hebben hun vitaliteit met name te danken aan de cierzo (een droge wind uit de Ebrovallei) en de garbí (een zeewind uit het zuiden).
Twee derde van de productie van Terra Alta is wit en bijna een derde rood. De productie van rosé,
zoet en mousserend is miniem. Een groot deel van de aanplant bestaat uit garnacha blanca. Rode wijnen worden vooral geproduceerd van garnacha tinta en cariñena. Castilië en León Castilla y León is de naam van het noordelijke deel van het oude Castilië en tevens het noordelijke deel van de hoogvlakte (Meseta Norte). Castilla y León is ook de naam van een autonomía. Het
is in feite een groot plateau, dat wordt begrensd door de Cordillera Cantabria in het noordwesten, de Sierra de la Demanda in het noordoosten en de Sierra de Guadarrama en Sierra de Gredos in het zuiden. Het klimaat is hier continentaal. Een van de belangrijkste rivieren van Spanje, de
Duero, doorsnijdt het plateau. In de omgeving van deze rivier liggen bijna alle wijnbouwgebieden
van Castilla y León. Alleen Bierzo ligt op enige afstand ervan, in een uithoek achter de bergen van de Montes de León in het westen. Bekende steden in Castilië en León zijn onder andere Burgos, Valladolid, Salamanca en Ávila.
72
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Castilië en León heeft de volgende DO’s: • • • • • • • • •
DO Arlanza; DO Arribes; DO Bierzo;
DO Cigales;
DO Ribera del Duero; DO Rueda;
DO Tierra de León;
DO Tierra del Vino de Zamora; DO Toro.
Verder telt Castilië en León enkele gebieden die wijnen produceren met de aanduiding Vino de Calidad con Indicación Geográfica. Dit zijn: • • •
Sierra de Salamanca; Valles de Benavente; Valtiendas.
Hieronder worden de belangrijkste DO’s van Castilië en León besproken. DO Bierzo
Sinds 1989 heeft Bierzo recht op de officiële status van Denominación de Origen. Bierzo is gelegen in het noordwesten van de provincie Leόn. De wijngaarden, die in kleine percelen verspreid zijn
over de ongeveer 3.000 ha die de DO telt, liggen grotendeels op hellingen van 450 tot 800 meter hoog. Boven de 800 meter wordt de rijping van de druiven lastig. In de jaren zestig en zeventig
van de twintigste eeuw werden ook de vruchtbare vlakten beplant, maar de hoge rendementen die daar vaak gehaald worden, komen de kwaliteit van de wijnen niet altijd ten goede. Bierzo wordt
omgeven door soms aanzienlijk hoge bergen, tot wel 1.400 meter hoog. Via het dal van de rivier Sil bereiken Atlantische invloeden het wijngebied. De klimatologische omstandigheden lijken hier op die uit het oosten van Galicië. Ook de wijnen van Bierzo lijken op de wijnen uit Galicië.
Bush vines nemen ruim drie kwart van de wijngaarden in beslag. Het grootste gedeelte van de
wijngaarden heeft een leeftijd van 60 tot 100 jaar. Er zijn in Bierzo meer dan 2.300 druiventelers actief, waarvan meer dan de helft is aangesloten bij een coöperatie. In totaal zijn er zo’n 75
bodega’s in bedrijf. Het gematigde klimaat is met een jaarlijkse neerslag van 720 mm en een gemiddelde temperatuur van 3,6 °C in de winter en 23,6 °C in de zomer zeer geschikt voor
wijnbouw. Het aantal zonuren ligt tussen de 2.100 en 2.200 per jaar. Voorjaarsvorst kan niettemin een groot risico zijn voor de druivenstokken. De bodems in Bierzo zijn rijk aan leem en klei,
waardoor de druivenstokken weinig waterstress hebben. In de bergen en op de hogere hellingen zijn ook kwartsiet en leisteen te vinden.
In Bierzo worden witte, rosé en rode wijnen geproduceerd. Rode wijnen maken het grootste
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
73
[Foto Chris Alblas]
Wijngaarden van Bierzo (foto: Chris Alblas)
deel van de productie uit. Het blauwe druivenras mencía is het belangrijkste druivenras in de
wijngaarden van Bierzo. Hiervan worden lichte, fruitige rode wijnen gemaakt. Rode wijnen moeten voor minstens 70 procent van menciá gemaakt zijn. Rosé wijnen zijn voor minstens 50 procent uit mencía samengesteld. Naast mencía is ook garnacha tintorera een toegestaan blauw druivenras. De witte druivenrassen van Bierzo zijn doña blanca, godello, palomino en malvasía.
In navolging van Rioja heeft ook Bierzo een classificatie ingevoerd op grond van de precieze
herkomst van de wijnen. Vooral wijngaardeigenaren met percelen in hoger gelegen delen van
Bierzo kunnen hun wijnen zo afzetten tegen de wijnen uit de wijngaarden op de vlakten. Er wordt
sinds het oogstjaar 2017 onderscheid gemaakt tussen Vino de Villa (wijn uit één gemeente), Vino de Paraje (wijn uit wat in Duitsland een Großlage zou heten), Vino de Viña Clasificada (wijn uit
een geclassificeerde wijngaard, een cru zogezegd) en als top van de piramide Gran Vino de Viña Clasificada (een zeer goede wijn uit een geclassificeerde wijngaard). De maximumrendementen zijn kleiner dan die voor ‘gewone’ Bierzo. DO Cigales
Deze DO bestaat sinds 1991 en omvat bijna 2.000 ha aan wijngaarden. Cigales ligt ten noorden van de grote stad Valladolid en wordt doorsneden door de rivier Pisuerga. Er heerst een
continentaal klimaat met Atlantische invloeden. Het gemiddelde aantal zonuren is ruim 2.600 per jaar. Vooral in de maand juli schijnt de zon volop. De gemiddelde jaarlijkse regenval komt uit op
407 mm, waarmee Cigales een erg droog gebied is. De temperatuur kan in de zomer oplopen tot
74
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
39 °C en in de winter dalen tot -9 °C. De wijngaarden, die zich op een hoogte van 700 tot 800
meter bevinden, liggen over het algemeen op vlak terrein. De bodem is lichtbruin en bestaat uit kalkachtig zand en leem met een onderlaag van mergel en klei.
Zoals Rueda bij uitstek witte wijnen produceert en Toro rode, zo is Cigales het roségebied van de regio. Het meest aangeplante druivenras is tinta del país (tempranillo). Dit ras beslaat 70 procent van de wijngaarden. Naast tinta del país zijn als blauwe rassen ook garnacha tinta, cabernet
sauvignon, merlot en syrah aangeplant. De belangrijkste witte druivenrassen zijn viura, albillo, verdejo en sauvignon blanc. In Cigales wordt naast rosé ook rood, wit, zoet en mousserend
geproduceerd. Een droge witte Cigales moet voor minimaal 50 procent uit verdejo bestaan. Rosé en rood moeten voor minimaal 50 procent uit tinta del país, garnacha tinta en/of garnacha gris bestaan. Voor de rosados is ook het gebruik van verdejo toegestaan. DO Toro
DO Toro bestaat sinds 1987 en beslaat 5.500 ha aan wijngaarden. Het centrum van het gebied
is het middeleeuwse stadje Toro, dat aan de Duero ligt. De wijngaarden van DO Toro liggen ten
noordwesten van DO Rueda en zijn verdeeld over de provincies Zamora en Valladolid. Er heerst een extreem droog, continentaal klimaat met Atlantische invloeden. De gemiddelde jaarlijkse
neerslag ligt tussen 350 en 400 mm, wat zeer gering is. De temperatuur kan in de zomer stijgen tot 37 °C en in de winter dalen tot -11 °C. Het gemiddelde aantal zonuren bedraagt 2.600 per jaar.
De wijngaarden liggen op een hoogte van 620 tot 750 meter. De hoge ligging van de wijngaarden, die koele nachten garandeert, is een belangrijke kwaliteitsfactor voor de wijnen. De zanderige
bodems, vaak met een toplaag van rolkeien, zijn goed waterdoorlatend. In de dalen en de omgeving van de rivieren zijn alluviale bodems met meer klei te vinden. Sommige druivenstokken zijn prephylloxera en zijn daarom niet geënt op Amerikaanse onderstokken. De gemiddelde leeftijd van de
druivenstokken is relatief hoog. Veel stokken staan met grote tussenruimten aangeplant en vaso,
dus als bush vines (zie blz. 26). De soms extreem lage plantdichtheid is nodig vanwege de extreme droogte.
De afgelopen decennia heeft Toro veel investeerders en producenten uit overige gebieden
aangetrokken. Het meest aangeplante druivenras is tinta de Toro, een lokale kloon van tempranillo. Tinta de Toro rijpt uitzonderlijk goed in Toro, terwijl hij door de hoge ligging van de wijngaarden zijn zuren en aroma’s behoudt. Het tweede blauwe druivenras van Toro is garnacha tinta. De meeste rode wijnen van DO Toro zijn houtgerijpt, rijk, tannineus en krachtig. Voor witte wijnen vormen malvasía en verdejo de basis. Rosé wijnen worden gemaakt op basis van tinta de Toro en/of garnacha tinta. DO Rueda
Rueda heeft een lange traditie als wijngebied. Lange tijd was het koninklijk hof gevestigd in
Valladolid en de wijnen uit Medina del Campo, zoals Rueda indertijd werd genoemd, waren aan
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
75
[FOTO Shutterstock nr. 1179568426]
Tinta de Toro in de provincie Zamora
het hof zeer populair. De introductie van de lokale druif verdejo, het unique selling point van het
tegenwoordige Rueda, vond plaats in de elfde eeuw, tijdens de regering van koning Alfonso VI. De denominación Rueda is van relatief recente datum. De DO bestaat sinds 1980 (voor witte wijnen)
en telt zo’n 20.000 ha aan wijngaarden. Evenals Ribera del Duero heeft Rueda zich de afgelopen decennia qua wijngaardareaal enorm uitgebreid. In Nederland zijn vooral de witte wijnen van
Rueda zeer populair. Rosé en rode wijnen hebben pas sinds 2008 recht op de herkomstnaam Rueda en genieten minder bekendheid.
Het gebied bevindt zich 175 kilometer ten noordwesten van Madrid in het noordelijke deel van de Spaanse hoogvlakte. Centraal in Rueda ligt de stad Medina del Campo. De wijngaarden liggen
grotendeels ten zuiden van de rivier Duero op een hooggelegen plateau, 600 à 800 meter boven zeeniveau. Het klimaat is continentaal en wordt gekenmerkt door grote temperatuurverschillen. In de nacht koelt het snel af, zeker in de herfstmaanden, wat voor frisse druivenaroma’s zorgt.
In december ligt de gemiddelde temperatuur maar amper boven het vriespunt, maar in juli is de
gemiddelde temperatuur bijna 30 °C. Net als in Toro valt er met gemiddeld 400 mm per jaar maar weinig neerslag in Rueda.
De wijngaarden van Rueda liggen verspreid over drie provincies: Valladolid, Segovia en Ávila. De
meeste wijngaarden (circa 14.000 ha) liggen in de provincie Valladolid, met name rond de dorpen La
76
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Seca, Rueda en Serrada. In de provincie Segovia bevinden zich de hoogste wijngaarden. Het over-
grote deel van de wijngaarden is beplant met witte druivenrassen. Bij zo’n 90 procent van de druivenstokken vindt draadgeleiding plaats, maar vooral in oude wijngaarden komen nog bush vines voor.
Over het algemeen liggen de wijngaarden van Rueda op vlakke bodems. Doordat ze nergens echt
steil zijn, zijn ze gemakkelijk machinaal te bewerken. Dat verlaagt de kosten en vergemakkelijkt de oogst. Als de druiven ’s nachts worden geoogst, kunnen ze koel de vinificatieruimte binnenkomen, wat zorgt voor het behoud van fruitige aroma’s. De wijnstokken worden doorgaans zeer laag
gehouden, zodat er via de bladeren weinig vocht verdampt. Doordat de druiven onder de bladeren
hangen, verschroeien ze niet in de zon. Een ander opvallend kenmerk van de wijngaarden in Rueda is dat de druivenstokken ver uit elkaar staan. Doordat de bodem zo arm en droog is, heeft elke
individuele druivenstok veel grond nodig om aan voldoende vocht en voedingsstoffen te komen.
Hier en daar bevat de bodem in de bovenlaag kiezelstenen, maar over het algemeen is hij zanderig en goed waterdoorlatend. De kalkhoudende ondergrond is vrij arm, maar rijk aan mineralen zoals ijzer. In het zuiden van Rueda bevat de onderlaag veel zandsteen en klei.
In het verleden waren de wijngaarden van Rueda voor een belangrijk deel beplant met palomino
fino, waarvan een sherryachtige versterkte wijn met florrijping werd gemaakt, naar zijn bleke kleur
Pálido genoemd. Niet lang na het uitbreken van phylloxera en in de jaren dertig van de vorige eeuw werd palomino fino op grote schaal aangeplant. In het begin van de jaren zeventig volgde een
omslag, toen met name bedrijven uit de Riojastreek hun oog op Rueda lieten vallen. Het befaamde Rioja-huis Marqués de Riscal zag in Rueda mogelijkheden om een alternatief te creëren voor zijn wat zwaardere, houtgerijpte witte Rioja. Ook de ‘vader’ van de moderne oenologie, prof. Émile Peynaud (1912-2004), heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van Rueda als kwaliteitsgebied. Tegenwoordig staat Rueda bekend om zijn modern gemaakte, frisse en fruitige wijnen van de
verdejodruif. De verdejo levert aromatische wijnen op met mooie zuren, expressieve aroma’s en
een enigszins bittere afdronk. Zo’n 90 procent van de wijngaarden is nu met verdejo beplant. De andere belangrijke witte druivenrassen zijn viura en sauvignon blanc. Sauvignon blanc werd in
de jaren zeventig van de vorige eeuw in Rueda geïntroduceerd. Sinds 2019 zijn ook chardonnay en viognier toegestaan. En recent ook nog syrah. De hoge ligging van de wijngaarden geeft
voldoende frisheid aan de druiven, hoewel het warme klimaat ervoor zorgt dat de Sauvignons
Blancs uit Rueda rijper van karakter zijn en minder grassige tonen hebben dan die uit de Loire.
De aanplant van palomino fino is tegenwoordig zeer beperkt; palomino fino mag zelfs niet meer
nieuw worden aangeplant. Een klein deel van Rueda’s druivenstokken bestaat uit de blauwe rassen
tempranillo (tinto del país, tinto fino), cabernet sauvignon, merlot en garnacha. Veel rode wijn uit het productiegebied van Rueda wordt op de markt gebracht als Vino de la Tierra Castilla y León. De afgelopen decennia is de productie van rood en rosé in Rueda gestaag afgenomen.
Vooral frisse, fruitige Verdejo is dus succesvol, maar er worden verschillende stijlen Verdejo
gemaakt. Sommige wijnmakers laten de wijn gedurende een paar maanden rijpen op de lie (dode
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
77
[FOTO Shutterstock nr 559899586]
Vatenkelder in Valladolid
gistcellen). Dit maakt de wijn uiteindelijk rijker en voller, en geeft hem meer diepgang en structuur. Er bestaat ook een krachtiger type Verdejo, dat houtrijping ondergaat en zo nog meer structuur,
diepgang en complexiteit krijgt. Dergelijke houtgerijpte wijnen (fermentado en barrica) hebben vaak
nootachtige aroma’s.
Hier volgt een overzicht van de verschillende typen Rueda-wijn: •
Rueda (Blanco): Een wijn van minimaal 50 procent verdejo. Als aanvullende rassen mogen viura en/of sauvignon blanc worden gebruikt. Vaak wordt viura als blendpartner gebruikt.
•
Rueda Verdejo: Hiervoor moet minimaal 85 procent verdejo worden gebruikt, eventueel
aangevuld met viura en/of sauvignon blanc. In de praktijk gaat het meestal om een wijn van uitsluitend verdejo. • •
Rueda Sauvignon Blanc: Gemaakt van minimaal 85 procent sauvignon blanc.
Rueda Dorado: Dit is een oxidatief gemaakte, versterkte wijn van met name palomino fino. Hij
bevat ten minste 15 procent alcohol en rijpt gedurende 24 maanden op eikenhouten vaten. De productie van deze ouderwetse, sherryachtige Rueda is zeer beperkt.
•
Rueda Espumoso: Een mousserende wijn die wordt geproduceerd volgens de traditionele
methode. De wijn moet een rijping op fles ondergaan van minimaal 9 maanden. De smaaktypen brut en brut nature moeten minimaal 85 procent verdejo bevatten en de typen seco en semiseco minimaal 50 procent.
78
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[Foto Shutterstock nr. 1041848599]
Met stenen bezaaide Rueda-wijngaard in de provincie Segovia
• •
Rueda Rosado: Deze rosé wordt gemaakt van ten minste 50 procent blauwe druiven.
Rueda Tinto (Joven): Deze rode wijn heeft geen houtrijping ondergaan of in elk geval minder dan 6 maanden.
•
Rueda Tinto Crianza: Rode wijn met een rijping van minimaal 24 maanden, waarvan minstens 6 maanden op eikenhouten barriques.
•
Rueda Tinto Reserva: Rode wijn met een rijping van minimaal 36 maanden, waarvan minstens 12 maanden op eikenhouten barriques.
•
Rueda Tinto Gran Reserva: Rode wijn met een rijping van minimaal 24 maanden op eikenhouten barriques en vervolgens minimaal 36 maanden op fles.
•
Rueda Pálido: een droge versterkte wijn van de palomino fino en/of verdejo. Een traditioneel gemaakte wijn met een minimale rijping van 36 maanden op houten fusten en een alcoholpercentage van minimaal 15 procent.
•
Gran Vino de Rueda: de druiven zijn afkomstig van ten minste 30 jaar oude wijngaarden met een maximale opbrengst van 6.500 kg/ha.
•
Vino de Pueblo: wijn met aanduiding van de plaats van herkomst wanneer de wijn aldaar is geproduceerd en de druiven voor meer dan 85% daarvan afkomstig zijn.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
79
DO Ribera del Duero
De in 1982 erkende DO Ribera del Duero beslaat ruim 24.000 ha aan wijngaarden. Het gebied
ligt langs de oevers van de rivier Duero. Ribera del Duero betekent dan ook ‘oever van de Duero’. Deze DO ligt in het hart van Noord-Spanje, ten oosten van de stad Valladolid. De stad Aranda
de Duero ligt midden in het productiegebied. Het gebied kende de afgelopen decennia een forse expansie aan bodega’s: in 1982 waren er slechts 24 bodega’s actief, maar nu zijn dat er al meer
dan 300. Wijnbedrijf Vega Sicilia produceert met de legendarische Único nog altijd de beroemdste rode wijn van Spanje. Deze wijn wordt alleen in de beste jaren gemaakt en rijpt zeer lang op vat. Pas na tien jaar vanaf de oogst wordt hij verkocht.
De wijngaarden van Ribera del Duero liggen op een plateau tussen 750 en 1.000 meter boven de zeespiegel. Er heerst een droog continentaal klimaat met zeer hete zomers en ijskoude winters. Het verschil tussen dag- en nachttemperatuur is groot, soms wel 20 graden. De koele nachten
zorgen voor het behoud van zuren en aroma’s in de druiven. Vaak worden de druiven pas eind
oktober geplukt. De gemiddelde neerslag op jaarbasis ligt tussen 400 en 600 mm. Het grootste gevaar in Ribera del Duero is voorjaarsvorst, die de productie drastisch kan verminderen.
De bedding van de rivier Duero is in de loop der tijd iets verlegd. Op de zachte glooiingen van het vroegere brede dal liggen veel van de huidige wijngaarden. Op sommige plaatsen is de bodem
bezaaid met rivierkeien die het water heeft achtergelaten. De wijngaarden liggen over een lengte van 120 kilometer aan weerszijden van de rivier. De bodem bestaat uit zand en klei en soms
uit een combinatie van klei en kalk. In het laatste geval kleurt de grond vaak opvallend wit. De plantdichtheid ligt tussen 2.000 en 4.000 stokken per hectare.
Ribera del Duero is bij uitstek een rodewijngebied. De beste rode wijnen zijn intens van kleur en geconcentreerd van smaak. Ze zijn vaak steviger en krachtiger dan een rode Rioja en hebben
kruidige tonen van de houtlagering. Volgens de DO-regelgeving mag er ook rosé worden gemaakt, maar geen wit. Het belangrijkste druivenras van Ribera del Duero – met een aanplantpercentage
van meer dan 90 procent – is een regionale kloon van de tempranillo, lokaal tinta del país of tinto fino genoemd. Rode Ribera del Duero moet voor minimaal 75 procent uit tinta del país bestaan.
De rest van de aanplant bestaat vooral uit cabernet sauvignon, merlot, malbec en garnacha tinta. Een opvallende witte variëteit is albillo mayor. Een witte Ribera del Duero moet voor minimaal 75 procent uit dit druivenras bestaan.
De Consejo Regulador van Ribera del Duero eist voor een rode Crianza een rijping van minimaal 24 maanden, waarvan 12 maanden op eikenhouten barricas. Rosé Crianza rijpt ook minstens 18 maanden, maar hoeft slechts 6 maanden op eikenhout te hebben doorgebracht. Rode Reserva
rijpt minimaal 36 maanden in de bodega. Van die 36 maanden moet de wijn minimaal 12 maanden op eiken barricas hebben gelegen. Voor een rode Gran Reserva geldt een minimale rijping van 60 maanden, waarvan minimaal 24 maanden op barricas. Een overzicht is te vinden in tabel 22.10.
80
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Middeleeuws kasteel van Peñafiel
Rijpingsterm
Joven
Minimale houtrijping
Totale rijpingstijd in kelder
niet bepaald
niet bepaald
Roble (rood)
3 maanden
niet bepaald
Crianza (rosé, wit)
6 maanden
18 maanden
12 maanden
24 maanden
6 maanden
24 maanden
12 maanden
36 maanden
6 maanden
48 maanden
24 maanden
60 maanden
Crianza (rood) Reserva (rosé, wit) Reserva (rood) Gran Reserva (rosé, wit) Gran Reserva (rood)
Tabel 22.10 Verplichte rijpingsperioden voor wijnen van DO Ribera del Duero
Midden-Spanje Het hart van Spanje wordt gevormd door de drie autonome regio’s Madrid, Extremadura en
Castilla-La Mancha. Deze maken deel uit van de centrale hoogvlakte van Spanje. Het gebied wordt door bergen omgeven. Aan de westzijde grenst Midden-Spanje aan Portugal. Het is een immens gebied, waarin bijna overal wijngaarden zijn te vinden. Castilla-La Mancha, waarvan Toledo de
hoofdstad is, spant qua druivenaanplant de kroon met een aanplant van bijna 475.000 ha. Door het warme klimaat, de goedkope grond en makkelijk te onderhouden, gezonde wijngaarden kunnen wijnmakers hier met gebruik van moderne technieken kwalitatief goede en goedkope wijnen
produceren. Veel grote Spaanse wijnbedrijven zijn dan ook in Castilla-La Mancha gevestigd.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
81
Dit deel van Spanje wordt ook wel de wijnschuur van Spanje genoemd, vooral als het om rode
wijn gaat. Hier wordt inderdaad een enorme hoeveelheid goedkope Spaanse wijn geproduceerd. Voorheen waren dat vooral eenvoudige, ouderwets gemaakte wijnen, maar steeds meer worden
hier op efficiënte wijze en met behulp van de modernste technieken fruitige rode (én witte) wijnen geproduceerd. Dat het imago van ‘wijnschuur van Spanje’ voor een deel onjuist is, blijkt onder meer uit het feit dat dit deel van Spanje maar liefst twaalf Vinos de Pago kent: • • • • • • • • • • • •
Vino de Pago Finca Élez (38 ha);
Vino de Pago Dominio de Valdepusa (50 ha); Vino de Pago Guijoso (100 ha);
Vino de Pago Florentino (58 ha);
Vino de Pago Casa del Blanco (93 ha);
Vino de Pago Campo de la Guardia (81 ha); Vino de Pago Dehesa del Carrizal (28 ha); Vino de Pago Calzadilla (22 ha).
Vino de Pago El Vicario (130 ha); Vino de Pago La Jaraba (75 ha);
Vino de Pago Los Cerrillos (24 ha);
Vino de Pago de Vallegarcía (31 ha);
Het midden van Spanje telt de volgende tien DO’s: • • • • • • • • • •
DO Vinos de Madrid; DO Méntrida;
DO Mondéjar; DO Uclés;
DO Ribera del Guadiana; DO La Mancha;
DO Valdepeñas;
DO Ribera del Júcar; DO Manchuela; DO Almansa.
Hieronder komen de belangrijkste DO’s van Midden-Spanje aan bod. DO Vinos de Madrid
Rond Madrid wordt al eeuwen wijn gemaakt, maar pas in 1990 werd Vinos de Madrid als DO erkend. Het productiegebied van ruim 12.000 ha is verdeeld in vier subzones: •
San Martín de Valdeiglesias: Deze subzone ligt ten westen van Madrid. Hier zijn met name garnacha tinta en albillo aangeplant.
•
Navalcarnero: Ook deze subzone ligt ten westen van de stad. In Navalcarnero worden vooral rosé en rode wijnen gemaakt van garnacha tinta.
•
82
Arganda: Dit district ligt in het oosten, rond de stad Arganda del Rey. Arganda is de belangrijkste
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 38297116]
De rivier Guadiana op de grens tussen Spanje en Portugal
subzone en neemt bijna de helft van de druivenaanplant voor zijn rekening. Hier zijn tinto fino (tempranillo) en de witte malvar de belangrijkste druivenrassen. •
El Molar, de kleinste subzone met zo’n 600 ha. De belangrijkste druivenrassen zijn hier de garnacha tinta en de malvar.
De wijngaarden liggen op 520 tot 800 meter hoogte in het glooiende heuvelland in de dorpen en
stadjes rondom de metropool. Madrid zelf ligt op een hoogte van 646 meter. De bodem bestaat uit klei en kalk met daaronder graniet. Het klimaat is continentaal, met ’s winters matige vorst
en ’s zomers temperaturen boven 40 °C. De zon schijnt zo’n 2.800 uur per jaar. Het jaarlijkse
neerslaggemiddelde varieert van 461 mm in Arganda tot 658 mm in San Martín de Valdeiglesias. In de meeste jaren valt er voldoende regen.
Voor witte wijnen worden overwegend malvar, albillo en airén gebruikt. Rood en rosé kunnen
worden gemaakt van tinto fino (tempranillo), garnacha tinta, cabernet sauvignon, syrah en merlot. DO Méntrida
Bij de stad Toledo ligt het wijngebied Méntrida, dat sinds 1976 een DO-erkenning heeft. De meeste
wijngaarden bevinden zich op vlak terrein tussen 400 en 600 meter boven zeeniveau, maar een deel
ligt wat hoger, tot 800 meter. Er heerst in Méntrida een continentaal klimaat met lange, koude winters en zeer warme zomers. Het jaarlijkse neerslaggemiddelde is 400 mm. Binnen deze DO ligt ook Vino de Pago Dominio de Valdepusa. In 2003 werd deze wijngaard als eerste officiële pago erkend.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
83
[FOTO Shutterstock nr. 1123327130]
Bodem in Tierra de Barros, een van de subzones van DO Ribera del Guadiana
Onder de herkomstbenaming Méntrida worden voornamelijk rode wijnen geproduceerd. Het
wijngaardareaal beslaat ongeveer 5.800 ha. Het overgrote deel daarvan is beplant met garnacha tinta. Andere belangrijke blauwe druivenrassen zijn tempranillo, cabernet sauvignon, merlot en syrah. Er wordt ook een klein beetje wit en rosé geproduceerd. Voor witte wijnen is albillo het voornaamste druivenras.
DO Ribera del Guadiana
DO Ribera del Guadiana bestaat sinds 1999 en beslaat 33.400 ha aan wijngaarden. De DO
ligt midden in de autonomía Extremadura, waar de grootste bossen met kurkeiken van Spanje te vinden zijn. Ook olijven, katoen en tabak worden in Extremadura verbouwd. Daarnaast is er
veel veeteelt. Het wijngebied wordt doorsneden door de rivier Guadiana, waaraan het zijn naam ontleent.
De DO is verdeeld in zes subregio’s, waarvan Tierra de Barros de grootste is. De bodem van iedere subzone heeft een andere samenstelling. De bodems in de wijngaarden van Tierra de Barros
bestaan voor een belangrijk deel uit klei (in het Spaans: barro) en kalksteen. De bodem kan de
neerslag, tussen 350 en 450 mm per jaar, goed vasthouden. De meest voorkomende druivenrassen
in Tierra de Barros zijn de witte cayetana blanca (ook bekend als pardina) en de blauwe tempranillo, garnacha en cabernet sauvignon. In Cañamero, de hoogst gelegen subzone, liggen wijngaarden op een hoogte van 600 tot 800 meter. De wijnstokken staan op hellingen aangeplant op arme bodems met een leistenen onderlaag. De gemiddelde jaarlijkse neerslag ligt in Cañamero tussen de 750
84
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
en 800 mm. Het autochtone witte druivenras alarije is hier het meest aangeplant. Ook in de andere vier subzones spelen regionale druivenrassen een rol, waaronder eva/beba (w) en montúa (w). Tempranillo en garnacha tinta zijn overal in Ribera del Guadiana te vinden. Do La Mancha
La Mancha ligt op het zuidelijke deel van de Spaanse hoogvlakte, de Meseta Sur, die qua
oppervlakte aanzienlijk groter is dan het noordelijke deel van de hoogvlakte, de Meseta Norte. De
zuidelijke hoogvlakte strekt zich uit van Madrid tot het gebergte Sierra Morena, net ten zuiden van het wijngebied Valdepeñas. Dit is het land waar Miguel Cervantes de avonturen van Don Quichot
situeerde, die tegen windmolens vocht. Politiek-administratief heet dit grote landsdeel tegenwoordig Castilla-La Mancha. La Mancha is met zo’n 154.000 ha verreweg de grootste DO van Spanje.
La Mancha werd in 1932 als wijnproductiegebied afgebakend, maar er hebben sindsdien tal van aanpassingen plaatsgevonden. Het gebied is vooral in het laatste decennium nauwkeuriger
gedefinieerd en daarmee kleiner geworden. Het land is bijna geheel vlak. De wijngaarden liggen op een plateau, circa 700 meter boven de zeespiegel. Op de Meseta heerst een uitgesproken land-
klimaat met zeer hete zomers (40 °C en warmer) en koude tot ijskoude winters. Ook in het voorjaar
kan het hier nog ijzig koud zijn. Het neerslaggemiddelde is met 375 mm per jaar zeer laag. ’s Nachts
koelt het goed af, waardoor de druiven hun zuren en aroma’s kunnen behouden. De heldere lucht en
droge atmosfeer zorgen voor goede condities in de wijngaarden. Schimmelziekten komen nauwelijks voor. De bodem bestaat uit zand, klei en kalk. Vanwege het droge klimaat staan op 1 hectare niet veel meer dan 1.200 tot 1.600 wijnstokken, zodat ze voldoende water kunnen opnemen.
Lange tijd was La Mancha vooral leverancier van bulkwijnen en neutraal smakende witte
basiswijnen voor het produceren van brandy, maar technische verbeteringen in het laatste kwart
van de twintigste eeuw hebben ervoor gezorgd dat de kwaliteit van de wijnen is gestegen. Er wordt nog steeds wel goedkope (bulk)wijn gemaakt, maar La Mancha werkt tegelijk hard aan een betere kwaliteit. Grote investeerders produceren modern gemaakte variëteitswijnen van druiven uit grote, efficiënt ingerichte wijngaarden en bereiken met deze wijnen een groot publiek.
Er worden in La Mancha voornamelijk witte en rode wijnen geproduceerd. Doordat de druiven
goed rijp worden, zijn bijna alle wijnen uit La Mancha zacht en soepel. Het overgrote deel van de
wijngaarden is beplant met de witte airén. Daarnaast worden voor witte wijn ook macabeo, verdejo,
chardonnay, sauvignon blanc en de lokale pardillo gebruikt. Het belangrijkste ras voor de productie
van rood en rosé is cencibel (tempranillo). Andere veelgebruikte blauwe rassen zijn garnacha tinta, cabernet sauvignon, merlot en syrah. DO Valdepeñas
DO Valdepeñas is een van de oudste DO’s van Spanje. Het herkomstgebied werd officieel als
DO erkend in 1964, maar in 1932 werd het gebied al afgebakend. Valdepeñas, letterlijk ‘vallei van de rotsen’, ligt in het diepe zuiden van La Mancha, tegen de noordelijke uitlopers van de Sierra
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
85
[FOTO Shutterstock nr. 1086270779]
Wijngaard in Valdepeñas. De dunne, roodachtige bovenlaag is rijk aan kalksteen.
Morena, die een natuurlijke grens vormen met Andalusië. Aan drie zijden wordt het productiegebied van Valdepeñas omgeven door dat van DO La Mancha.
DO Valdepeñas telt 22.000 ha aan wijngaarden, die op een hoogte liggen van 650 tot 820 meter.
De bodem, hoofdzakelijk bruinachtig rood tot bruinachtig wit, heeft een laag organisch gehalte en bevat veel kalksteen, klei en leem. Over het algemeen houdt deze bodem het water goed vast. De temperaturen lopen in de zomer op tot 40 °C en dalen in de winter tot -7 °C. Het jaarlijkse
neerslaggemiddelde ligt rond 300 mm en het aantal zonuren is jaarlijks zo’n 2.500. Zon, warmte, en droogte bepalen dus het klimaat. De hoge ligging van de wijngaarden zorgt voor enige tempering van de hitte. Vorst in het voorjaar vormt in sommige jaren een gevaar voor de jonge uitlopers. In het verleden werden aardewerken amfora’s (tinajas) gebruikt voor de gisting en de opslag van wijnen, maar tegenwoordig wordt vooral met moderne gistingsvaten gewerkt. De wijnen
die internationaal het meest in de belangstelling staan, zijn de zachte, houtgerijpte rode wijnen van tempranillo. De productie van rode wijn is in deze DO dan ook het belangrijkst. Voor de
rijpingsperioden van Joven, Crianza, Reserva en Gran Reserva wordt de algemene Spaanse
indeling aangehouden (zie blz. 38). Cencibel (tempranillo), cabernet sauvignon, merlot, syrah en
petit verdot zijn voor rood en rosé de belangrijkste rassen. Voor witte wijn worden vooral airén en verdejo gebruikt. Net als in La Mancha wordt airén ook gebruikt als basis voor distillaten.
86
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
DO Manchuela
De denominación Manchuela, die 6.700 ha wijngaarden telt, bestaat officieel sinds 2000, maar in
1982 splitste het gebied zich af van La Mancha en hanteerde het in feite al de huidige DO-regels. Het productiegebied van Manchuela ligt ten oosten van La Mancha. Het grenst in het zuiden
aan Almansa en in het oosten aan Utiel-Requena. De wijngaarden liggen op een hoog plateau,
tussen 600 en 1.100 meter boven zeeniveau. De bodem bestaat voornamelijk uit klei op kalksteen. Hoewel Manchuela een continentaal klimaat heeft, zorgen de hoogte en de frisse, vochtige wind
die ’s nachts vanuit de Middellandse Zee waait, voor een langzame ontwikkeling van de druiven. De temperatuur kan in de zomer tot 36 °C stijgen, maar in de winter komt de temperatuur niet onder de 3 °C. De gemiddelde neerslag ligt op jaarbasis rond 300 mm.
Naast droge witte, rode en rosé wijnen wordt er in Manchuela ook wat zoet geproduceerd. De
meeste wijnen zijn bestemd voor de export. Voor rode en rosé wijnen zonder houtlagering wordt
vooral het druivenras bobal gebruikt. Houtgelagerde rode wijnen zijn vaak gemaakt op basis van
tempranillo. Franse (internationale) rassen als malbec, merlot, petit verdot en cabernet sauvignon
zijn toegestaan als aanvullende rassen. Voor de productie van witte wijnen zijn albillo en macabeo
de belangrijkste variëteiten. Daarnaast mogen onder andere chardonnay, sauvignon blanc, verdejo en viognier worden gebruikt. DO Almansa
DO Almansa werd erkend in 1966 en telt 7.200 ha aan wijngaarden, die gelegen zijn op een
plateau van zo’n 700 meter hoogte. Almansa grenst in het noorden aan Manchuela en in het
zuiden aan Jumilla en Yecla. Er heerst hier een continentaal klimaat. Het klimaat is in Almansa
minder extreem dan in La Mancha, maar ook hier stijgt de temperatuur in de zomer tot zo’n 40 °C en daalt deze in de winter tot -8 °C. Gemiddeld valt er hooguit 250 mm regen per jaar. Het aantal
zonuren is met 2.700 per jaar zeer fors. De bodems bevatten over het algemeen veel kalksteen en zijn weinig vruchtbaar.
Onder de herkomstbenaming Almansa worden witte, rosé en rode wijnen op de markt gebracht. Verdejo is het druivenras dat bij wit de hoogste ogen gooit. Daarnaast mogen ook chardonnay,
sauvignon blanc en moscatel de grano menudo worden gebruikt. De aanplant voor rode wijnen is echter belangrijker. Garnacha tintorera en monastrell zijn de voornaamste blauwe druivenrassen. Garnacha tintorera (zie blz. 25) werd in het verleden gebruikt om andere wijnen meer kleur te
geven, maar nu wordt hij met succes verwerkt tot monocépage. Naast deze twee rassen wordt steeds vaker syrah gebruikt. Zowel syrah als monastrell wordt ook in blends aangewend met garnacha tintorera. Levante Levante is de naam van het gebied dat uit twee autonomías bestaat: Valencia en Murcia. Het is
een groot gebied langs de Middellandse Zeekust tussen de steden Valencia (in het noorden) en Murcia (in het zuiden). Wijnbouw bestaat hier al sinds de Romeinse tijd. In deze zuidoostelijke
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
87
[FOTO Shutterstock nr. 368531330]
Skyline van de stad Valencia
wijnbouwgebieden van Spanje is gebrek aan water een groot probleem. Daardoor zijn de
oogstrendementen uitzonderlijk laag. Wijnboeren proberen van overal, soms van heel ver, water te halen om de wijnstokken toch vrucht te laten dragen.
De stad Valencia, de grootste havenstad en de derde grootste stad van Spanje, is altijd een
belangrijke wijnhandelshaven geweest. De handel die vanuit deze havenstad bedreven wordt, bracht ook in het verleden al veel contact met het buitenland. Valencia produceert al eeuwen vooral wijnen voor de exportmarkt. Nieuwe vinificatiemiddelen zoals koude fermentatie en
(computergestuurde) roestvrijstalen tanks zijn hier al vroeg ingevoerd. Ook onvergist druivensap
is van oudsher een belangrijk exportproduct van Valencia. Veel anonieme bulkwijnen en goedkope versterkte Moscatel hebben vanuit Valencia hun weg naar het buitenland gevonden.
De autonome regio Murcia ligt ten zuiden van Valencia. Het is een centrum van de fruitindustrie.
Er worden hier tal van fruitsoorten verbouwd, zoals citroenen, sinaasappelen, meloenen, perziken en nectarines. Op de flanken van de bergen staan druivenstokken aangeplant. Het belangrijkste druivenras van Murcia is monastrell.
De Levante heeft de volgende DO’s (globaal van noord naar zuid, met tussen haakjes de autonomía waarin het gebied ligt):
88
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
• • • • • •
DO Valencia (Valencia);
DO Utiel-Requena (Valencia); DO Alicante (Valencia); DO Yecla (Murcia);
DO Jumilla (Murcia en Castilla-La Mancha); DO Bullas (Murcia).
DO Valencia
Het herkomstgebied Valencia werd in 1932 afgebakend en kreeg een officiële DO-erkenning in
1957. Het gebied beslaat 13.000 ha aan wijngaarden. De wijngaarden liggen niet langs de kust en rond de stad Valencia, maar ten noordwesten en zuiden van de stad, waar het vlakke land
overgaat in de heuvels. Er is in Valencia sprake van een mediterraan klimaat met grote verschillen
tussen zomer (met maximumtemperaturen van 35 tot 40 ºC) en winter (met minimumtemperaturen van -10 ºC). De jaarlijkse gemiddelde neerslag bedraagt 450 mm. Per jaar schijnt hier gemiddeld 2.160 uur de zon.
De DO kent vier subregio’s: •
Alto Turia: Deze subzone in het noordwesten van het productiegebied ligt ten westen van de
stad Valencia, met wijngaarden die op 700 tot 1.100 meter hoogte liggen. De aanplant bestaat
vooral uit witte druivenrassen (met name merseguera en macabeo). De bodem is hier zanderig. •
Valentino: Dit is de grootste subregio. Het gebied ligt ten noordwesten van de stad Valencia. De wijngaarden liggen hier op een hoogte van 250 tot 650 meter. Er is een breed scala aan druivenrassen aangeplant, zowel witte als blauwe. De bodem is zeer divers.
•
Moscatel de Valencia: Deze subzone ligt direct ten zuidwesten van Valencia. Wijngaarden liggen tot op 100 meter boven zeeniveau. Dit is het productiegebied van de traditionele Moscatel, gemaakt van moscatel de Alejandría. Hier bevat de bodem meer klei.
•
Clariano: Dit gebied ligt apart van de andere drie subzones ten zuiden van de stad, richting
Alicante. De wijngaarden liggen op een hoogte van 400 tot 650 meter. De bodem bevat veel kalksteen, met in het westen wat klei.
Onder de herkomstnaam Valencia worden witte, rode, rosé, mousserende en zoete wijnen
geproduceerd. Er is in de wijngaarden een grote variatie aan witte en blauwe druivenrassen te
vinden. Een bekend druivenras voor droge witte wijnen is merseguera. Voor zoete witte wijnen wordt vooral moscatel de Alejandría gebruikt. Rosé en rood worden met name van garnacha tintorera (alicante bouschet) en tempranillo geproduceerd. DO Utiel-Requena
Het wijngebied Utiel-Requena werd al in 1932 gedefinieerd, maar pas in 1957 kreeg het een DO-
erkenning. Het gebied beslaat circa 34.000 ha aan wijngaarden en is daarmee de grootste DO van
de regio Valencia. De DO is vernoemd naar de twee aangrenzende plaatsen Utiel en Requena. Het gebied grenst in het westen aan DO Manchuela en in het oosten aan DO Valencia.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
89
[FOTO Shutterstock nr. 181855982]
Wijngaard in Utiel-Requena
Van de drie DO’s van de autonomía Valencia ligt Utiel-Requena het meest westelijk. Het gebied
hoort bij de Levante, maar het ligt zo ver landinwaarts dat er sprake is van een continentaal klimaat met mediterrane invloeden. In de zomer kan de temperatuur oplopen tot 41 ºC en in de winter
kan deze dalen tot -6 ºC. Er valt gemiddeld slechts zo’n 400 mm neerslag per jaar. Het jaarlijkse aantal zonuren ligt op 2.700. De wijngaarden van Utiel-Requena liggen op een hoogte van 600
tot 800 meter. De plantdichtheid ligt tussen 1.600 en 4.000 stokken per hectare. In het noorden, in de vallei van de rivier Magro, is de bodem alluviaal. In het zuiden bestaat de bodem uit zandsteen met mergel, leem en hier en daar kalksteen. De kleur van de bodem in Utiel-Requena is meestal
bruinachtig en de ondergrond bestaat veelal uit kalksteen. Op veel plaatsen is de bodem arm aan organisch materiaal.
Utiel-Requena staat bekend om zijn rode wijnen van het druivenras bobal, maar ook tempranillo, garnacha tinta, syrah, merlot en cabernet sauvignon behoren tot de aanplant. De bobal is goed
voor 80 procent van de productie. Hij staat ook aan de basis van veel rosé wijnen. Op beperkte
schaal worden er in Utiel-Requena witte wijnen geproduceerd. De aanplant van witte druivenrassen beslaat zo’n 5 procent van het totaal. De lijst van witte druivenrassen wordt aangevoerd door het
inheemse ras planta nova, ook wel bekend als tardana. Andere belangrijke witte druivenrassen zijn macabeo, merseguera en chardonnay.
90
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 725578804]
Wijngaard in Alicante
In het productiegebied van Utiel-Requena liggen twee Vinos de Pago: El Terrerazo en Los Balagueses. In het oosten van Utiel-Requena wordt ook cava geproduceerd. DO Alicante
Alicante werd in 1933 als DO erkend en beslaat 10.200 ha aan wijngaarden. De wijngaarden grenzen in het westen aan die van DO Yecla en in het noorden aan die van DO Valencia. Het grootste deel van het productiegebied ligt ten westen van de stad Alicante in het dal van de rivier Vinalopó. Het noordelijke deel van Alicante, Marina Alta, ligt vrij geïsoleerd en is in 1987 bij de DO gekomen.
In Alicante is het jaarlijkse neerslaggemiddelde 250 mm en het jaarlijkse aantal zonuren 2.800.
De wijngaarden die dicht bij de kust liggen, bevinden zich op zeeniveau en staan klimatologisch
onder de invloed van de Middellandse Zee. Meer landinwaarts is sprake van een bijna continentaal klimaat en kunnen de temperaturen flink uiteenlopen, van -9 °C in de winter tot wel 42 °C in de
zomer. De wijngaarden in het droge binnenland liggen tot op een hoogte van 600 meter. In veel
van die wijngaarden staan oude bush vines. De bodem in Alicante is over het algemeen kalkrijk. In de subzone Marina Alta liggen de wijngaarden op een kleibodem.
De herkomstnaam Alicante wordt aan wit, rosé en rood toegekend. Toegestane witte druivenrassen zijn onder andere moscatel de Alejandría, merseguera, airén, chardonnay en macabeo. Zoete
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
91
wijnen van moscatel zijn van oudsher een specialiteit van Alicante, maar de toekomst ligt
waarschijnlijk in droge wijnen. De belangrijkste blauwe druivenrassen zijn monastrell, garnacha tintorera (alicante bouschet), garnacha tinta, bobal, cabernet sauvignon en tempranillo.
Al eeuwen wordt in Alicante de onversterkte zoete wijn Fondillón gemaakt. Deze wijn beleeft een
renaissance. De monastrelldruiven voor deze wijn worden overrijp geplukt in oktober of november. Het minimale alcoholpercentage van 16 procent is haalbaar door het hoge suikergehalte van de
druiven. Het is niet toegestaan alcohol toe te voegen. De rijping van minimaal 10 jaar vindt volgens de solera-methode plaats op eikenhout. De stijl van Fondillón is oxidatief, een beetje zoals die van een tawny port. DO Yecla
DO Yecla bestaat sinds 1975 en omvat 6.400 ha aan wijngaarden. De plaats Yecla is niet alleen de naamgever van het gebied, maar ook het centrum ervan. De wijngaarden van Yecla liggen in het noordoosten van het gebied op een tamelijk hoog gelegen plateau en hier en daar op glooiende
heuvels op 500 tot 800 meter boven zeeniveau. DO Yecla grenst in het noorden aan DO Almansa, in het westen aan DO Jumilla en in het oosten aan DO Alicante. De grond bestaat voornamelijk
uit kalkrijke klei. Het klimaat is continentaal. De temperatuur kan in de zomer oplopen tot 40 °C en in de winter dalen tot -6 °C. Op jaarbasis valt er gemiddeld slechts 300 mm neerslag. Het aantal zonuren is met 3.400 per jaar bijzonder hoog.
Zo’n 95 procent van de productie van Yecla wordt geëxporteerd. Onder de herkomstnaam Yecla worden met name rode wijnen op basis van monastrell geproduceerd. Monastrell maakt zo’n 85 procent van de aanplant uit. Dit druivenras staat meestal ook aan de basis van de rosés.
Daarnaast zijn als blauwe druivenrassen onder andere garnacha tinta, merlot, petit verdot en syrah aangeplant. Witte wijnen worden voornamelijk geproduceerd van airén, macabeo en merseguera. DO Jumilla
DO Jumilla bestaat sinds 1966 en omvat zo’n 21.000 ha aan wijngaarden. Het heuvelachtige
gebied, dat deel uitmaakt van de autonome regio’s Murcia en Castilla-La Mancha, grenst in het noorden aan DO Almansa en in het oosten aan DO Yecla. Het ligt tussen de Levante en het
plateau van Castilla-La Mancha. De wijngaarden zijn aangelegd op een hoogte van 400 tot 800
meter. De meeste wijngaarden liggen rond de stadjes Jumilla en Hellín. De bodem heeft een hoge pH en bestaat vooral uit bruine kalksteen. Het voordeel van deze bodem is dat hij goed water kan opslaan en een goede drainage heeft. Doordat de bodem arm is aan organisch materiaal en veel
zand bevat, zijn de druivenstokken aan het eind van de negentiende eeuw gespaard gebleven voor phylloxera. In 1989 sloeg phylloxera echter wel toe, wat grote gevolgen had voor het hele gebied. Bij het herplanten hebben veel wijnboeren voor monastrell gekozen.
Er is in Jumilla sprake van een continentaal klimaat met invloeden van de Middellandse Zee in
het oosten en het plateau van La Mancha in het westen. Net als in Yecla zijn de klimatologische
omstandigheden zeer gunstig voor de productie van biologische wijnen. Het klimaat is zeer droog
92
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 1006736869]
Monastrell in een wijngaard van DO Jumilla
en het aantal zonuren is zo’n 3.000 per jaar. Het neerslaggemiddelde komt niet boven de 275 mm per jaar uit. De temperatuurverschillen kunnen in dit continentale klimaat extreem zijn, met koude winters (tot -5 °C) en zomers waarin het niet zelden warmer is dan 40 °C. De vorstperiode ligt meestal tussen november en maart.
Het aandeel witte druiven (onder andere merseguera, airén en macabeo) bedraagt amper 5
procent van de totale aanplant. De productie van witte wijn is in Jumilla dan ook gering. Bij de blauwe druivenrassen speelt monastrell de hoofdrol. Van dit druivenras wordt ook wat rosé
gemaakt, maar vooral rode wijnen voeren de boventoon. Andere blauwe druivenrassen zijn onder meer cencibel (tempranillo), garnacha, cabernet sauvignon, merlot en syrah. De meeste rode
wijnen van Jumilla zijn krachtig, maar er worden ook lichtere, fruitige wijnen geproduceerd van het type joven.
DO Bullas
Bullas is het zuidelijkste wijnbouwgebied van de Levante, gelegen ten westen van de stad Murcia.
De DO is in de Levante een relatieve nieuwkomer. Bullas werd als DO erkend in 1994. Het gebied beslaat 1.800 ha aan wijngaarden, die in de voetheuvels van de Sierra de Segura liggen, op een hoogte van 600 tot 900 meter boven zeeniveau. De bodem bestaat voornamelijk uit kalksteen. Het klimaat is mediterraan, met temperaturen die in de winter kunnen dalen tot -4 °C en in de
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
93
[FOTO Shutterstock nr. 1144152098]
Oud Romeins theater en Arabisch fort in Málaga
zomer kunnen oplopen tot 38 °C. Het jaarlijkse neerslaggemiddelde bedraagt slechts 300 mm. Het belangrijkste druivenras is ook hier de monastrell, die aan de basis staat van rode en rosé wijnen. Voor wit speelt macabeo de hoofdrol. Het diepe zuiden (Andalusië) De grote autonomía Andalusië (in het Spaans: Andalucía) vormt het zuidelijke deel van Spanje. Ten westen van de Britse enclave Gibraltar liggen de wijnbouwgebieden onder de temperende invloed van de Atlantische Oceaan. Het land is hier laag. Ten noorden van Cádiz ligt de zeer brede delta
van de rivier Guadalquivir, die in de Atlantische Oceaan uitmondt. Ten noordoosten van Gibraltar is het klimaat zeer droog en heet. Er is sprake van een mediterraan klimaat met de eigenschappen van een woestijnklimaat. In het oosten van Andalusië ligt de hoge bergketen Sierra Nevada. De
berg Mulhacén heeft met 3.482 meter een van de hoogste toppen van het Iberisch Schiereiland. De wijnbouw is in Andalusië diepgeworteld. De streek kent een geschiedenis van duizenden jaren. Rond 1000 voor Chr. plantten de Phoeniciërs in de buurt van het huidige Cádiz waarschijnlijk
al druivenstokken. Grieken, Romeinen en andere volkeren hebben de wijnbouw voortgezet en ontwikkeld. Van het begin van de achtste eeuw tot het einde van de vijftiende eeuw was de
Arabische invloed er groot (zie blz. 13). In het noorden van de provincie Málaga zijn nog veel
sporen uit de Romeinse en Arabische tijd te vinden. Onder het Moorse bewind werd de teelt van
94
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
druiven gedoogd en werd wijn vooral als medicijn gebruikt. Om hem beter houdbaar te maken, werd de wijn versterkt met alcohol. De versterkte wijnen gingen in de vijftiende eeuw al mee
aan boord van schepen die naar verre gebieden voeren. Ook tegenwoordig betreft de productie in Andalusië vooral versterkte wijnen. Door het succes van de wijnen uit Jerez zijn ook andere
gebieden in Andalusië soortgelijke wijnen gaan maken. Verder worden in Andalusië onder meer koffie, amandelen, sinaasappels, vijgen en olijven verbouwd. Andalusië heeft de volgende DO’s: • • • •
DO Condado de Huelva; DO Montilla-Moriles;
DO Málaga / Sierras de Málaga; DO Jerez-Xérès-Sherry.
Daarnaast telt Andalusië nog twee gebieden die als Vino de Calidad con Indicación Geográfica
(VC) te boek staan: Granada (in de provincie Granada) en Lebrija (in de provincie Sevilla). Deze worden hier buiten beschouwing gelaten. DO Condado de Huelva
DO Condado de Huelva bestaat sinds 1932. Het productiegebied ligt bij de stad Huelva aan de
Atlantische kust, tussen het sherrygebied en de grens met Portugal in. De wijngaarden, zo’n 2.500 ha in totaal, liggen op een hoogte van 50 tot 180 meter. Hier bestaat de bodem uit klei en zand,
vermengd met kalk. Er heerst een mediterraan klimaat met Atlantische invloeden. Gemiddeld valt er 750 mm neerslag per jaar en de temperaturen kunnen uiteenlopen van 10 °C tot 30 °C. Het aantal zonuren is fors: meer dan 3.000 per jaar.
Onder de herkomstnaam Condado de Huelva worden verschillende wijntypen geproduceerd,
waaronder licht versterkte, droge wijnen die volgens het solera-systeem worden gemaakt en die
door de florrijping op fino sherry lijken (Condado Pálido), versterkte wijnen in rancio-stijl, die qua stijl overeenkomen met oloroso sherry (Condado Viejo), gearomatiseerde wijnen (Vino Naranja, ‘oranje wijn’) en droge tafelwijnen van het type joven, die wit of rood kunnen zijn. Het meest
aangeplant in Condado de Huelva is de witte zalema, een lokaal, nogal neutraal druivenras.
Andere belangrijke witte variëteiten zijn palomino fino, pedro ximénez en moscatel de Alejandría. Geautoriseerde blauwe rassen zijn onder meer merlot, syrah en tempranillo. DO Montilla-Moriles
DO Montilla-Moriles dateert van 1932 en beslaat 5.000 ha aan wijngaarden. Het gebied ligt in een driehoek die wordt gevormd door de steden Granada, Sevilla en Córdoba. De steden Montilla
en Moriles liggen in het centrum van het DO-gebied. Het sherrytype amontillado heeft zijn naam ontleend aan Montilla. Het gebied is opgedeeld in de subregio’s La Sierra de Montilla in het
noorden en Los Altos de Moriles in het zuiden. Beide namen maken duidelijk dat de wijngaarden hier, anders dan in Jerez, in de heuvels en bergen liggen. De wijngaarden liggen op een hoogte
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
95
van 300 tot 700 meter. Het klimaat is hier voornamelijk continentaal. In de winter kan het koud zijn, met temperaturen die dalen tot -6 °C, en in de zomer heet, met temperaturen tot 45 °C. Er valt
gemiddeld zo’n 625 mm neerslag per jaar. Het jaarlijkse aantal zonuren ligt op 2.900. De bodems in het gebied hebben in sommige delen, vooral in het midden van het gebied, enige gelijkenis met die
van het sherrygebied. Naast kalkrijk zand komen ook hier albariza-bodems voor met veel witte kalk.
Van de albariza-bodems komen over het algemeen de betere wijnen.
Het belangrijkste druivenras voor Montilla-Moriles is pedro ximénez. Hiervan worden drie stijlen
wijn gemaakt: jonge, fruitige witte wijnen, onversterkte wijnen in crianza-stijl en versterkte wijnen (generosos). Deze laatste ondergaan een rijping volgens het solera-syteem en lijken op sherry. Doordat Montilla-Moriles een zeer warm klimaat heeft en weinig meekrijgt van de verkoelende
winden van de Atlantische Oceaan, is de laag flor op de wijnen hier minder dik dan in Jerez. Ook
moscatel de Alejandría is hier een toegestaan druivenras. Rode wijnen uit het productiegebied van
Montilla-Moriles vallen niet onder de DO-classificatie. Montilla-Moriles is bovendien een belangrijke leverancier van pedro-ximénezdruiven voor de productie van sherry. DO Málaga / DO Sierras de Málaga
De denominación Málaga bestaat sinds 1932 en beslaat bijna 1.000 ha. De meeste wijngaarden liggen op zeeniveau dicht bij de kust rond de stad Málaga en in de bergen van het directe
achterland, op wel 900 meter hoogte. Aan de kust is sprake van een mediterraan klimaat. In de bergen is het klimaat meer continentaal. De temperatuur kan in de zomer oplopen tot 35 °C en daalt in de winter niet verder dan tot 5 °C. Het jaarlijkse neerslaggemiddelde ligt rond 500 mm
en het aantal zonuren komt uit op 3.000. De bodem bestaat vooral uit leisteen met een kalkrijke toplaag.
DO Málaga kent een breed scala een wijnstijlen, van droog tot zoet en in alcoholgehalte variërend van 15 tot 23 procent. Málaga staat al eeuwen vooral bekend om zijn zoete, versterkte wijnen van
moscatel- en pedro-ximénezdruiven. Daarvan ligt het alcoholgehalte rond 18 procent. Deze wijnen
hebben een rijping in een solera-systeem ondergaan, net als sherry. Een specialiteit van Málaga is
Málaga Dulce Lágrima: een intens zoete wijn van zongedroogde druiven, die wordt gemaakt van de natuurlijke lekmost. Dat wil zeggen dat alleen het vrij aflopende sap zonder persing (vin de goutte)
wordt gebruikt. Voor wijnen van DO Málaga mogen uitsluitend pedro ximénez en moscatel worden gebruikt.
De denominación Sierras de Málaga is in 2001 in het leven geroepen voor het maken van droge,
niet-versterkte witte, rosé en rode wijnen. De wijnen mogen niet meer dan 12 gr/l restzoet hebben en het alcoholgehalte is maximaal 15,5 procent. Witte wijnen worden onder andere gemaakt van chardonnay, moscatel (verschillende soorten), macabeo, pedro ximénez en sauvignon
blanc. Toegestane blauwe druivenrassen zijn onder andere romé, cabernet sauvignon, merlot, tempranillo, garnacha, graciano, malbec, monastrell en syrah.
96
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 681172066]
Wijngaard bij het stadje Ronda in het binnenland van de wijnstreek Málaga. Serranía de Ronda is de naam van een subzone binnen DO Sierras de Málaga.
DO Jerez-Xèrès-Sherry
Het productiegebied van sherry bevindt zich grofweg tussen de steden Cádiz en Sevilla. De
wijngaarden van DO Jerez-Xérès-Sherry zijn ruim 7.000 ha in omvang en liggen in een driehoek
die wordt gevormd door de stadjes Jerez de la Frontera, El Puerto de Santa María en Sanlúcar de Barrameda. Elke sherry moet minstens drie jaar in deze triángulo rijpen, ook al komen de druiven
uit de heuvels buiten het gebied. De ‘driehoek’ is omgeven door de Atlantische Oceaan en twee
rivieren, waaronder de Guadalquivir. De naam ‘sherry’ is waarschijnlijk een verbastering van het woord Sherish uit de achtste eeuw, de Moorse naam voor Jerez.
De zon is in dit gebied gemiddeld 300 dagen per jaar te zien en zorgt voor veel hitte, maar de westenwinden vanaf de Atlantische Oceaan brengen enige verkoeling en maken de lucht wat vochtiger. De sherrystreek is qua oppervlakte helemaal niet zo groot, maar er zijn wel grote
verschillen qua klimaat. In de kustplaatsen Sanlúcar de Barrameda en El Puerto de Santa María is
het in de zinderend hete en droge zomer soms wel tien graden koeler dan in Jerez, dat zo’n twintig kilometer landinwaarts ligt. In deze twee steden is de florlaag die zich op de wijnen ontwikkelt,
dikker dan die in Jerez. Over het algemeen zijn fino’s uit El Puerto de Santa María wat lichter van
stijl dan die uit Jerez en wat minder ‘ziltig’ dan die uit Sanlúcar de Barrameda. Verschillen in klimaat en nabijheid van de oceaan hebben dus invloed op de smaak en de stijl van de wijnen.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
97
[FOTO Shutterstock nr. 616209629]
Jerez de la Frontera
Het sherrygebied heeft een unieke bodem, de zogeheten albariza. Alba, afkomstig van het Latijnse albus, betekent ‘wit’. Albariza is dan ook oogverblindend wit en zeer kalkrijk. In sommige gevallen
bevat de bodem wel 80 procent kalk. Deze kalkbodem is zeer poreus en absorbeert het regenwater goed. Zo is er altijd een voorraadje water in de bodem aanwezig. Dat is hard nodig, want hoewel het in het sherrygebied relatief veel regent, circa 620 mm per jaar, valt die regen nauwelijks in het groeiseizoen. De meeste regen valt tussen oktober en februari. Door de kalkbodem is de
ondergrond in de droge julimaand nog vochtig, waarvan druivenstokken kunnen profiteren. De
twee andere bodemsoorten zijn barro (kleigrond) en arena (zandgrond). Op deze twee ‘mindere’ bodemsoorten, die veel minder kalk bevatten, staan relatief weinig druivenstokken. In het sherrygebied staan drie druivenvariëteiten aangeplant: •
Palomino fino: De palomino fino is met 95 procent van de aanplant de belangrijkste sherrydruif. Het is een witte variëteit die vrij neutraal smaakt, op de kruidige citrusaroma’s na. Hij vormt de basis van de droge Jerez-wijnen.
•
Pedro ximénez: De pedro ximénez, vaak afgekort tot px, is de tweede druif van het
sherrygebied. Het is een witte druif die veel suiker bevat. Hij wordt gebruikt voor zoete, pure
PX-wijnen en is belangrijk om andere sherry’s aan te zoeten. De huidige populariteit van PXwijn zorgt voor een toenemende aanplant. •
98
Moscatel: In het sherrygebied wordt met name rond het dorpje Chipiona, aan de kust ten
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 356844362]
Handmatige oogst in Jerez de la Frontera
zuidwesten van Sanlúcar de Barrameda, moscatel verbouwd. De aromatische muskaatdruif
kan net als pedro ximénez worden gebruikt voor het aanzoeten van droge sherry’s, maar heeft
daar eigenlijk een te sterke smaak voor. Bodega’s maken er vooral pure, zoete moscatelsherry mee. Die zie je in Nederland niet zo veel.
Sinds de uitbraak van phylloxera wordt er ook in de sherrystreek gebruikgemaakt van Amerikaanse onderstokken. De wijnstokken staan in strakke rijen aangeplant met een maximale dichtheid van 4.100 stokken per hectare. Er wordt volgens de zogenaamde vara y pulgar-methode gesnoeid.
Deze is vergelijkbaar met het Guyot-systeem. De vara is de uitlopende tak met zeven of acht
knoppen; de pulgar is de korte scheut met één knop, die in het volgende jaar uitloopt tot een vara. De oogst begint als de palomino fino een mostgewicht heeft van rond de 80° Oechsle ofwel 11° Baumé. Meestal is dat rond 8 september. De oogst duurt ongeveer een maand. Traditioneel
worden de druiven met de hand geplukt, maar ook in Andalusië rukt de mechanisatie op. De
opbrengst mag niet meer dan 80 hl/ha bedragen, zo is bij wet bepaald. De druiven gaan in plastic kratjes naar de bodega. Ze worden ontsteeld en in horizontale, meestal pneumatische persen
geperst. Er mag maximaal 72,5 liter sap uit 100 kilo druiven worden gehaald. Op blz. 29-36 van dit hoofdstuk wordt de vinificatie van sherry uitgebreid besproken.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
99
De DO van het sherrygebied luidt officieel Jerez-Xérès-Jerez. Die voor manzanilla luidt Manzanilla -
Sanlúcar de Barrameda. Manzanilla krijgt zijn rijping onder flor in Sanlúcar de Barrameda, dat aan de
monding van de rivier Guadalquivir ligt. Voor alle sherrytypen gelden de regels die zijn opgesteld door het Consejo Regulador. De betere wijngaarden liggen in de zone Jerez Superior. Elke bodega moet minimaal 60 procent van zijn druiven betrekken uit deze zone. Ook het sherrygebied heeft wijnen die met de vermelding van een specifieke wijngaard of een specifiek terroir op de markt worden
gebracht. Voorbeelden van geclassificeerde wijngaarden zijn Miraflores en Pastrana, in de omgeving van Sanlúcar, en Balbaína en Macharnudo, in de omgeving van Jerez.
Op een sherryfles staat vrijwel nooit een oogstjaar. Dit heeft alles te maken met het solera-
systeem, dat het hart vormt van de sherrybereiding. In uitzonderlijk goede jaren wordt er weleens
een vintagesherry gemaakt, een Añada. Het maken van sherry’s van één oogstjaar is echter zelden een succes. Bij proeverijen blijken ze minder rijp en complex te zijn, zelfs wijnen uit exceptionele jaren. Voor fino’s is het sowieso lastig een vintage op de markt te brengen, want flor heeft jonge wijn nodig als voeding.
DO Jerez-Xérès-Sherry kent enkele aanduidingen voor topsherry’s: •
Almacenista: Dit is een speciale sherry die is gemaakt door kleinere bodega’s van druiven uit eigen wijngaarden.
•
En Rama: Letterlijk betekent en rama ‘aan de tak/stok’. Dit type sherry is minimaal gefilterd en
gestabiliseerd, zo ‘rauw’ en natuurlijk mogelijk dus. In verschillende seizoenen wordt een saca gebotteld. In de lente (primavera) en in de herfst (otoño) is de florlaag het dikst.
•
Vinum Optimum Signatum (VOS): Dit is een aanduiding dat de wijn is geselecteerd als de
beste. Het betreft hier een sherry met leeftijdsaanduiding. De minimale rijping op vat is 20 jaar. VOS wordt vaak ‘verbasterd’ tot Very Old Sherry. •
Vinum Optimum Rare Signatum (VORS): Deze wijn is geselecteerd als beste en als zeer
uitzonderlijk. Ook hier gaat het om sherry met leeftijdsaanduiding. De minimale rijping is 30 jaar. Dit type wordt ook wel Very Old Rare Sherry genoemd.
Bijna alle sherryhuizen brengen VOS- en VORS-sherry’s op de markt. Het betreft altijd een
amontillado, palo cortado, oloroso of Pedro Ximénez. Keuringscommissies zien toe op de kwaliteit. De wettelijke eisen voor het zoetgehalte bijvoorbeeld wijken af van die voor ‘gewone’ sherry’s.
Sinds 2003 is er ook een kwaliteitsaanduiding voor sherry’s die minimaal twaalf of vijftien jaar in het solera-systeem doorgebracht hebben. Ze hebben niet de rijpingstijd van een VOS of VORS, maar ze hebben wel gegarandeerd twaalf of vijftien jaar gerijpt.
Jerez de la Frontera is ook het productiegebied van DO Brandy de Jerez. Het overgrote deel
van de Spaanse brandy’s valt onder deze DO. Het belangrijkste druivenras daarvoor is airén. De druiven voor Brandy de Jerez komen doorgaans niet uit het sherrygebied, maar uit La Mancha. Ook de distillatie vindt in La Mancha plaats. De rijping gebeurt in Jerez en verloopt volgens de
solera-methode. De eikenhouten vaten die daarbij worden ingezet, zijn eerder bij de productie van sherry gebruikt.
100
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Balearen Islas Baleares is de naam van de autonomía die wij kennen als de Balearen. De Balearen liggen in
de Middellandse Zee, ongeveer 80 kilometer ten oosten van Valencia. De grootste en belangrijkste eilanden zijn Ibiza, Mallorca en Menorca. Door de geïsoleerde ligging van de eilandengroep is
de wijnbouw hier nog altijd redelijk authentiek en wordt er nog vooral met lokale druivenrassen gewerkt.
Mallorca is het enige eiland dat voor de wijnbouw enige betekenis heeft, zowel in kwalitatief als kwantitatief opzicht. Bijna over het hele eiland zijn wijngaarden te vinden. Het is ook het enige
eiland van de Balearen met DO-gebieden voor wijn: Binissalem en Pla i Llevant. Ook telt Mallorca enkele IGP-gebieden, waaronder Vino de la Tierra de Mallorca (geldig voor het hele eiland). De kwaliteit van de wijnen is de afgelopen jaren steeds beter geworden. DO Binissalem
Binissalem, als DO erkend in 1990, was de eerste DO buiten het vasteland van Spanje. Het gebied is genoemd naar de gelijknamige plaats in het midden van het eiland, ten noordoosten van de
hoofdstad Palma. De wijngaarden liggen in een zacht glooiend gebied op de centrale vlakte van Mallorca, zo’n 70 tot 140 meter boven zeeniveau. Het wijngaardareaal is ongeveer 600 ha. De bodem bestaat vooral uit kalkrijke klei. Er heerst hier een mild mediterraan klimaat met
temperaturen die in de zomer oplopen tot 32 °C en in de winter niet verder dalen dan tot zo’n 4 à 7 °C. Jaarlijks valt er zo’n 550 mm neerslag. Het aantal zonuren ligt op 2.750 per jaar.
De meeste wijnen worden lokaal gedronken. Zo’n 15 procent van de productie wordt geëxporteerd. De productie bestaat voornamelijk uit tanninerijke rode wijnen. Voor de productie van rode en
rosé wijnen wordt vooral het blauwe druivenras manto negro gebruikt. Andere toegestane blauwe
druivenrassen zijn onder meer callet, gorgollasa/gorgollassa, merlot, monastrell, syrah en cabernet sauvignon. Witte wijnen worden gemaakt op basis van moll (ook wel prensal blanca of premsal genoemd) en moscatel (verschillende soorten). Ook chardonnay, parellada en macabeo zijn toegestaan.
DO Pla i Llevant
DO Pla i Llevant bestaat sinds 1999 en telt ongeveer 500 ha wijngaarden op een vlakte in het
oostelijke deel van Mallorca. De wijngaarden liggen vrijwel alle op zeeniveau. De bodem bestaat uit rode, ijzerrijke klei, vermengd met kalk. De temperaturen liggen in de zomer iets hoger
dan in Binissalem en ook hier blijft de temperatuur boven het vriespunt in de winter. Met een neerslaggemiddelde van 450 mm per jaar is het hier iets droger dan in Binissalem.
Onder de herkomstnaam Pla i Llevant worden witte, rosé en rode wijnen geproduceerd. Ook
mousserende wijnen en likeurwijnen komen voor. Slechts een klein deel van de productie van Pla i Llevant verlaat Mallorca. De meest aangeplante witte druivenrassen zijn moll (prensal blanca,
premsal), moscatel (verschillende soorten), macabeo, parellada en chardonnay. Een specialiteit
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
101
[FOTO Shutterstock nr. 765768067]
Wijngaard in het noorden van Mallorca
van Pla i Llevant is giró ros (ook wel giró blanc genoemd), maar hiervan is de aanplant beperkt. Voor de productie van rode wijnen worden vooral callet, fogoneu, tempranillo en manto negro
gebruikt. Daarnaast zijn ook internationale rassen toegestaan, zoals cabernet sauvignon, merlot, pinot noir en syrah.
Canarische Eilanden In de Atlantische Oceaan ligt de Spaanse eilandengroep Islas Canarias (Canarische Eilanden). Deze autonomía bestaat uit zeven grotere en zes kleinere eilanden. Spanje koloniseerde de
eilanden in 1496. Van deze eilandengroep ligt Lanzarote het meest oostelijk, op ongeveer 100 kilometer ten westen van de kust van Zuid-Marokko. Het kleine eiland El Hierro ligt het meest westelijk.
Het klimaat op de eilandengroep is overwegend subtropisch. Er valt niet meer dan 400 mm neerslag per jaar, wat niet veel is. Het is er nooit extreem heet en ook nooit echt koud, met
uitzondering van hoge bergtoppen. Alle Canarische Eilanden hebben een vulkanische oorsprong. De vulkaan Teide op Tenerife is met een top van 3.718 meter de hoogste berg van heel Spanje. Op La Palma vond in 1971 nog een vulkaanuitbarsting plaats. Veel wijngaarden zijn aangelegd op donkergekleurde, vulkanische as (picón). De Canarische Eilanden zijn nooit getroffen door
102
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaard in het zuiden van Tenerife
phylloxera, zodat de druivenstokken nooit geënt hoefden te worden op resistente onderstammen.
Mogelijk is dat een verklaring voor het feit dat de wijnen van de Canarische Eilanden een ‘mineralig’ karakter hebben. Veel plantenziekten die op het vasteland voorkomen, hebben de eilanden nooit bereikt. De rendementen zijn laag, mede door de warmte en de droogte. In totaal kennen de Canarische Eilanden elf DOP’s: • • • • • • • • • • •
DO Abona;
DO El Hierro;
DO Gran Canaria;
DO Islas Canarias; DO La Gomera; DO Lanzarote; DO La Palma;
DO Tacoronte-Acentejo; DO Valle de Güímar;
DO Valle de la Orotava;
DO Ycoden-Daute-Isora.
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
103
Tenerife is het grootste eiland en voor wijnbouw ook het meest relevant. Er zijn vijf DO’s op dit
eiland: Abona, Tacoronte-Acentejo, Valle de Güímar, Valle de la Orotava en Ycoden-Daute-Isora.
DO Tacoronte-Acentejo, erkend in 1992, is met circa 1.000 ha de grootste DO van Tenerife. Onder deze herkomstnaam, die de eerste was van de Canarische Eilanden, worden witte, rosé en rode
wijnen geproduceerd. DO Islas Canarias, erkend in 2012, is een overkoepelende DO voor wijnen die van alle Canarische eilanden afkomstig mogen zijn.
In het midden van het eiland Lanzarote ligt een grote massa zwarte, gestolde lava. Er kan hier geen onkruid of andere beplanting groeien, maar de buitenranden van het lavaveld vormen een uniek wijngaardterroir, dat rijk is aan vulkanische as. De wijnstokken zijn op ongeveer 1 meter diepte
aangeplant in kuilen (hoyos) of greppels (zanjas). Elke kuil wordt omgeven door een muurtje van
opgestapelde stenen om de planten te beschermen tegen de voortdurend waaiende wind vanuit de
Sahara. In meer dan drie kwart van de wijngaarden staat malvasía aangeplant, waarvan voornamelijk zoete witte wijnen worden gemaakt. De circa 2.000 ha wijngaarden van Lanzarote liggen op een hoogte van 100 tot 500 meter.
Op de Canarische Eilanden is een breed scala aan druivenrassen te vinden. De aanplant
bestaat uit zowel inheemse als internationale rassen. Voorbeelden van inheemse druivenrassen zijn burrablanca (w), listán blanco ofwel palomino fino (w), marmajuelo ofwel bermejuela (w), sabro (w), vijariego (w), listán negro (b), tintilla (b) en negramoll ofwel tinta negra (b). Van de
internationale variëteiten zijn cabernet sauvignon, merlot en pinot noir de belangrijkste. Wijnen van malvasía (al dan niet zoet) zijn een specialiteit van de eilanden La Palma en Lanzarote.
Rode wijnen zijn op de Canarische Eilanden in de minderheid. Veel rode wijnen worden gemaakt op basis van listán negro.
104
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Spaanse term
Omschrijving
Abocado
halfzoet (5 à 15 gr/l restsuiker)
Aguardiente
gedistilleerd
Aguja
licht mousserende wijn
Añada
oogstjaar
Año
jaar
Barrica
(eiken)houten vat van 220 à 230 liter
Blanco
wit
Bodega
wijnhuis of wijnkelder
Bota
eikenhouten vat van 550 à 600 liter, dat vooral gebruikt wordt om sherry in te laten ouderen
Capataz
keldermeester
Cepa
druivenras
Clarete
zeer lichtgekleurde rode wijn (tussen rosado en tinto in)
Consejo Regulador
toezichthoudend orgaan, dat per DO/DOCa de wijnwetgeving met betrekking tot o.a. productiewijze, toegestane druivenrassen, opbrengsten per hectare e.d. bepaalt en controleert; vaak stimuleert deze instelling ook onderzoek en technische vernieuwingen
Cosecha
oogst; oogstjaar
Criaderas
een serie opgestapelde vaten die gebruikt worden om versterkte wijnen (in het bijzonder sherry) te laten ouderen; het onderste vat is de solera.
Dulce
zoet (meer dan 50 gr/l restsuiker)
Espumoso
mousserend
Fermentado en barrica
vergist op (eiken)houten vaten
Generoso
versterkt, versterkte wijn (zoals sherry)
Mistela
zoete most, waarvan de gisting voortijdig is gestopt (door toevoeging van alcohol)
Pago
wijngaard
Pie franco
ongeënte druivenstok (letterlijk ‘vrije voet’)
Roble
eikenhout
Rosado
rosé
Seco
droog (minder dan 5 gr/l restsuiker)
Serranía
bergland
Sierra
gebergte, bergketen
Tinaja
grote amfoorachtige fust of kruik van aardewerk, die traditioneel wordt gebruikt voor de gisting en/of opslag van wijn
Tinto
rood
Vendimia
druivenoogst; jaargang
Viejo
oud
Viña/Viñedo
wijngaard
Tabel 22.11 Spaanse begrippenlijst
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
105
Regio
DOP
Andalucía
DO Condado de Huelva DO Jerez-Xérès-Sherry DO Málaga DO Manzanilla Sanlúcar de Barrameda DO Montilla-Moriles DO Sierras de Málaga
Aragón
DO Calatayud DO Campo de Borja DO Cariñena VP de Aylés DO Somontano
Canarias
DO Abona DO El Hierro DO Gran Canaria DO Islas Canarias DO La Gomera DO La Palma DO Lanzarote DO Tacoronte-Acentejo DO Valle de Güímar DO Valle de la Orotava DO Ycoden-Daute-Isora
Castilla y León
DO Arlanza DO Arribes DO Bierzo DO Cigales DO Ribera del Duero DO Rueda DO Tierra de León DO Tierra del Vino de Zamora DO Toro
Castilla-La Mancha
DO Almansa VP Calzadilla VP Campo de la Guardia VP Casa del Blanco VP Dehesa del Carrizal VP Dominio de Valdepusa
Tabel 22.12 Overzicht van Spaanse DOP’s per regio/autonomía. Hierin zijn alle DO’s, DOCa’s en Vinos de Pago (VP) anno 2022 opgenomen.
106
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio
DOP
VP Finca Élez VP Guijoso DO La Mancha DO Manchuela DO Méntrida DO Mondéjar VP Florentino DO Ribera del Júcar DO Uclés DO Valdepeñas VP El Vicario VP La Jaraba VP Los Cerrillos VP de Vallegarcía Cataluña
DO Alella DO Cataluña DO Conca de Barberà DO Costers del Segre DO Empordà DO Montsant DO Penedès DO Pla de Bages DOCa Priorato DO Tarragona DO Terra Alta
Extremadura
DO Ribera del Guadiana
Galicia
DO Monterrei DO Rías Baixas DO Ribeira Sacra DO Ribeiro DO Valdeorras
Islas Baleares
DO Binissalem DO Pla i Llevant
Madrid
DO Vinos de Madrid
Murcia
DO Bullas DO Yecla
Navarra
DO Navarra
Vervolg Tabel 22.12
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
107
Regio
DOP
VP (Señorío de) Arínzano VP de Otazu VP Prado de Irache VP Finca Bolandín País Vasco
DO Chacolí de Álava – Arabako Txakolina DO Chacolí de Bizkaia – Bizkaiko Txakolina DO Chacolí de Getaria – Getariako Txakolina
Valencia
DO Alicante VP El Terrerazo VP Los Balagueses DO Utiel-Requena DO Valencia VP Vera de Estenas VP Chozas Carrascal Pago de Tharsys
In meer dan één provincie
DO Cava DO Jumilla DOCa Rioja
Vervolg Tabel 22.12
108
Hoofdstuk 22 - Spanje (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
23
Portugal
23.1
Inleiding
Portugal produceert een grote diversiteit aan wijnen. Vaak zijn deze van druiven gemaakt die men buiten dat land niet of nauwelijks aantreft. Bijna elke streek heeft wel zijn unieke druivenrassen. Ook de variatie in (meso)klimaat en bodemsoorten is groot. In de tweede helft van de twintigste
eeuw was Portugal vooral bekend door zijn versterkte wijnen, maar in de loop van de 21e eeuw zijn producenten steeds succesvoller geworden met tafelwijnen.
Binnen de EU is Portugal een van de armere landen. Het platteland is nog steeds relatief onderontwikkeld. Portugal heef zich lange tijd tamelijk geïsoleerd ontwikkeld, zowel in geografisch als
politiek opzicht. Paradoxaal genoeg heeft Portugal in de geschiedenis veel van de zogenaamde Nieuwe Wereld ontdekt, zoals Brazilië.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
109
Wijnmakers hebben in het begin van deze eeuw op technisch vlak een grote sprong voorwaarts gemaakt. Ook heeft Portugal inmiddels het wijntoerisme ontdekt. Het land heeft bovendien een actieve interprofessionele organisatie die de wijnen van Portugal promoot in samenwerking
met handelaren en producenten: ViniPortugal (Wines of Portugal). De slogan die de organisatie
gebruikt, is ‘A world of difference’. Niettemin is wijnmarketing in Portugal nog niet sterk ontwikkeld. De thuismarkt voor wijn is groot, want de Portugezen zijn met een gemiddelde consumptie van 55 liter per jaar grote wijndrinkers. Op de exportmarkten is Portugal vooral met port succesvol geweest, ook in Nederland. Bij de gemiddelde Nederlandse consument zijn de droge witte en
rode wijnen van Portugal relatief onbekend. In termen van volume zijn Angola (een voormalige
Portugese kolonie), Frankrijk, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Spanje, Brazilië en Duitsland de grootste afnemers van Portugese wijnen. Frankrijk is de grootste afnemer van eenvoudige ruby port.
Portugees
Uitspraak
Colheita
Koe-jij-ta
Dão
Daung (Da-oeng)
Douro
Dôh-roe
Loureiro
Lôh-reej-roe
Quinta
Kien-ta
Setúbal
Stoe-bal (Suh-toe-bal)
Tejo
Tè-zjoe
Trajadura
Tra-zja-doe-ra
Trás-os-Montes
Tra-zjoesj-Montuhsj
Vinho Verde
Vien-joe Veer-duh
Tabel 23.1 Uitspraak van enkele Portugese namen. Op de onderstreepte lettergrepen ligt de klemtoon.
110
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr.
Druivenpluk op azulejos in het station van Pinhão
23.2 Historie Portugal heeft een rijke geschiedenis. Rond 800 voor Chr. vestigden de Phoeniciërs een handels-
post bij het huidige Cádiz (Zuidwest-Spanje), waarna ze zich verplaatsten naar het zuiden van Portugal. Waarschijnlijk hebben zij het wijn maken in Portugal geïntroduceerd. De Grieken en vooral
Romeinen hebben in de eeuwen daarna de wijnbouw verder verspreid over het Iberisch Schiereiland. In de tweede eeuw na Chr. nam het christendom wijn op in zijn ceremoniën.
De wijnbouw overleefde de inval van verschillende volkeren nadat de Romeinen verdwenen waren. In het begin van de achtste eeuw na Chr. vielen de Moren vanuit Noord-Afrika het Iberisch Schiereiland binnen, maar in de eerste eeuwen van hun islamitische overheersing bleven de wijnbouw
en wijnexport overeind. Pas in de laatste fase van de Moorse overheersing kwamen wijnbouwers in conflict met de islamitische wetgevers. In de elfde en twaalfde eeuw had de wijnbouw in grote
delen van het huidige Portugal en Spanje onder de Moorse invloed te lijden. Nadat eerst het noorden en vervolgens het zuiden van Portugal op de Moren heroverd was door Portugese christenen (in de twaalfde en dertiende eeuw), begon de wijnbouw weer op te bloeien. Overzeese handel Het succes van Portugal als wijnproducerend land was in de vroege jaren hoofdzakelijk gebaseerd op overzeese handel. Al sinds de middeleeuwen is er een sterke band tussen de Engelsen en de
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
111
Portugezen. Engeland was eeuwenlang een politieke en militaire bondgenoot. Wanneer Portugal in conflict was met Spanje of Frankrijk, sprongen de Engelsen bij. Een aantal grote porthuizen is
tegenwoordig nog in Britse handen. In de twaalfde eeuw importeerde Engeland al wijn uit Noordwest-Portugal. Vanuit de haven van Viana do Castelo, aan de monding van de rivier Lima, vond lichte, vrij zure rode wijn uit het huidige Vinho Verdegebied zijn weg naar Engeland.
De Portugezen hebben veel overzeese gebieden ontdekt, waaronder het eiland Madeira (in 1419), de archipel Azoren (in 1427) en Brazilië (in 1500). Madeira en de Azoren, beide gelegen in de
Atlantische Oceaan, zijn nu twee autonome regio’s van Portugal. Met name Madeira werd door
zijn strategische ligging een belangrijke haven en handelspost voor doorgaande schepen. Madeira exporteerde in het begin van de zestiende eeuw al wijn naar het pas ontdekte Noord-Amerikaanse continent. Portugal bereikte het hoogtepunt van zijn overzeese invloed onder het bewind van
Manuel I (1494-1521). Ook de huidige landen Angola en Mozambique werden in de zestiende eeuw door Portugal gekoloniseerd.
Van het eiland Madeira weten we dat er begin zeventiende eeuw al een bloeiende wijnindus-
trie bestond. Wijn van Madeira was in het jonge Amerika een populaire wijn. Met de kolonisatie van Noord-Amerika in de zeventiende eeuw vond Madeira een belangrijke afzetmarkt aan de oostkust. In de vroege achttiende eeuw importeerden de Verenigde Staten veel madeira. Tegen het midden van de achttiende eeuw was het versterken van madeira gemeengoed
geworden. Aardig om te weten: bij de ondertekening van de Declaration of Independence in 1776 werd getoost met een glas madeira! Nog steeds vindt relatief veel madeira van hoge kwaliteit zijn weg naar de VS.
Zeventiende en achttiende eeuw: madeira en port In de zestiende eeuw bestonden er bloeiende handelsfirma’s in het noordwesten van Portugal. Met name de export van wijn uit de havenstad Porto (Engels: Oporto), op de noordoever van de rivier Douro, kwam sterk op gang toen de handelsrelaties tussen Engeland en Frankrijk in de loop van
de zeventiende eeuw ernstig verstoord raakten. In 1689 brak er een oorlog uit tussen Engeland en
Frankrijk, waardoor de levering van Franse wijn in Engeland volledig opdroogde. Ook de Nederlanders, die al in oorlog waren met Frankrijk, hadden zich voor wijn tot Portugal gewend.
In het midden van de zeventiende eeuw nam de macht van de buitenlandse handelaren in Portugal toe. Tussen de Portugezen en Engelsen bestonden hechte politieke banden, mede door het
huwelijk van Charles II van Engeland met de zus van Alfonso VI van Portugal. In 1654 werden in een verdrag enkele privileges voor Engelse handelaren vastgelegd. Inmiddels hadden Italiaanse
en Portugese wijnhandelaren zich op Madeira gevestigd en zij zouden in de loop van de achttiende eeuw, samen met Engelse handelsfamilies, madeira versterken om bederf te voorkomen en zo de wijn geschikt te maken voor lange zeereizen. Vaten Madeirawijn werden in eerste instantie vooral
112
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr.
De stad Porto aan de Douro
als ballast voor de schepen gebruikt. Per toeval werd ontdekt dat de warmte van de tropen het
karakter van de verscheepte wijnen gunstig beïnvloedde. In het midden van de zeventiende eeuw
hebben veel VOC-schepen die op weg waren naar India, Madeira’s havenstad Funchal aangedaan om pipes wijn in te laden.
In 1703 werd tussen Engeland en Portugal het zogenaamde Methuenverdrag gesloten om han-
delstransacties tussen beide landen te liberaliseren. Dit verdrag bepaalde onder meer dat er geen belasting geheven werd op Portugese wijnen die geëxporteerd werden naar Engeland. Portugese wijnen waren in Engeland ruim verkrijgbaar, maar hun reputatie was niet al te best. De Engelsen
vonden de dunne wijnen uit het noordelijke kustgebied geen alternatief voor de claret waaraan ze gewend waren (zie hoofdstuk 8 van boek 1B). Engelse handelaren trokken daarom in het begin
van de achttiende eeuw het binnenland in en volgden de diep ingesneden vallei van de Douro. Zij
kwamen terug met wijnen die het tegendeel waren van die aan de kust. Overrijpe druiven leverden – in combinatie met een snelle en heftige fermentatie – ontoegankelijke, inktachtige rode wijnen
op. Ze waren droog gefermenteerd en er werd een hoeveelheid wijnalcohol (brandewijn) aan toe-
gevoegd om het alcoholgehalte op te voeren en zo de wijn voor het vervoer op vat te stabiliseren.
Op een gegeven moment ontdekte men dat brandewijn ook kon worden toegevoegd tijdens de fermentatie, waardoor er wat restsuiker in de wijn overbleef. Deze zoete wijnen bevielen de Engelse wijndrinker en vergrootten het bewaarpotentieel. Port in zijn huidige vorm was geboren.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
113
In de zeventiende en achttiende eeuw waren port en madeira de voornaamste exportproducten van Portugal. In de havenstad Porto waren in de zeventiende eeuw onder anderen Engelse en
Nederlandse wijnhandelaren gevestigd, die voor hun thuismarkten Portugese wijnen uitvoerden. Alle port (vinho do Porto) werd in Vila Nova de Gaia opgevoed en vandaar geëxporteerd. De
Dourovallei was immers, zo was het argument, te heet voor een goede opvoeding van de wijnen. De sterke vraag naar portwijn in Engeland leidde in de loop van de achttiende eeuw tot overpro-
ductie, met een dramatische prijsval tot gevolg. Met name Engelse handelaren kregen in de loop van de achttiende eeuw steeds meer invloed op de portmarkt. Dubieuze praktijken kwamen veel voor. Praktisch overal werden wijnstokken aangeplant en dat kwam de kwaliteit van port niet ten
goede. Marquês de Pombal, eerste minister onder koning José I, besloot in 1756 de Companhia
Geral da Agricultura das Vinhas do Alto Douro op te richten. Deze compagnie kreeg, onder protest
van Britse handelaren, het exclusieve recht om brandewijn te leveren en port te versterken. Pombal nam tegelijkertijd een aantal andere maatregelen om de authenticiteit van port te waarborgen en
ging in datzelfde jaar over tot demarcatie van het Dourogebied om de authenticiteit en de kwaliteit van port te beschermen. De wijngaarden van de Dourovallei vormden daarmee de eerste geografisch afgebakende wijnstreek van Portugal. Negentiende eeuw Napoleon besloot in 1807, tot groot ongenoegen van de Britten, het Iberisch Schiereiland binnen te vallen. Portugese troepen, geholpen door de Engelsen, sloegen tussen 1807 en 1810 meer-
dere invasies van de Fransen af. De oorlog met de Fransen had als gevolg dat er vanuit Groot-
Brittannië veel vraag ontstond naar Portugese wijnen, in het bijzonder uit Bucelas, Carcavelos en Lissabon. Door de sluiting van de Spaanse en Franse havens stegen de exporten van Madeira
tot een jaarlijks niveau van 18.000 pipes of pipas (99.000 hl). Halverwege de negentiende eeuw
maakten Portugese wijnen, port in het bijzonder, een enorme bloeiperiode door. In 1849 bereikte
de verschepingen van port het niveau van 43.000 pipes (236.500 hl). Rond 1870 was dat al meer dan 50.000 pipes (275.000 hl). Groot-Brittannië en Brazilië waren de belangrijkste markten.
In de tweede helft van de negentiende eeuw teisteren twee plagen de Portugese wijnbouw:
eerst oïdium en vervolgens de druifluis phylloxera. Phylloxera bereikte het noorden van Portugal
omstreeks 1868. Veel inheemse rassen gingen voor altijd verloren en sommige wijnstreken zijn de
ramp nooit te boven gekomen. Het duurde lang voordat de druifluis ook in Centraal- en Zuid-Portu-
gal toesloeg. De wijnboeren daar konden een tijdlang profiteren van de rampspoed in het noorden, mede door liberalisatie van de handel. De export van port haalde niettemin nog het niveau van
60.000 pijpen (330.000 hl) in 1880. Vanaf 1880 werden nieuwe wijngaarden aangelegd, waarbij Portugese stokken op Amerikaanse onderstokken werden geënt.
114
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Quinta’s Onder de – voornamelijk Britse – handelaren in Porto was het aan het eind van de negentiende eeuw populair om een quinta (landgoed) in de Dourostreek te bezitten. In het laatste kwart van de negentiende eeuw gingen de handelaren steeds vaker wijnbouw- en wijnproductietaken overnemen van veelal kleine, individuele producenten. Zo werden ze minder afhankelijk van wijnboeren en konden zij eigen merken ontwikkelen door wijnen van verschillende wijn-
gaarden te mengen. De gisting vond plaats in hun eigen kelders in Vila Nova de Gaia. Quinta’s komen in heel Portugal voor.
Politieke onrust en herstel De kortdurende dictatoriale regering van João Franco (1907-1908) volgde het voorbeeld van
Marquês de Pombal om de authenticiteit van wijnen uit de historische Portugese wijngebieden te
beschermen. De demarcatie van onder andere Moscatel de Setúbal, Dão, Colares en Vinho Verde dateert uit die tijd.
Portugal nam in 1916 aan de zijde van de geallieerden deel aan de Eerste Wereldoorlog. In GrootBrittannië gaven veel mensen door de hoge belastingen op alcohol het drinken van whisky en gin
op; ze stapten over op port. ‘Port and Lemon’ werd een populair drankje in de pubs. Verder waren
de effecten van de oorlog op de kwetsbare Portugese economie desastreus. In de 16 jaar na de val van de monarchie en het begin van de Republikeinse Revolutie (1910) traden niet minder dan 49
verschillende regeringen en 69 ministers van landbouw aan. In 1926 werd na een militaire opstand een dictatuur geïnstalleerd. In de algehele staat van beroering creëerde de regering in 1927 het entrepot van Vila Nova de Gaia. Alle port moest in Vila Nova de Gaia worden opgevoed en van
daaruit worden verscheept. Hiermee kregen de portshippers een exportmonopolie ten nadele van
de quinta’s (landgoederen) in het Dourogebied. Deze wetgeving bleef van kracht tot Portugals toetreding tot de Europese Gemeenschap (nu EU) in 1986.
António de Oliveira Salazar werd in 1928 benoemd tot minister van financiën. Door forse maatregelen te nemen slaagde hij erin om een enorm begrotingstekort in een overschot te veranderen en Portugal nagenoeg ongeschonden door de depressie van 1929-1931 te leiden. Veel wijnge-
bieden in Portugal hadden te lijden onder de instorting van de Braziliaanse markt in 1930. Vanaf 1932 regeerde Salazar als minister-president 36 jaar lang met nagenoeg dictatoriale macht. Het autoritaire bewind stond bekend als de Nieuwe Staat (Estado Novo). Coöperaties namen hierin
een belangrijke positie in en de wijnindustrie werd grondig gereorganiseerd. In 1937 werd de Junta Nacional do Vinho (JNV) opgericht, die ervoor zorgde dat in een periode van 20 jaar meer dan
honderd wijnbouwcoöperaties in het leven werden geroepen, voornamelijk in het noorden van Portugal. De kwaliteit van de geproduceerde wijnen ging achteruit, omdat kwantiteit belangrijker was dan kwaliteit.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
115
[FOTO Shutterstock nr.
Traditionele ‘barco rabelo’ voor vervoer van port over de Douro
Vooral in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw kwamen wijnbouwcoöperaties van de
grond. Deze bedienden een afgeschermde markt; de prikkel om kwaliteitswijnen te produceren was niet sterk. Om het handelstekort op te lossen en Portugal zelfvoorzienend te maken, hervormde
Salazar de Portugese landbouw. De streek Alentejo moest de graanschuur van Portugal worden. Wijnstokken werden gerooid en tarwe kwam ervoor in de plaats. De porthandel kreeg zijn eigen
corporatieve instellingen. In Porto kreeg het Instituto do Vinho do Porto (IVP) de algehele supervisie en de dagelijkse verantwoordelijkheid voor het entrepot van Vila Nova de Gaia. In 2003 veranderde de naam van het IVP in Instituto dos Vinhos do Douro e Porto (IVDP).
De jaren na de Tweede Wereldoorlog vormden een moeilijke tijd voor de porthandel. Het werd er
niet makkelijker op door de plotselinge introductie in 1960 van de Lei do Terço (Wet van de Derde),
die alle portshippers verplichtte een voorraad van driemaal de verkopen aan te houden. Deze regel
geldt tegenwoordig nog steeds. Om ineens extra voorraden aan te kunnen leggen, moesten som-
mige shippers quinta’s verkopen of met andere quinta’s fuseren om te overleven. Het uitzonderlijk mooie vintagejaar 1963 was het begin van een langzaam herstel van de porthandel.
In 1974 maakte een door militairen geleide revolutie een einde aan de dictatuur en ook aan het
Portugese koloniale rijk. Een paar jaar later kreeg Portugal een democratisch gekozen regering en
116
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
werd de aansluiting met de rest van Europa gezocht. Hoewel veel wijnproducenten door het verlies van de kolonies in één klap hun belangrijkste markt kwijt waren, kon het vizier nu veel beter op Europa gericht worden.
Toetreding tot de EU De toetreding tot de Europese Gemeenschap (nu EU) in 1986 dwong Portugal om de wijnhandel te liberaliseren. Er kwam een einde aan de monopoliepositie van coöperaties en porthandelaren. Zo werd op 8 mei 1986 vastgelegd dat wijnproducenten uit de Dourostreek het recht terugkregen om rechtstreeks port te exporteren, buiten het entrepot van Vila Nova de Gaia om. Vanaf 1990 kwam
dan ook een levendige ontwikkeling op gang van individuele quinta’s, die port en onversterkte wij-
nen produceerden. Wijnmakers in heel Portugal profiteerden enorm van de toetreding tot de EU en de subsidies die daarvan het gevolg waren. Er werd een classificatiesysteem ingevoerd naar het
model van het Franse AOC-systeem. De naam Junta Nacional do Vinho veranderde in Instituto da Vinha e do Vinho (IVV). Dit is tot de dag van vandaag het Portugese nationale wijninstituut. Iedere wijnregio heeft inmiddels een eigen Comissão Vitivinícola Regional om toezicht te houden op de wijnproductie.
Mateus Rosé Portugal was in de Tweede Wereldoorlog min of meer neutraal, maar niettemin stortte de
wijnmarkt in, met bergen onverwerkte (port)druiven tot gevolg. De portexport bereikte een historisch dieptepunt in 1942. Fernando van Zeller Guedes rook zijn kans en richtte in datzelfde
jaar, samen met vrienden en een groep aandeelhouders, een bedrijf op om wijn naar Brazilië te exporteren. Hij bedacht een nieuwe wijn: Mateus Rosé. Het zou een van ’s werelds grootste commerciële wijnsuccessen worden. Deze merkwijn, een halfzoete, licht mousserende
rosé, werd ontwikkeld naar voorbeeld van licht parelende rode en witte Vinho Verde. De naam is ontleend aan het barokke paleis van Mateus bij Vila Real in Noord-Portugal. Mateus Rosé wordt gebotteld in een flaconvormige fles die lijkt op de Bocksbeutel uit het Duitse Franken. Na de Tweede Wereldoorlog was de wijn erg populair in Groot-Brittannië en de VS. Op het
hoogtepunt van het succes, in 1978, was Mateus verantwoordelijk voor meer dan 40 procent van de export van Portugese tafelwijn! Nog steeds wordt Mateus Rosé geëxporteerd naar meer dan honderd landen over de hele wereld. Veel Mateus Rosé wordt van druiven uit
Bairrada gemaakt. Ook witte, droge en stille varianten van Mateus bestaan tegenwoordig. In
1944 werd een rivaal ontwikkeld: Lancers. Ook deze merkwijn is halfzoet en licht mousserend, zowel de rosé als de witte versie. Lancers is vooral in de VS populair geworden.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
117
[FOTO Shutterstck nr.
Wijngaard in Alentejo
23.3 Bodem Portugal is grofweg 600 km lang en 200 km breed. De Taag (in het Portugees: Tejo) verdeelt het
land in twee ongelijke delen. Het deel ten noorden van de rivier is bergachtig, op een smal kustgebied na. In het oosten van het wijngebied Dão ligt het gebergte Serra de Estrela, dat op zijn hoogste punt bijna 2.000 meter hoog is. Ten zuiden van de Taag is het landschap veel vlakker.
De bodem vormt een belangrijke kwaliteitsfactor voor Portugese wijnen. Bodems zijn bijna overal geologisch zeer oud. Zo’n 70 procent van de totale oppervlakte van Portugal behoort tot het
primair (meer dan 245 miljoen jaar geleden). De belangrijkste structuurbepalende eenheid is
een oud massief, dat het grootste deel van het Portugese territorium bedekt. Dit massief bestaat voornamelijk uit leisteen. Vooral in het noorden van Portugal, zoals in de gebieden Vinho Verde
en Dão, is veel graniet het massief binnengedrongen. Boven de keiharde, granieten ondergrond ligt slechts een dunne laag bewerkbare grond. De beste wijngaarden van Vinho Verde hebben een ondergrond van stollingsgesteente (graniet) of metamorf gesteente (schist, gneis). De primaire bodem in het Dourogebied bestaat vooral uit schist. Doordat schist makkelijk splijt en in
sommige delen van het Dourogebied in verticale lagen dicht aan de oppervlakte komt, kunnen
118
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaarden op het eiland Pico (Azoren)
wijnstokwortels en regenwater makkelijk in de bodem doordringen. Op sommige plaatsen in de
Douro komt ook verweerd graniet voor. In het oosten van het Dourogebied (Douro Superior) vind je ook alluviale bodems.
In de kustgebieden bevat de bodem vooral kalksteen, klei en zand. De bodem van de regio Lisboa stamt uit het secundair (245 tot 65 miljoen jaar oud). Het gebied Tejo, ten westen van de Taag,
heeft bodems van geologisch veel recenter datum, namelijk uit het tertiair en quartair. De bodem hier is grotendeels door de Taag aangevoerd.
Een verhaal apart vormen het eiland Madeira en de eilandengroep Azoren. Het vulkanische eiland Madeira is erg steil, met als hoogste punt een top van 1.800 meter. De bodem is hier zeer vrucht-
baar. De ondergrond bestaat voornamelijk uit rood of grijs basalt en is rijk aan magnesium en ijzer. Wijngaarden en andere vormen van landbouw vinden voornamelijk plaats op terrassen die zijn aangelegd op de steile hellingen. Ook de Azoren zijn grotendeels vulkanisch. De eilanden van
deze archipel liggen op de Midden-Atlantische Rug, waar soms vulkanische activiteit plaatsvindt. De bodem is rotsachtig, deels vulkanisch en deels bedekt met klei.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
119
Alentejo (links) en het noorden van Madeira (rechts). Zoek de verschillen...
23.4 Klimaat In Portugal zijn drie klimaatinvloeden te onderscheiden: Atlantische, mediterrane en continentale.
Het klimaat in de vlakke kustdelen wordt grotendeels bepaald door de westenwinden van de Atlantische Oceaan. Hier valt relatief veel neerslag. Een voorbeeld daarvan is het gebied Minho (Vinho Verde), waar het koel en vochtig is. Dit ziet men terug in het groene landschap. De verschillen
in neerslag zijn echter groot tussen de verschillende kustgebieden. In Porto valt bijna tweemaal zoveel regen als in Lissabon.
In het algemeen wordt het gematigde, maritieme klimaat naar het zuiden en oosten toe extremer. Met name in het oosten van Portugal kan droogte een probleem zijn. Is het klimaat in het gebied Lisboa mediterraan-Atlantisch, in het binnenland en in het zuiden van Portugal is het klimaat
continentaler van karakter. De Atlantische Oceaan laat zich in het gebied Tejo nauwelijks voelen; we spreken daar van een submediterraan klimaat. Het gebied Alentejo is uitgesproken warm en
droog, waardoor irrigatie in veel gevallen nodig is. In het oosten van de Dourostreek is het klimaat mediterraan-continentaal. De zomers zijn hier zeer heet – het kan er boven 40 °C worden – maar
’s winters is het er erg koud, met temperaturen tot onder het vriespunt. Bergen ten noordwesten en
120
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
westen van de Douro houden koele, vochtige lucht van de Atlantische Oceaan tegen. In de zuidelijke Algarve schijnt de zon uitbundig, maar de verkoelende invloed van de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee zorgt hier voor heel andere groeicondities dan die in Alentejo.
De genoemde klimaatverschillen zijn een belangrijke verklaring voor het verschil in wijnstijlen
in Portugal, maar ook de aanwezigheid van bergen, rivieren of bossen speelt een rol. Zo kent
Bucelas, ten noorden van Lissabon, onder invloed van de Rio Trancão gematigde temperaturen
tijdens de zomer. Het klimaat is er submediterraan. Rietvelden en bossen bieden aan de wijngaar-
den van Colares, ten westen van Lissabon, enige beschutting tegen de soms stevige winden vanuit zee, die veel schade kunnen veroorzaken. Ook Alenquer neemt binnen het gebied Lisboa een
speciale positie in, doordat de Serra de Montejunto het gebied beschermt tegen de winden van de Atlantische Oceaan. De druiven in Alenquer kunnen daardoor evenwichtiger rijpen dan die dichter bij de kust.
Het eiland Madeira, zo’n 1.000 km ten zuidwesten van Lissabon, geniet het hele jaar door van een mild klimaat. De winters zijn zacht en de zomers heet. De gemiddelde temperatuur schommelt in
de zomer en winter tussen 16 en 21 °C. Hoogte maakt hier het grote verschil. Door de hoogteverschillen op Madeira zijn er subtropische, mediterrane en zelfs ronduit koele zones.
23.5 Druivenrassen Portugal kent meer dan 250 autochtone druivenrassen. Deze hebben zich door de eeuwen heen
goed aangepast aan de natuurlijke omstandigheden. Ook klassieke, Franse druivenrassen zoals
cabernet sauvignon en syrah komen voor. Met name in het zuiden van Portugal, in de wijnregio’s Alentejo, Tejo en Lisboa, zijn internationale druivenrassen tot de wijngaarden doorgedrongen. Ook de Spaanse tempranillo neemt een belangrijke plaats in de Portugese wijngaarden in.
Tot ver in de twintigste eeuw waren vaak tientallen druivenrassen kriskras door elkaar aange-
plant en wisten veel wijnboeren niet precies welke druivenrassen in hun wijngaarden stonden,
maar tegenwoordig staan druivenstokken van verschillende rassen vaak van elkaar gescheiden in afzonderlijke percelen. Sommige producenten houden – al dan niet met een knipoog naar vroeger – nog vast aan wijnen van deze zogenaamde field blends. Witte druivenrassen De kwaliteit van witte wijnen in Portugal is de afgelopen decennia sterk verbeterd door verbeterde keldertechnieken. Oxidatie, vroeger bijna de norm, wordt nu doorgaans vermeden. De aandacht voor witte druivenrassen is beduidend toegenomen. De meest aangeplante witte druivenrassen
van Portugal zijn regionaal (zie tabel 23.2). Hieronder worden de belangrijkste witte druivenrassen besproken.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
121
Alvarinho
Dit druivenras, dat in Spanje bekendstaat als albariño, wordt beschouwd als een belangrijk kwali-
teitsras voor witte wijnen in Portugal. Alvarinhostokken groeien uitbundig, met veel vegetatie, maar
de druivenopbrengst is laag. Het is een zeer oud ras, dat al lang voorkomt in het noordelijke grens-
gebied met Spanje. Alvarinho voelt zich zeer thuis tussen de rivieren Lima en Minho, in het noorden van Vinho Verde, met name in de subregio Monção e Melgaço. Hoewel alvarinho vaak geblend
wordt, is hij ook uitstekend geschikt voor monocépages. Langzamerhand wordt alvarinho ook in zuidelijker gebieden van Portugal aangeplant. Antão vaz
Van oorsprong komt dit druivenras uit het zuiden van Alentejo. Antão vaz is befaamd door de goede kwaliteit van wijnen uit die streek. Het druivenras kan goed tegen droogte en is redelijk hittebe-
stendig. Wijnen van antão vaz, al of niet vermengd met arinto, zijn krachtig met elegante aroma’s, minerale tonen en een hint van kruiden. Arinto
Dit laatrijpende druivenras, van oorsprong afkomstig uit de regio ten noorden van Lissabon, staat vrijwel overal in Portugal aangeplant. Ook in het warme, zuidelijk gelegen gebied Alentejo wordt
deze druif tegenwoordig bijzonder gewaardeerd, omdat hij ook onder warme omstandigheden zijn frisse zuren behoudt. Wijnen ervan kunnen uitstekend ouderen en winnen dan aan complexiteit.
In DOP Bucelas is arinto de belangrijkste variëteit. In de handen van een goede wijnmaker kan dit ras een mooie balans geven tussen zoet en zuur. In de koele Vinho Verdestreek staat deze druif
bekend als pedernã en hij is daar een belangrijk ras. Vanwege zijn zuurgraad is arinto ook geschikt voor de productie van mousserende wijnen. Bical
Dit is een karakteristiek druivenras in Beiras, met name in de DOP’s Bairrada en Dão. Bij veel
wijnbouwers was deze druif niet erg populair vanwege zijn gevoeligheid voor meeldauw, maar een nieuwe wijze van aanplant en een betere verzorging hebben ertoe geleid dat dit vroegrijpende ras weer volop voorkomt in Bairrada. Wijnen op basis van bical zijn vaak zacht en aromatisch. Rijping sur lie en houtrijping doen wijnen van bical vaak goed. Wijnen van bical kunnen goed ouderen.
Vanwege zijn zuurgraad is bical ook geschikt voor verwerking tot mousserende wijnen. Vooral in Bairrada wordt bical gebruikt voor de productie van mousserende wijnen, vaak in een blend met arinto.
Encruzado
Voor witte wijnen uit de Dão is encruzado een van de belangrijkste druivenrassen. Voor veel wijn-
producenten daar staat hij voor hoge kwaliteit. Elders in Portugal komen we encruzado nauwelijks tegen. Ook onder warme omstandigheden behoudt hij zijn zuren en kan hij uitstekend rijpen. In het verleden werd encruzado met andere rassen geassembleerd, zoals malvasia fina en bical.
De laatste jaren zijn er steeds meer wijnmakers die witte wijn vinifiëren van uitsluitend encruzado.
122
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De beste wijnen zijn elegant en vol, met een goede balans. Ook eikenhout verdragen wijnen van encruzado goed. Fernão pires
Fernão pires is het meest aangeplante witte druivenras van Portugal (zie tabel 21.2). Hij is te vin-
den in vrijwel alle delen van Portugal, met name in Tejo, Lisboa en Bairrada. In het laatste gebied
noemt men dit ras ook wel maria gomes. Fernão pires is vorstgevoelig en rijpt vroeg. Hij heeft een voorkeur voor vruchtbare bodems en geeft hoge opbrengsten. Tijdens de oogstperiode vraagt hij
veel aandacht, omdat bij een te late pluk de zuren snel afnemen. Wijnen van fernão pires zijn licht
en fruitig. In geur doen ze een beetje aan een Muscat denken. Soms wordt fernão pires met opzet laat geoogst om er een zoete wijn van te produceren. De meeste wijnmakers prefereren het om fernão pires te combineren met rassen die een hoger zuurgehalte hebben, zoals arinto, bical of cerceal. Fernão pires wordt ook veel gebruikt voor mousserende wijnen, vooral in Bairrada. Gouveio
Dit relatief vroegrijpende druivenras is gelijk aan de Spaanse godello. In de Dourovallei werd hij
lange tijd verdelho genoemd, maar gouveio heeft niets te maken met de verdelho van Madeira. Hij
is vatbaar voor oïdium en geeft vrij hoge opbrengsten. In de Douro is gouveio een van de aanbevolen witte rassen voor DOP-wijnen en wordt hij vaak gebruikt in blends voor droge witte wijnen. Ook in Alentejo is hij de laatste jaren aangeplant. Wijnen van gouveio hebben in de beste gevallen een goede zuurgraad en kunnen goed rijpen op fles. Loureiro
Loureiro is een ras dat hoofdzakelijk in Vinho Verde is aangeplant, waar hij een belangrijke rol
speelt. Hij komt oorspronkelijk uit de vallei van de rivier Lima, in het noorden van Vinho Verde (zie blz. 152). Loureiro heeft veel groeikracht. Bij een lage opbrengst kan dit druivenras wijnen geven met veel elegantie, florale aroma’s en citrustonen. Traditioneel werd hij vaak geassembleerd met
trajadura, alvarinho en/of arinto om wijnen meer diepgang en structuur te geven, maar wijnen van 100 procent loureiro winnen aan populariteit. Malvasia fina
De malvasiadruif kent vele variëteiten, zoals malvasia corada, malvasia fina, malvasia candida en
malvasia rei. De malvasia fina komt in verschillende gebieden in Portugal voor, vooral in de Douro. De mooiste kwaliteit vinden we in gebieden met een gematigd klimaat. Op Madeira staat dit ras
bekend als boal of bual (zie blz. 144). Malvasia fina is een vroegrijpend ras en zeer gevoelig voor meeldauw. In de Dourostreek plukt men deze druif altijd heel vroeg, omdat het anders rozijnen
worden in plaats van druiven. Malvasia fina heeft veel synoniemen, waaronder assario (in Dão), galego (in de Douro) en terrantez do Pico (op de Azoren). Rabigato
Dit druivenras wordt met name in Douro Superior gebruikt, waar het vanwege zijn zuurgraad
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
123
[FOTO Shutterstock nr. 367970816]
Rabigatodruiven
populair is in witte blends. Rabigato bot vroeg uit en heeft een dunne schil. Hij wordt zelden
gebruikt voor monocépages. Voor port en droge witte Dourowijn is het een aanbevolen druivenras. Síria
Síria is een oud druivenras in Portugal en Spanje. Hij rijpt laat en is gevoelig voor meeldauw en
botrytis. Vooral in Beira Interior en Alentejo is hij belangrijk. Síria heeft veel synoniemen, waarvan
roupeiro (in Alentejo) en códega (in de Douro) de bekendste zijn. Toen Alentejo in 1988 als gecontroleerd herkomstgebied werd erkend, was síria het aanbevolen ras voor witte wijnen. Zodra men erachter kwam dat dit ras in warmere gebieden veel van zijn kwaliteiten verloor, zoals frisheid en fijne zuren, werd zijn plaats ingenomen door antão vaz. Trajadura
Trajadura komt oorspronkelijk uit het noorden van Vinho Verde. De opbrengsten kunnen zeer hoog zijn. Hij levert wijnen op met een minder hoge zuurgraad en meer alcohol dan andere druivenras-
sen voor Vinho Verde. Vaak wordt hij gebruikt als mengdruif met alvarinho, loureiro en/of arinto. In Spanje (Galicië) staat hij bekend als treixadura.
124
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Druivenras
Oppervlakte aanplant (ha)
Percentage aanplant
Fernão Pires / Maria Gomes
12.052,00
6%
Loureiro
5.851,00
3%
Arinto / Pedernã
5.778,00
3%
Síria / Roupeiro / Códega
5.431,00
3%
Alvarinho
3.187,00
2%
Malvasia Fina / Boal
2.605,00
1%
Rabigato
1.592,00
1%
Malvasia Rei
1.584,00
1%
Trajadura / Treixadura
1.564,00
1%
Malvasia
1.488,00
1%
Tabel 23.2 Overzicht van de meest aangeplante witte druivenrassen in Portugal (bron: Instituto da Vinha e do Vinho, 2017)
Viosinho
Dit vroegrijpende druivenras komt hoofdzakelijk voor in de Dourovallei. Ook in Trás-os-Montes en Alentejo is hij te vinden. Hij presteert het best in een zonnig, warm klimaat. Zijn lage opbrengsten maakten hem vroeger niet erg populair bij wijnboeren, maar inmiddels hebben wijnmakers zijn
kwaliteiten ontdekt. Viosinho wordt voor zowel witte port als witte tafelwijnen gebruikt, in combinatie met andere druivenrassen. Blauwe druivenrassen Blauwe druivenrassen zijn verantwoordelijk voor zo’n twee derde van de productie in Portugal. De belangrijkste worden hieronder besproken. Alfrocheiro
Vooral in de streek Dão, waar zijn oorsprong ligt, heeft alfrocheiro een goede reputatie. Hij komt
ook voor in Alentejo, Tejo en Península de Setúbal (DOP Palmela). Het is een ras dat zeer gevoelig is voor rotting. Ook in warme klimaten behoudt hij goed zijn zuren. Wijnen van alfrocheiro hebben een diepe kleur en stevige tannine. Grote opbrengsten moeten worden voorkomen, anders gaan veel positieve kwaliteiten verloren. Alicante bouschet
Dit ras is eind negentiende eeuw in Zuid-Frankrijk gekweekt als kruising van petit bouschet met
grenache. In Frankrijk, met name in de Languedoc, wordt alicante bouschet beschouwd als een
druivenras dat alleen vanwege de diepe kleur die hij aan wijnen geeft zijn diensten kan bewijzen.
Toen alicante bouschet begin twintigste eeuw in Portugal werd aangeplant in warme, droge gebieden, toonde hij kwaliteiten die in Frankrijk onbekend waren gebleven. Alicante bouschet vinden
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
125
we vooral in de wijnregio’s Lisboa en Alentejo. Hij wordt vaak gebruikt in combinatie met andere blauwe druivenrassen. Aragonez
Dit Iberische ras, in Spanje bekend als tempranillo, werd rond 1800 aangetroffen in Alentejo onder
de naam tinto aragonez. Ook in andere Portugese wijnbouwregio’s, zoals Lisboa en Tejo, is hij aangeplant. In de gebieden Douro en Dão staat hij bekend onder de naam tinta roriz. Aragonez is een vroegrijpend ras en kan zich gemakkelijk aanpassen aan verschillende bodemtypen en klimaten. Wel is het belangrijk dat de opbrengsten niet te hoog zijn. Op zijn best geeft aragonez elegante
rode wijnen met stevige tannine en een groot bewaarpotentieel. In Portugal wordt aragonez vaak geblend met andere druivenrassen, waaronder touriga nacional, touriga franca en trincadeira. Baga
Bagadruiven zijn klein en hebben een dikke schil. Jonge wijnen ervan zijn vaak tannineus en
streng. Baga heeft een warm klimaat en een gunstige zonexpositie nodig om goed rijp te worden.
Op klei- en kalkhoudende bodems gedijt hij het best. In zijn bakermat Bairrada is baga het belangrijkste druivenras. Ook in het gebied Dão is hij te vinden. Baga kan excellente wijnen geven met
alcohol, tannine en voldoende zuren om een goede ontwikkeling van vele jaren aan te kunnen. Een voorzichtige extractie is geboden, omdat de wijn anders erg ‘hard’ kan overkomen. Baga wordt in Bairrada ook als basisdruivenras gebruikt voor mousserende wijnen. Castelão
Dit druivenras, een natuurlijke kruising tussen cayetana blanca en alfrocheiro, is verspreid over
Portugal aangeplant, maar geeft de beste resultaten in het zuiden. Het is een populair druivenras in Tejo, Lisboa, Alentejo en op het schiereiland Setúbal (DOP Palmela). Veel Portugezen kennen
deze druif als periquita (parkiet), zoals hij vaak genoemd wordt in Bairrada, Alentejo en Tejo. Castelão is geen gemakkelijk ras; hij loopt vroeg uit en is vatbaar voor coulure en millerandage (zie
hoofdstuk 4 van boek 1A). Hij gedijt het best in droge grond en is goed bestand tegen droogte en hoge temperaturen. Bij een lage opbrengst kan castelão mooie wijnen opleveren met een uitstekend bewaarpotentieel. Tinta barroca
Dit vroegrijpende druivenras komt op grote schaal voor in de Dourovallei, waar het een van de
aanbevolen druivenrassen is voor DOP-wijnen. Tinta barroca is gemakkelijk te telen en geeft hoge opbrengsten. Ook is dit ras goed bestand tegen ziekten. Hij komt in wijnen zelden in zijn eentje
voor maar is een populaire mengdruif vanwege zijn kleur en suikers. Ook in Zuid-Afrika wordt tinta barroca gebruikt, voor zowel portachtige wijnen als tafelwijnen. Tinta cão
In de achttiende eeuw kwam tinta cão al voor in de Dourovallei. Daar is hij nu een van de
aanbevolen rassen voor port en rode tafelwijn. Pas aan het eind van de twintigste eeuw is hij
126
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Tinta barroca
Roupeirostokken in Alentejo
herontdekt. Behalve in het Dourogebied staat deze druif op kleine schaal aangeplant in Dão,
Lisboa en Península de Setúbal (DOP Palmela). Tinta cão heeft een dikke schil en rijpt later dan
veel andere rassen. Hij heeft dus veel warmte nodig. Een nadeel voor veel wijnbouwers, vooral in
economisch zware tijden, is zijn lage opbrengst. In een assemblage (in de praktijk vaak met touriga nacional, aragonez, tinta barroca en touriga franca) geeft tinta cão aan wijnen alcohol, finesse en florale aroma’s.
Touriga franca
In de Dourovallei is dit een van de meest aangeplante druivenrassen voor de productie van zowel port als niet-versterkte rode wijn. Het is een van de aanbevolen druivenrassen voor DOP Porto/
Douro. Het ras heeft veel overeenkomsten met touriga nacional, maar wordt om andere redenen aangeplant. Touriga franca is gemakkelijk te verzorgen, geeft regelmatige opbrengsten, bereikt
voldoende rijpheid en is resistent tegen veel ziekten. Wijnen waarin touriga franca een groot aandeel heeft, hebben een dieprode kleur, zijn stevig en hebben duidelijk aanwezige fruittonen met
daarnaast een zekere bloemigheid. Vooral in assemblages heeft touriga franca veel invloed op de uiteindelijke kwaliteit. Ook producenten in Bairrada, Lisboa, Tejo en Península de Setúbal hebben inmiddels de hoge kwaliteit van dit ras ontdekt.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
127
Touriga nacional
Als er één Portugees druivenras het predikaat ‘nobel’ verdient, dan is het touriga nacional. Het is
een druivenras met een dikke schil, dat wijnen van hoge kwaliteit kan geven met een diepe kleur en een krachtige smaak. Door zijn geringe opbrengst is de aanplant tot de jaren tachtig van de vorige eeuw gering gebleven. Met de toenemende internationale vraag naar betere kwaliteitswijnen is
touriga nacional vanaf 1980 meer en meer aangeplant. Van oorsprong komt deze druif uit de Dão of Douro. In deze gebieden is touriga nacional tegenwoordig het belangrijkste druivenras. Ook in
andere streken van Portugal is hij inmiddels te vinden, vaak als belangrijkste druivenras in blends. Trincadeira
Trincadeira is erg gevoelig voor rot, maar goed bestand tegen droogte en hitte. Vandaar dat dit ras
vooral is aangeplant in de warmste gebieden van Portugal. In Alentejo is het een veelgebruikt druivenras, maar ook in Tejo en de Dourovallei komen we veel trincadeira tegen. In de Douro noemt men hem ook wel tinta amarela. Wijnen van uitsluitend trincadeira kunnen rijk zijn en van goede
kwaliteit, met fruitige aroma’s, vaak een peperige toon en een goede zuurgraad. In Alentejo wordt hij vaak succesvol geassembleerd met aragonez. Vinhão
Vinhão is het meest aangeplante druivenras in zijn bakermat Minho, waar hij aan de basis staat van rode en rosé Vinho Verde. Rode Vinho Verde heeft een donkere kleur en is vaak wat zuur. Vinhão is een teinturier: hij heeft rood vruchtvlees. Omdat hij snel rood sap geeft, komt hij soms goed van pas bij de productie van port, waarbij een snelle kleurextractie essentieel is. In de Douro staat hij bekend als sousão of souzão.
Druivenras
Oppervlakte aanplant (ha)
Percentage aanplant
Aragonez / Tinta Roriz / Tempranillo
20.884,00
11%
Touriga Franca
13.445,00
7%
Touriga Nacional
13.032,00
7%
Castelão / João de Santarém / Periquita
9.130,00
5%
Trincadeira / Tinta Amarela / Trincadeira Preta
8.413,00
4%
Baga
8.258,00
4%
Syrah / Shiraz
5.674,00
3%
Alicante Bouschet
4.888,00
3%
Vinhão / Sousão
3.894,00
2%
Tinta Barroca
3.790,00
2%
Tabel 23.3 Overzicht van de meest aangeplante blauwe druivenrassen in Portugal (bron: Instituto da Vinha e do Vinho, 2017)
128
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
23.6 Wijnbouw Met uitzondering van hoge bergketens in het midden en noordoosten van het land bestaat Portugal vrijwel geheel uit wijngebieden. Portugal telt ruim 190.000 ha wijngaarden. Daarvan wordt jaarlijks gemiddeld 6,5 miljoen hl wijn geproduceerd. De jaarlijkse wijnproductie fluctueert als gevolg van het grillige Atlantische klimaat sterk. Ongeveer twee derde van de productie betreft rode wijn en
rosé (inclusief port). Portugal exporteerde in 2021 voor 925 miljoen euro aan wijn. De belangrijkste exportlanden zijn Frankrijk, Angola, Spanje, Groot-Brittannië, Duitsland en de VS. Verreweg het
grootste deel van de portproductie is voor export bestemd, maar van de productie van onversterkte wijnen wordt ruim minder dan de helft geëxporteerd.
Wijnbouw is niet overal in Portugal even moeilijk of makkelijk. De omstandigheden variëren sterk. Het landbezit van wijnboeren is bijvoorbeeld in het noorden zeer versnipperd als gevolg van het erfrecht. Vandaar dat veel boeren daar hun druiven aan coöperaties leveren, zij het minder dan
vroeger. In de Dourostreek moeten wijnboeren steile hellingen bewerken, maar in de uitgestrekte vlakten van Alentejo gaat het bewerken van wijngaarden eenvoudiger.
De rol van klimatologische en economische invloeden ziet men duidelijk in de streek Vinho Verde. Wijnbouw werd hier in het verleden vaak uit economische noodzaak gecombineerd met andere
vormen van landbouw. De regenval in Vinho Verde varieert van 1.200 mm aan de kust tot 2.900
mm in de bergen ten zuiden van de rivier de Minho. Als gevolg van de klimatologische omstandigheden en de vaak niet rendabele, kleine percelen pasten wijnboeren in het verleden vaak gelei-
dingssystemen toe waarmee wijnstokken de hoogte in werden geleid, om zo rotting (vooral grijze
rot) tegen te gaan en om op de grond ruimte te maken voor het verbouwen van andere gewassen
zoals maïs. Tegenwoordig passen de meeste wijnboeren moderne systemen toe, zoals het cordonsysteem, waarbij de druiven zo’n anderhalve meter boven de grond langs draden groeien. Zo krijgen de druiven meer zonlicht en is mechanisch oogsten mogelijk.
Een van de traditionele geleidingssystemen in Minho is uveiras of enforcado. ‘Uveira’ betekent ‘druivenboom’ en ‘enforcado’ betekent zoiets als ‘gehangen’ of ‘opgeknoopt’. Men laat
hierbij een of meerdere wijnstokken vrijuit groeien in een boom (een kastanjeboom, populier
of plataan) en zich verstrengelen met de takken van de boom. Dit bespaart ruimte, maar leidt tot wijnen van geringe kwaliteit. Een andere geleidingsmethode die men in Minho vroeger
vaak toepaste, was de pergola-methode, ook wel ramadas of latadas genoemd. ‘Ramada’
betekent ‘loof’ en ‘latada’ is ‘latwerk’ of ‘traliewerk’. Dit systeem bestaat uit horizontale struc-
turen. Deze latwerken zitten regelmatig boven wegen, waardoor improductieve ruimten benut
kunnen worden. Het vermindert de kans op rot, doordat de druivenstokken in de hoogte meer wind vangen en de druiven zo sneller drogen.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
129
[FOTO Shutterstck nr.
Anno 2015: druivenstokken op ouderwetse wijze in bomen geleid in Minho
In de Dourovallei moet de bodem, die veel graniet en leisteen bevat, altijd eerst tot een diepte van zeker een meter omgeploegd of opengespleten worden om een bruikbare bovenlaag te krijgen.
De eerste commerciële wijngaarden in de Douro werden aangelegd op smalle terrassen tegen de hellingen. Op de steilste hellingen staat op deze traditionele terrassen (zogenaamde socalcos)
vaak niet meer dan één rij stokken, met een dichtheid van 3.000 tot 3.500 stokken per hectare.
Nadat phylloxera in dit gebied had huisgehouden, werden de herbouwde terrassen breder en iets meer hellend gemaakt, met meer rijen en een dichtheid van 5.000 tot 6.000 stokken per hectare. Eind jaren zestig van de twintigste eeuw ontstond de noodzaak tot mechanisering en maakten
bulldozers hun entree in de Dourostreek. Men begon brede terrassen aan te leggen, zogenaamde
patamares, die de contouren van de hellingen volgden, gesteund door banken van schist in plaats van door stenen muurtjes. Vooral in de jaren tachtig werden veel patamares aangelegd. Het grote
voordeel was dat deze terrassen breed genoeg waren voor tractoren en andere vormen van
mechanisatie (mits de hellingen minder steil zijn dan 30 procent), maar een nadeel was dat de
plantdichtheid omlaag moest tot 3.500 stokken per hectare en dat erosie vrij spel had. Tegenwoor-
dig zijn de smalle terrassen met één rij stokken weer in zwang. Vooral in de heuvels ten noordoosten van Peso da Régua, het kerngebied van de in 1756 afgebakende portproductiezone, zijn veel socalcos te vinden.
130
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr.
Terraswijnbouw in de Dourovallei (foto: Teo van Gerwen)
23.7 Vinificatie De Portugese wijnen van tegenwoordig lijken in weinig meer op de Portugese wijnen uit de jaren tachtig van de twintigste eeuw. De enigszins boerse, ruwe wijnen van weleer hebben plaatsgemaakt voor fruitige, zuivere, uitgebalanceerde wijnen. Sinds de toetreding tot de EU in 1986 is
er grote vooruitgang geboekt in keldertechnieken (zoals temperatuurcontrole en zachte persing) en hygiëne. Jarenlange rijping op oude houten vaten is er nauwelijks meer bij; roestvrij staal en nieuw hout zijn hiervoor vaak in de plaats gekomen.
In het begin van deze eeuw heeft het overwegend rood producerende Portugal zich ook ontwikkeld als een serieuze producent van witte wijn. Een goed voorbeeld van het ‘nieuwe’ Portugal
ziet men in de Dourostreek. Behalve port produceert de Douro tegenwoordig ook goede, droge tafelwijnen, zowel rode als witte. In moderne, gekoelde kelders rijpen wijnen net zo goed als
vroeger in het relatief koele Vila Nova de Gaia. Ook de kwaliteit van Vinho Verde is enorm verbeterd. Rosé wordt in Portugal niet veel geproduceerd – Mateus rosé niet meegerekend. De
consumptie van rosé is in Portugal ook beperkt. Portugese rosés die op de Nederlandse markt
verschijnen, komen veelal uit het zuiden van Portugal, zoals uit Alentejo en Península de Setú-
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
131
bal. Touriga nacional, aragonez en castelão worden voor rosés het meest gebruikt. In het begin van de 21e eeuw is een nieuwe generatie wijnproducenten opgestaan. Vaak zijn zij
goed opgeleid. Wijnen zijn doorgaans fruitiger en sneller op dronk dan in het laatste kwart van de
twintigste eeuw, maar veel Portugese wijnen zijn nog steeds samengesteld uit diverse druivenras-
sen. Port is een goed voorbeeld van een wijn die altijd van meerdere druivenvariëteiten is gemaakt. Hij ontleent zijn karakter en complexiteit aan een hele serie druivenrassen, waaronder touriga
nacional, tinta roriz, touriga franca, tinta barroca, sousão, tinta amarela en tinta cão. Cépagewijnen (varietals) ziet men in Portugal weinig, zeker in vergelijking met andere landen, maar ze komen vaker voor dan vroeger. Moscatel Het aromatische druivenras moscatel (de Portugese naam voor muscat) ontwikkelt bij rijping hoge suikerwaarden en wordt in Portugal veel gebruikt voor zoete, versterkte wijnen. Twee gebieden in Portugal zijn beroemd om hun zoete Moscatels: Península de Setúbal en Douro. Moscatel de Setúbal
De moscateldruif van Setúbal is identiek aan muscat d’Alexandrie. Op het schiereiland Setúbal groeit ook een kleine hoeveelheid moscatel roxo. Deze muscatvariant heeft een roze schil en
is waarschijnlijk een mutatie van de moscatel galego branco (zie hieronder). De schillen van de
muscatdruiven zijn rijk aan smaak en worden voor de gisting niet verwijderd. Na de mutage met wijnalcohol macereren de schillen nog minstens 3 maanden, waarna de wijn een rijping onder-
gaat van minimaal 18 maanden op eikenhouten vaten. Jonge Moscatel de Setúbal is bleek van kleur en heeft aroma’s van citrusfruit (marmelade), bloemen en druiven. De meeste Moscatel
de Setúbal wordt binnen 5 jaar verkocht. Oudere, rijpe Moscatel de Setúbal heeft een gouden
kleur en ontwikkelt aroma’s van honing, vijgen en noten. Tien of zelfs twintig jaar houtrijping komt weleens voor en levert een complexe wijn op. Ook na jarenlange flesrijping kan een Moscatel de Setúbal aan complexiteit winnen. Wijn met de herkomstbenaming DOP Setúbal bevat minimaal
67 procent muscat d’Alexandrie of moscatel roxo. Moscatel de Setúbal is voor minstens 85 procent van muscat d’Alexandrie gemaakt, Moscatel Roxo (soms simpelweg Roxo genoemd) van minstens 85 procent moscatel roxo. Het alcoholgehalte van deze wijnen is 16 tot 22 procent. Moscatel do Douro
De variant van de moscateldruif die in de Dourovallei voorkomt, de moscatel galego branco,
staat beter bekend als de muscat blanc à petits grains, die over het algemeen als de beste muscatsoort wordt gezien. Ook Moscatel do Douro is zoet en versterkt. De meeste moscatelstokken staan in het gedeelte van de Douro dat bekendstaat als Cima Corgo (zie blz. 157). Het merendeel van Moscatel do Douro komt uit Favaios, op de noordoever van de rivier Douro. Moscatel do Douro is vaak een complexe wijn met een alcoholpercentage van minimaal 16,5 procent
en een goede zuurbalans. De houtrijping is minimaal 18 maanden, maar 10 tot 20 jaar komt
ook voor. Citrusaroma’s maken bij wijnen met lange vatrijping plaats voor aroma’s van vijgen,
132
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 89526907]
Oogst in de Dourovallei
noten en rozijnen. Moscatel do Douro moet voor minstens 85 procent van moscateldruiven zijn gemaakt. Moscateldruiven uit de Dourostreek worden ook gebruikt om witte port een aromatische ‘lift’ te geven.
Vinificatie van port Essentieel bij de vinificatie van port is een snelle extractie van kleur en tannine. De gistingsperi-
ode van port duurt maar circa 48 uur. Als ongeveer de helft van de suikers is omgezet in alcohol, wordt de gisting beëindigd met aguardente: kleurloze wijnalcohol met een alcoholgehalte van
zo’n 77 procent. Er blijft dus behoorlijk wat restzoet in de wijn achter, tussen 80 en 120 gr/l. Het
De opvoeding van port vond ooit verplicht plaats in het koelere Vila Nova de Gaia, maar deze verplichting bestaat niet meer. Door veel betere koeltechnieken dan vroeger kan de opvoe-
ding nu ook in het productiegebied zelf gebeuren. Als die mogelijkheid niet bestond, zouden individuele wijngoederen in de Dourovallei nauwelijks een overlevingskans hebben gehad...
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
133
Pigeage (links) en remontage (rechts) in een lagar (foto’s: René van Heusden)
uiteindelijke alcoholgehalte van port is gewoonlijk tussen 19 en 22 procent. Doordat de fermentatie al na enkele dagen gestopt wordt, is de most veel korter in contact met de druivenschillen dan bij
het maken van gewone (rode) wijn. De maceratie moet daarom zo krachtig mogelijk zijn, om zoveel mogelijk smaak, kleur en tannine aan de schillen te onttrekken. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw werd bijna alle port in lagares gemaakt: lage, stenen troggen, meestal van graniet, waarin
de druiven werden getreden en gefermenteerd. Er bestaan tegenwoordig wel modernere vinifica-
tiesystemen, maar men gebruikt nog steeds graag lagares voor de topcategorieën port. Op het
principe van lagares zijn eigenlijk ook de moderne systemen gebaseerd. De mensenvoet is, wat
men er verder ook van vindt, ideaal om druiven te persen zonder de pitjes te pletten, die anders bittersmakende fenolen aan de wijn zouden afgeven.
Na de gisting wordt de ruwe port opgeslagen in tanks. In het voorjaar na de oogst wordt een groot deel van de jonge port naar de wijnhuizen in Vila Nova de Gaia vervoerd, waar de blending en
rijping plaatsvinden. Tawny’s van hoge kwaliteit (zie verderop) rijpen vaak in grote vaten van 550 à 600 liter inhoud, zogeheten pipes of pipas. Behalve Single Quinta (port van druiven van één
wijngoed) zijn bijna alle portwijnen complexe blends. De grote porthuizen proberen door blenden
134
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Vaten met rijpende port in Vila Nova de Gaia
een herkenbare huisstijl te creëren. Nadat de wijnen in de lodges (wijnkelders) zijn aangekomen, worden ze gekeurd. Bij deze keuring worden de wijnen geclassificeerd. Lagares
Als de druiven uit de wijngaard arriveren, besluit de wijnmaker eerst of hij de druiven al dan niet
gedeeltelijk ontsteelt voordat ze de lagar in gaan. De lagar heeft meestal een vierkante of recht-
hoekige vorm, wanden van een kleine meter hoog en als regel een inhoud van 15 pipes, ongeveer
7.500 liter. De lagar wordt tot ongeveer 25 cm onder de rand gevuld met de druiven die op één dag geoogst zijn. Volgens de traditie begint het werk in de lagar aan het eind van de dag, als de oogsters klaar zijn. Arm in arm lopen mensen in een bepaald ritme door de bak met druiventrossen.
Hierbij wordt de manta (hoed) van schillen en pitten steeds ondergedompeld en wordt de gewenste kleur aan de schillen onttrokken. Het werk is fysiek vrij zwaar. Autovinificadores
Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw zijn modernere vinificatiesystemen in gebruik, die veel minder arbeidskracht vergen. Als eerste verschenen de autovinificadores op het toneel (zie
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
135
Water return valve
2
c
1
a
b Water return valve
Cap
2
c
a
1
b
Cap
Door
Door
Autovinificador
afbeelding). Hiermee wordt een krachtige en grondige extractie bereikt. Het systeem houdt zichzelf in
stand door de ontwikkeling van koolzuurgas, het natuurlijke nevenproduct van de fermentatie. Als binnen deze machine een bepaalde druk is opgebouwd, ontsnapt het koolzuurgas door het gekalibreerde waterslot (zie afbeelding: C). Doordat de druk binnen het vat wegvalt, sproeit de fermenterende
most terug over de ‘hoed’. Tegelijkertijd stelt het waterslot zich weer in en begint de cyclus opnieuw. Bij het begin van de fermentatie is de cyclus vrij langzaam, maar na een paar uur, als er voldoende
koolzuurgas is ontwikkeld, is de drukopbouw zodanig dat iedere cyclus in 10 tot 15 minuten verloopt. Robotic lagares
Omdat de verwerking van druiven in traditionele lagares kwalitatief tot de beste resultaten leidde, is
door een belangrijke producent de zogenaamde robotic lagar ontwikkeld. Door een vernuftige combinatie van techniek en automatisering is eind jaren negentig een systeem bedacht dat de manier van het treden van de druiven tot in de perfectie op mechanische wijze imiteert. In een roestvrij-
stalen bak van 4 bij 4 meter worden de druiven gestort tot een hoogte van 80 cm. Door het grote
oppervlak en de persing van regelbare stempels in plaats van blote voeten, vindt er in de most een ideale extractie plaats van tannine en anthocyanen. Het gebruik van deze robotic lagares (in het Portugees: pisadores automaticos) neemt meer en meer toe. Portstijlen: houtrijping en flesrijping Hoewel er veel verschillende porttypen bestaan (zie hieronder), zijn er twee basiscategorieën te
onderscheiden: portwijnen die op hout rijpen en portwijnen die op fles rijpen. Beide stijlen komen in verschillende soorten voor.
136
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Robotic lagar
Bij portwijnen die op houten vaten rijpen, vindt meer oxidatie plaats, waardoor de kleur en de
aroma’s veranderen. Deze wijnen ontwikkelen een lichtere, oranjeachtige kleur, die tawny wordt
genoemd. De aroma’s kenmerken zich door rijpe tonen. Ze worden gebotteld als ze op dronk zijn.
Voorbeelden van deze portstijl zijn Tawny, Colheita, Old Tawny (Tawny met leeftijdsaanduiding) en sommige Late Bottled Vintage.
Daarnaast bestaan er op fles gerijpte portwijnen, die zich kenmerken door een lichte vorm van
oxidatie. De kleur van deze stijl port is vaak intens donkerrood en wordt ruby genoemd, naar het
Engelse woord voor robijn. In het aroma zijn meer frisse en fruitige tonen te herkennen. Voorbeel-
den van deze portstijl zijn Ruby, Crusted, Vintage en ongefilterde Late Bottled Vintage. Vooral vin-
tage port kan goed worden bewaard, doordat deze zich in de fles goed ontwikkelt. Typen port
Er bestaan veel verschillende porttypen, die van elkaar verschillen in kleur, zoetheid, herkomst, kwaliteit en rijping. Flessen met port die snel na aankoop kan worden gedronken, worden afgesloten met een stopkurk (in het Engels: T-stopper); flessen met port die moet ouderen hebben
een gedreven kurk. Geoxideerde porttypen, zoals Tawny en Colheita, kunnen na opening langer
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
137
bewaard worden dan niet-geoxideerde porttypen, zoals Vintage. Als vuistregel kan gelden: port die is afgesloten met een ‘gewone’ kurk is het best te consumeren binnen 3 dagen na opening van de fles, terwijl port met een stopkurk meestal een paar weken mee kan nadat de fles geopend is.
Bij veel porttypen staat geen oogstjaar op het etiket vermeld, omdat het om blends gaat. Bij de
porttypen Vintage, Late Bottled Vintage en Colheita is de vermelding van het oogstjaar echter ver-
plicht. Bij port die geëtiketteerd is als Colheita of als port met leeftijdsaanduiding moet het jaar van botteling worden vermeld. De facultatieve aanduiding Não Filtrado of Unfiltered kan men tegenkomen op flessen Vintage, Late Bottled Vintage of Crusted. Ruby en Ruby Reserva
Ruby, een basisport met een helderrode kleur, is het jongste en fruitigste type port. Het is een een-
voudig en vrij goedkoop porttype. Ruby is robijnrood van kleur. Het is meestal een blend van wijnen uit meerdere jaren en meerdere wijngaarden. De jonge wijnen rijpen in houten vaten of cementen
tanks en worden vervolgens geblend, gefilterd en gebotteld. De rijping duurt 2 tot 3 jaar. Ruby kan rijk en peperig zijn, maar ook wat scherp overkomen. Hij moet minimaal 3 jaar oud zijn voordat hij mag worden verhandeld.
Ruby Reserva/Reserve wordt gemaakt van eersteklas druiven en zorgvuldig geselecteerde blends.
Hij rijpt zo’n 3 tot 5 jaar. Hij is complex, bezit concentratie en heeft intense, fruitige aroma’s, maar is zachter dan een gewone Ruby. Hij kan vol en astingent zijn, maar minder dan een Vintage of Late Bottled Vintage. Ruby Reserva heeft in 2002 de categorie Vintage Character vervangen. Tawny en Tawny Reserva
Net als Ruby is Tawny een basisport. Tawny rijpt in theorie langer dan Ruby en is samengesteld uit
wijnen met een verschillende rijpingsgraad, afkomstig van oudering in oude cascos (vaten met een inhoud van zo’n 550 liter) of toneis (een veelvoud daarvan: 20 tot 60 pipas), maar veel goedkope
Tawny is niet meer dan een vermenging van witte en rode port en smaakt als een verdunde Ruby.
Hij wordt gewoonlijk na 3 jaar houtrijping gebotteld. Voor Tawny worden vaak lichte wijnen gebruikt
die gemaakt zijn van druiven uit het betrekkelijk koele Baixo Corgo. De wijn mag pas na een opslag van 3,5 jaar worden verkocht, maar sommige porthuizen hanteren een langere rijpingsperiode. Bulk-Tawny’s worden soms voor een langere of kortere periode onder warme omstandigheden opgeslagen (niet in Vila Nova de Gaia, maar in de Dourostreek zelf), zodat de rijping versneld
wordt. De kleur van Tawny is door de langere vatrijping lichtrood en soms doorzichtig. De aroma’s
doen denken aan gedroogde vruchten en soms hout. Tawny smaakt zachter dan Ruby. Hoe ouder de wijn, hoe meer deze kenmerken op de voorgrond treden.
Tawny Reserva/Reserve heeft een lichtrode of bruinachtige kleur en aroma’s van gedroogde
vruchten, gebrande aroma’s en hout. In de mond valt de zachtheid op die karakteristiek is voor wijnen die op houten vaten geouderd zijn. De houtrijping van de wijn is gemiddeld 7 jaar.
138
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Een serie Colheita’s (foto: René van Heusden)
Old Tawny (met leeftijdsaanduiding)
Dit is een port met op het etiket een leeftijdsaanduiding van 10 jaar, 20 jaar, 30 jaar of meer dan
40 jaar oud. Het is een wijn van hoge kwaliteit, samengesteld uit wijnen van verschillende oogstjaren. De wijn rijpt lang op vat en ontwikkelt daarbij een zijdeachtige complexiteit. De leeftijd op het etiket
moet corresponderen met de gemiddelde leeftijd (bij benadering) van de wijnen waaruit hij is samengesteld. Op het etiket moet ook vermeld staan wanneer de wijn gebotteld is. Porthuizen mogen de
termen 10 Years Old etc. niet zomaar gebruiken; het Instituto dos Vinhos do Douro e do Porto keurt
de wijn en geeft alleen toestemming als de wijn voldoet aan de karakteristieken die bij de desbetref-
fende vermelding passen. Bij oude Tawny’s verandert de kleur van rood naar oranjebruin. De oxidatie vertaalt zich in aroma’s van gedroogde vruchten, gebrande aroma’s en specerijen. Vintage
Vintage is port van uitzonderlijke kwaliteit, die afkomstig is uit de beste wijngaarden en uit één
oogstjaar. Hooguit 2 procent van de productie is Vintage. Het oogstjaar moet worden vermeld.
Hij rijpt ongeveer 2 jaar op hout voordat hij – ongefilterd – gebotteld wordt. Op het moment van
goedkeuring door het Instituto dos Vinhos do Douro e do Porto (na 2 jaar) moet hij over uitzonderlijke organoleptische kwaliteiten beschikken qua geur, kleur en karakter. Jonge Vintage heeft een
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
139
Flessen port in een etalage in Porto (foto: René van Heusden)
ondoorzichtige, intense kleur, met vaak een hint van zwarte bessen en rijpe druiven. Na verloop van tijd verschuift de kleur naar robijnrood en ten slotte (donker) roodbruin. De rijping op fles
bepaalt de smaakontwikkeling. Door de oudering op fles wordt de wijn zacht, meer open en ele-
gant, waarbij de aanvankelijke astringentie geleidelijk verdwijnt. Hij ontwikkelt een evenwichtig en
complex aroma. Na enige jaren op fles ontstaan ‘gebrande’ aroma’s als van chocola, cacao, koffie en sigarenkistjes, aroma’s van specerijen (kaneel, peper) en soms van fruit en bloemen. Vintage vertegenwoordigt maar een klein deel van de portproductie. Ongeveer drie keer per decennium wordt een oogst als Vintage gedeclareerd. LBV (Late Bottled Vintage)
Late Bottled Vintage is port van hoge kwaliteit, afkomstig uit één goed oogstjaar. Het gaat om
een portwijn die niet als Vintage is erkend, maar zich op vat uitstekend blijkt te ontwikkelen. Hij
rijpt enkele jaren op groot hout of roestvrij staal (om het oxidatieve proces te vertragen) en wordt gebotteld tussen 4 en 6 jaar na de oogst. Op het etiket staat zowel het oogstjaar als het jaar van
botteling vermeld. Late Bottled Vintage heeft meer diepte en smaak dan een Ruby Reserva. Hij is vol, zacht en heeft een (min of meer) fruitig aroma. Afhankelijk van de duur en aard van de rijping
140
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Goede Vintage kan lang bewaard worden, tot zeker 40 à 50 jaar. Het gaat dan om klassieke
jaren en meestal Engelse huizen. Vintage wordt ongefilterd gebotteld en bij de flesrijping ontstaat depot. Hoe ouder de port, hoe meer depot. Daarom kan Vintage het best gedecanteerd
worden. Omdat Vintage weinig contact met zuurstof heeft gehad, gaat een opengemaakte fles snel oxideren en verliest de wijn zijn frisse, fruitige aroma’s. Het beste is om een oude Vintage binnen 2 of 3 dagen uit te schenken. Jonge Vintage (minder dan 5 jaar oud) kan na opening
een paar dagen langer goed blijven. Een fles Late Bottled Vintage heeft minder depot dan een Vintage (of soms zelfs geen) en kan ongeveer een week open staan.
kan hij al wat ontwikkeling vertonen. LBV is normaliter minder astringent en minder vol dan een
Vintage uit hetzelfde jaar, maar is in het beste geval harmonieus zacht en elegant, afhankelijk van
de stijl van de producent. Hij is als gevolg van langere vatrijping sneller op dronk dan een ‘gewone’ Vintage. LBV is in de regel op dronk wanneer hij op de markt komt. Anders dan Vintage wordt hij meestal gefilterd voor botteling. Colheita
Colheita is port van hoge kwaliteit, afkomstig van één oogst, net als een Vintage. Dit porttype rijpt
echter minimaal 7 jaar op hout voordat hij gebotteld wordt. Op het etiket moet behalve het oogstjaar ook vermeld staan wanneer de port gebotteld is. Voor de botteling wordt hij gefilterd. Tijdens de
oudering op vat ontwikkelen zich tawny-achtige aroma’s van gedroogde vruchten, hout en specerijen. Colheita lijkt hierin enigszins op een oude Tawny, maar waar Tawny een assemblage mag zijn van
wijnen uit meerdere jaren, heeft Colheita als basis alleen de wijnen van één bepaald jaar. Naarmate
een Colheita op vat ouder wordt, nemen de zachtheid, harmonie en complexiteit van het bouquet toe. Op fles ontwikkelt hij zich nauwelijks. Colheita is vooral bestemd voor de Portugese markt. Crusted
Dit porttype is een blend van portwijnen uit meerdere oogsten, die na 3 tot 4 jaar fustlagering
ongefilterd wordt gebotteld, net als Vintage. Hij mag pas 3 jaar na botteling worden verhandeld. Hij ontleent zijn naam aan het depot dat hij afzet in de fles. Dit depot zorgt voor een soort korst (in het Engels: crust) aan de binnenkant van de fles. Hij moet daarom gedecanteerd worden. Het is een
krachtige, donkergekleurde en geconcentreerde port, die te beschouwen is als een bovengemiddelde Ruby. Hij ontwikkelt zich op fles. Crusted komt niet veel voor. Single Quinta
Dit porttype is gemaakt van druiven van één wijngoed en dus niet het resultaat van het blenden
van wijnen van verschillende wijngaarden. De kwalificatie Single Quinta kan bij alle porttypen voorkomen, zolang de druiven maar van de genoemde quinta afkomstig zijn, maar in de praktijk betreft
het vaak een Vintage die het productieproces van Vintage volgt, maar niet als Vintage gedeclareerd
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
141
wordt. In sommige jaren kiezen vooral de grote porthuizen ervoor hun Vintage als Single Quinta te
verkopen, als ze de oogst goed maar niet uitzonderlijk goed vinden. In feite is het dan een Vintage, maar de port hoeft minder lang op fles bewaard te worden om zijn kwaliteit te laten zien. Rosé port
Rosé port (geëtiketteerd als Rosado, Rosé of Pink Port) is een recente toevoeging aan het brede portscala. Het is een Ruby, waarbij er zeer kort schilcontact is geweest, en het is eerder een
nicheproduct, dat eind vorige eeuw werd ontwikkeld. Tijdens het rijpingsproces wordt contact met zuurstof grotendeels vermeden. Witte port
Witte port is gemaakt van witte druiven. Er zijn meer dan dertig druivenrassen toegestaan, waar-
onder viosinho, rabigato, malvasia fina, gouveio, moscatel, arinto, fernão pires en folgasão. Vaak
heeft witte port een iets lager alcoholgehalte dan rode, minimaal 18 procent in plaats van rond 20
procent. Hij krijgt minder dan 3 jaar houtrijping mee. In de praktijk rijpen commerciële witte portwij-
nen zo’n 18 maanden. Witte port presenteert zich in verschillende stijlen, vooral afhankelijk van de
ouderingsduur en de mate van zoetheid. Er is naast zoete ook droge port. Bij droge port is de most geheel vergist en is pas aan het eind van de vergisting alcohol toegevoegd. In de zoetheidsgraad bestaan vier categorieën. Van droog naar zoet zijn dit: • • • •
Extra Dry (Extra Seco) met minder dan 40 gr/l restsuiker; Dry (Seco) met 40-65 gr/l restsuiker;
Sweet (Doce) met 90-130 gr/l restsuiker;
Lágrima met meer dan 130 gr/l restsuiker.
White Reserve (Branco Reserva) is een witte portwijn van in theorie zeer goede kwaliteit. Hij wordt door samenstelling verkregen en heeft minstens 7 jaar houtrijping. De wijn presenteert zich goudkleurig, met een complex aroma waarin de houtrijping opvalt.
Er bestaan ook witte portwijnen met een floraal, complex aroma en een minimaal alcoholpercen-
tage van 16,5 procent (Branco Leve Seco). Hiermee komt men tegemoet aan de vraag naar lichte, droge wijnen met minder alcohol. Vinificatie van madeira Madeira is net als port een versterkte wijn. Hitte en lucht, gezworen vijanden van bijna elke wijnmaker, zijn voor de productie van madeira juist onmisbaar. Aanvankelijk werden de wijnen van
Madeira niet versterkt. In het midden van de achttiende eeuw is men hiermee op systematische wijze begonnen om de levensduur van de wijn te verlengen, zodat de wijn de lange zeereizen
overleefde. De productie van madeira bedraagt zo’n 3,3 miljoen liter per jaar. Tot de belangrijkste exportlanden behoren Frankrijk, Groot-Brittannië, Duitsland, Japan en de VS.
Na de oogst worden de druiventrossen vervoerd naar de vinificatieruimte, in de regel in de hoofd-
142
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr.
Madeira
stad Funchal. Daar vindt de gisting van de most plaats. De gisting gebeurt meestal in roestvrij-
stalen tanks. De duur van de gisting hangt af van het druivenras en de hoeveelheid restsuiker die de wijnmaker wil overhouden. Door toevoeging van wijnalcohol van 96 procent wordt de gisting stopgezet. Meestal gebeurt dit als de wijn 7 procent alcohol heeft bereikt. Het eindresultaat,
vinho claro genoemd, is de basiswijn voor de uiteindelijke madeira. Het alcoholgehalte daarvan is minstens 17 procent. Warmte en lucht laten de wijn oxideren in een rijpingsproces dat in dit
geval maderisatie wordt genoemd. Bij andere wijntypen is maderisatie een negatieve term die duidt op bederf door verhitting/oxidatie. De rijping van madeira is altijd oxidatief en neemt ten minste
enkele maanden in beslag. Nadat de ‘gestoofde’ wijn is afgekoeld en tot rust is gekomen, wordt hij eventueel geblend en vindt een laatste versterking met wijnalcohol plaats. De controle op de
productie, regelgeving en kwaliteit wordt uitgevoerd door het Instituto do Vinho, do Bordado e do
Artesanato da Madeira (IVBAM). Een proefpanel van het IVBAM test de madeira’s ook op smaak en samenstelling. Sinds 2015 is het verplicht om de datum van botteling op de fles te vermelden. Hoge zuurgraad Alle madeira’s hebben een hoge zuurgraad. Dit vindt zijn verklaring onder andere in de vulkanische bodem van het eiland; het hoge gehalte aan aluminium, ijzer en zwavel in de bodem blokkeert, in
combinatie met een laag kalkgehalte, de opname van fosfor en kalium. Ook het klimaat speelt een
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
143
rol. In de zomer is het op Madeira minder warm dan velen denken, waardoor de druiven hun zuur
behouden. Vooral in het noorden van Madeira en hoog in de bergen rijpen de druiven minder goed. Daarnaast hebben de verschillende druivenrassen ook zo hun eigen natuurlijke zuurgraad, met sercial als zuurste.
Productiemethoden: estufa en canteiro
Er bestaan grofweg twee verschillende productiemethoden voor madeira: estufa (‘broeikas’, ‘stoof’) en canteiro (‘schraag’): •
De estufa- of estufagem-methode: Een estufa was oorspronkelijk een vertrek om fusten wijn in
te maderiseren. Tegenwoordig wordt er een grote (betonnen of roestvrijstalen) tank met een buizenstelsel of verwarmingselementen onder verstaan. Door de buizen of verwarmingselementen loopt warm water. De wijn in de tank wordt langzaam verwarmd tot 45 à 55 ˚C gedurende 3 tot
5 maanden. Op deze manier vindt de oudering relatief snel plaats. De aldus verkregen vinho de
estufagem mag pas 12 maanden na de estufagem op de markt komen maar nooit vóór 31 oktober van het tweede jaar na de oogst. Vooral de goedkopere, commerciële madeira’s worden volgens deze methode gemaakt.
•
Canteiro-methode: In het canteiro-systeem worden de houten cascos met wijn na de fermen-
tatie op een schraag van twee balken geplaatst in een verwarmde ruimte, bijvoorbeeld in een loods met een glazen dak. De balken bevinden zich iets boven de vloer. De verwarming en
afkoeling van de wijn duurt minimaal 6 maanden, maar de beste madeira’s blijven 30 jaar of
langer in de verwarmde ruimte liggen. Dit systeem is de kostbaarste methode om madeira te maken. Er is meer verdamping en er bestaat een groter risico op azijnsteek. De toevoeging
van de alcohol kan vóór of na het verwarmingsproces plaatsvinden. De wijn die volgens deze methode wordt gemaakt (vinho do canteiro) is pas 36 maanden na de laatste toevoeging van alcohol geschikt voor botteling of export. Madeira’s die via deze methode zijn geproduceerd,
zijn in de regel verfijnder en complexer dan madeira’s die het resultaat zijn van de estufagemmethode.
Gezien de hoge productiekosten is een fles madeira eigenlijk helemaal niet duur. De productiekosten zijn hoog door de volgende omstandigheden: • • •
De druiventeelt en de productie zijn zeer kleinschalig.
Door de steile hellingen is mechanisatie vrijwel onmogelijk.
Door de warmte en het hoge vochtgehalte op Madeira komen er in de wijngaarden veel s chimmelziekten voor.
• •
De jarenlange rijping kost investeringskapitaal.
Tijdens de rijping verdampt elk jaar een paar procent van de wijn.
Druivenrassen voor madeira
Voor de productie van madeira zijn zo’n twintig druivenrassen toegestaan. Dertien daarvan zijn
officieel aanbevolen. Hiertoe behoren onder andere de vier ‘edele’ witte rassen sercial, boal/bual
(malvasia fina), malvasia/malmsey (malvasia cândida, malvasia de São-Jorge) en verdelho. Verder
144
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 131676266]
Eikenhouten vaten met madeira in de openlucht
zijn onder meer bastardo, terrantez (folgasão) en listrão aanbevolen. Tot de toegestane druivenrassen behoren ook de witte caracol en de blauwe complexa en deliciosa, maar deze rassen worden
hoogst zelden gebruikt. Het meest gebruikt worden tegenwoordig boal, malvasia, sercial, terrantez, tinta negra en verdelho.
De blauwe tinta negra, het meest aangeplante druivenras van Madeira, is goed voor 85 procent van de productie van Madeira. Dit druivenras is makkelijk te telen en staat aan de basis van de
goedkoopste typen madeira en de tafelwijnen van het eiland. Van tinta negra kunnen madeira’s in alle wijnstijlen gemaakt worden, van zeer droog tot zeer zoet.
Volgens de Europese regelgeving moet madeira, net zoals elke andere wijn, voor minimaal 85 procent van het druivenras gemaakt zijn dat als enige op het etiket vermeld staat. Typen madeira Er bestaan veel verschillende typen madeira, maar alle madeira’s zijn fris-zuur, ook de zoetste varianten. Hoe zoet madeira ook is, het hoge zuur zorgt voor balans en maakt madeira uniek.
Sommige madeira’s worden van één druivenras gemaakt, andere madeira’s zijn blends, vaak van meerdere oogstjaren. Madeira’s die het resultaat zijn van geblende wijnen, hebben op het etiket een leeftijdsaanduiding (de gemiddelde leeftijd van de blend, net als bij port). Ook bestaan er –
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
145
afhankelijk van het moment waarop de gisting met wijnalcohol is stopgezet – verschillende stijlen: extra dry, dry, medium dry, medium rich/sweet en (fine) rich. Het zoet in madeira is onvergiste druivensuiker.
Het merendeel van de geproduceerde madeira’s is van de eenvoudigste kwaliteit: 3 jaar oud. De
vijf topdruivenrassen voor madeira zijn de witte rassen sercial, verdelho, terrantez, boal (bual) en malvasia (malmsey).
Sercial, Verdelho, Terrantez, Boal en Malmsey
De druivenrassen sercial, verdelho, terrantez, boal en malvasia zijn verbonden aan madeira’s met een bepaalde zoetheidsgraad. Van droog naar zoet zijn dit: •
Sercial: Het druivenras sercial, op het vasteland van Portugal bekend als esgana cão, levert in de praktijk de droogste madeira’s op (seco, dry). Sercialdruiven worden vaak als laatste
geoogst en groeien vooral in zeer hoog gelegen wijngaarden, op terrassen van 600 tot 800
meter aan de noordkant van het eiland. Ze hebben een dikke schil en bevatten veel zuren en relatief weinig suikers, mede als gevolg van de koele plaatsen waar ze staan aangeplant. In
hun jeugd kunnen madeira’s van sercial wat hard en astringent overkomen. De kleur is vrij licht (amber). De vergisting wordt pas laat gestopt, zodat er weinig restsuiker overblijft. Bij het verwarmingsproces krijgt Sercial wat minder warmte dan de andere typen madeira. •
Verdelho: Verdelho is het meest aangeplante witte druivenras op Madeira. Voordat de druifluis toesloeg op Madeira was zo’n twee derde van de wijngaarden van het eiland met verdelho
beplant. Tegenwoordig is hij vooral aan de noordkust van Madeira te vinden op terrassen van
400 tot 600 meter hoogte. Madeira die van alleen verdelho is gemaakt, is herkenbaar aan een
honingachtig, amandelachtig en beetje rokerig aroma. Hij is halfdroog (meio seco, medium dry) en heeft een amberachtige of kastanjeachtige kleur. Verdelho is wat voller dan Sercial.
•
Terrantez: Het druivenras terrantez is aan een revival bezig, hoewel de aanplant nog steeds
beperkt is. Hij heeft hoge zuren en veel natuurlijke suikers. Terrantez wordt doorgaans eerder geoogst dan andere druivenrassen. Wijnen ervan zijn halfdroog of halfzoet en zitten qua stijl tussen een Verdelho en Boal in. •
Boal (Bual): Dit is de op een na zoetste madeira. Het druivenras boal (identiek aan malvasia fina) gedijt het beste op de 200 tot 400 meter hoge hellingen in het zuiden van het eiland.
Madeira Boal is halfzoet (meio doce, medium rich) en rijk van aroma en smaak. Het restsuiker-
gehalte is 40 tot 60 gr/l. Hij is iets lichter dan Malmsey. In de neus heeft Boal meestal wat rozijnen. Vaak heeft Boal in de verte een rokerige toon. •
Malmsey (Malvasia): Veel malvasiastokken staan aangeplant op de warmste plekken van
Madeira, met name in lage delen (tot 200 meer hoogte) in het zuiden van het eiland. Voor
Malmsey kunnen verschillende subvariëteiten van malvasia gebruikt worden, zoals malvasia
cândida en malvasia de São-Jorge. Malmsey is heel aromatisch, met in zijn jeugd aroma’s van gras, honing en kruiden. Een gerijpte versie heeft aroma’s van karamel, koffie en noten. De
kleur van een oudere Malmsey is donkerbruin en de wijn komt rijk, zacht, zoet en vettig over. De vergisting van malvasiadruiven wordt eerder gestopt dan die van bijvoorbeeld sercialdruiven,
146
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
waardoor er altijd een behoorlijke hoeveelheid restzoet in de wijn achterblijft. Malmsey is het zoetste type madeira, met een restsuikergehalte van meer dan 60 gr/l. Granel (Vinho de Granel)
Granel is de eenvoudigste madeira, gemaakt van overwegend tinta negra. Dit type is van zeer
eenvoudige kwaliteit, bedoeld voor grootwinkelbedrijven en gebruik in de keuken. Hij mag al een jaar na de oogst verkocht worden. Finest
Dit type, ook wel Choice of Selected (Seleccionado) genoemd, is net als Rainwater een basis-
madeira. Hij is meestal van goede kwaliteit, maar over het algemeen wordt hij gebruikt om mee te koken. Finest heeft minimaal 3 maanden estufagem gehad. De rijping is in totaal minimaal 3 jaar
en minder dan 5 jaar. Voor Finest wordt alleen het druivenras tinta negra gebruikt. Rainwater
Rainwater is een blend van minstens 85 procent verdelho en een klein deel tinta negra. De smaak is halfdroog. De rijping is 3 tot 5 jaar. Hij is altijd licht van kleur (lichtgoud). Vooral op de Amerikaanse markt is Rainwater populair. Madeira met leeftijdsaanduiding
Wijnen die het smaakprofiel hebben van madeira’s die minstens 5, 10, 15, 20, 30, (meer dan) 40 of
50 jaar rijping hebben ondergaan, kunnen onder de desbetreffende leeftijdsaanduiding op de markt worden gebracht. Het gaat meestal om blends. Op het etiket mag de naam van het (belangrijkste) druivenras staan. Vaak wordt een van de ‘edele’ druivenrassen gebruikt. Als het druivenras niet
vermeld wordt, is de wijn gemaakt van tinta negra. In theorie gaat het om de gemiddelde leeftijd
van de geblende wijnen, maar in de praktijk is het meer een aanduiding van de stijl. Als een blend na 5 jaar rijping niet smaakt zoals men van een 5 jaar oude madeira zou verwachten, kan de wijn niet als 5 Anos of 5 Years worden aangeboden. Zowel de estufagem- als de canteiro-methode
mogen worden gebruikt. Madeira’s van 10 jaar of ouder zijn doorgaans volgens de canteiro-methode tot stand gekomen. Sinds 2015 is de leeftijdsaanduiding 50 Years (50 Anos) toegestaan. De volgende leeftijdsaanduidingen komen voor (tussen haakjes de Portugese naam):
• •
5 Years (5 Anos), ook wel Reserve (Reserva) genoemd;
10 Years (10 Anos), ook wel Old Reserve (Reserva Velha) of Special Reserve (Reserva Especial) genoemd;
•
15 Years (15 Anos), ook wel Extra Reserve (Reserva Extra) genoemd, een stijl die vrijwel niet voorkomt;
• • • •
20 Years (20 Anos); 30 Years (30 Anos);
More than 40 Years (Mais de 40 Anos); 50 Years (50 Anos).
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
147
Solera Dit type madeira is altijd een blend van meerdere oogstjaren, maar de basiswijn komt uit één oogstjaar. Het gaat altijd om wijn van één druivenras. Alleen aanbevolen druivenrassen zijn toegestaan.
De botteling vindt pas plaats na een opslag van minimaal 5 jaar in houten vaten. Voor de verhitting
is alleen de canteiro-methode toegestaan. Aan elk van de cascos mag jaarlijks slechts één keer niet meer dan 10 procent van de bestaande wijn onttrokken worden. Het vat wordt dan weer bijgevuld
met jonge wijn van hetzelfde druivenras. In totaal mag er zo tien keer een deel van de wijn gebotteld
worden, waarna het hele vat in één keer moet worden gebotteld. Als de aanduiding Solera gekoppeld wordt aan een bepaald jaar (jaar van botteling), moet dat het oogstjaar van de oorspronkelijke basis-
wijn zijn. Solera-madeira is zeer exclusief. Frasceira
Frasceira-madeira moet minimaal 20 jaar in houten vaten en 24 maanden op fles ouderen. Het
oxidatieproces verloopt uiterst langzaam en verfijnd (canteiro-methode). Het is in de regel de beste kwaliteit madeira, in het beste geval afkomstig uit één oogstjaar. Gaat het om een blend, dan moet minstens 85 procent van de wijnen uit één oogstjaar komen. Op fles rijpt hij uitstekend, tot een
eeuw of langer. Het oogstjaar en botteljaar moeten op het etiket vermeld worden. Voor de productie mogen alleen de vier ‘edele’ druivenrassen gebruikt worden (sercial, verdelho, boal, malmsey). De
wijn wordt ofwel gemaakt van één druivenras ofwel van een blend van meerdere van de genoemde druivenrassen, mits een ervan minstens 85 procent van de samenstelling uitmaakt. Frasceira-
madeira’s worden genoemd naar het (dominante) druivenras waarvan ze zijn gemaakt. De vroegere aanduiding Vintage is voor madeira’s nu verboden. Colheita
Colheita-madeira is voor minstens 85 procent van een blend afkomstig uit één oogstjaar en wordt
gebotteld na ten minste 5 jaar houtrijping. In de praktijk gaat het vaak om vroeg gebottelde Frasceira-madeira. Het botteljaar en het oogstjaar moeten op het etiket vermeld worden. Commercieel is
dit type madeira een groot succes in Portugal. Colheita-madeira wordt in de praktijk vaak gemaakt
van een of meerdere van de vier edele druivenrassen, maar alle aanbevolen en voor DOP Madeira geautoriseerde druivenrassen zijn toegestaan. Als op het etiket geen druivenras vermeld staat, is
de wijn overwegend van tinta negra gemaakt. Het dominante druivenras moet minstens 85 procent van de wijn uitmaken.
Madeira bewaren Madeira is een van de best houdbare wijnen ter wereld. Topmadeira’s kunnen ruim een eeuw mee.
Een geopende fles madeira kan maanden en zelfs jaren goed blijven. Het is belangrijk te weten dat flessen madeira het best staande kunnen worden bewaard vanwege de hoge aciditeit. Het zuurgehalte en de alcohol zouden de kurk snel aantasten als de fles horizontaal bewaard wordt.
148
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr. 234816946]
Verzameling kostbare madeira’s in Funchal. De flessen worden rechtop bewaard.
23.8 Wijngebieden en herkomstbenamingen Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering Portugal was in 1756 een van de eerste Europese wijnlanden dat geografische afbakening
invoerde om de authenticiteit en oorspronkelijkheid van een wijn te garanderen (zie blz. 114). In
1908 werden onder andere Bucelas, Carcavelos, Colares, Dão, Madeira, Setúbal en Vinho Verde als região demarcada (afgebakende regio) erkend en kwam de eerste wijnwet tot stand. In 1929
werden de precieze productieregels voor deze gebieden vastgesteld. In 1979-1980 kwamen daar Bairrada, Algarve en Douro (voor tafelwijnen) bij. Na toetreding tot de EU in 1986 werden al deze gebieden omgedoopt tot Denominação de Origem Controlada (DOC).
Portugal is onder te verdelen in veertien wijnregio’s. Iedere wijnregio heeft een eigen Comissão de Viticultura da Região. Deze organisatie bewaakt de wijnindustrie op vele gebieden, zoals irrigatie, toegestane druivenrassen, rendement en aanduidingen zoals Garrafeira en Reserva. Vinho, IGP en DOP
De huidige Portugese wijnwet is aangepast aan de Europese wijnwet uit 2009. Men onderscheidt
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
149
van laag naar hoog de volgende drie kwaliteitsniveaus: •
Vinho: Ook wel Vinho de Portugal. Voorheen Vinho de Mesa (tafelwijn). Wijn zonder geografi-
sche aanduiding waarvan de druiven uit Portugal komen. Druivenras(sen) en oogstjaar mogen op het etiket vermeld worden, net zoals bij Vin de France (Frankrijk), Vino (Italië, Spanje) en Deutscher Wein (Duitsland).
•
Indicação Geográfica Protegida: In Europese termen spreekt men van Protected Geographical Indication (PGI). Deze wijn moet typisch zijn voor een bepaalde regio. Voor een IGP-wijn moet 85 procent van de gebruikte druiven uit de desbetreffende regio komen. Er zijn in Portugal
veertien herkomstgebieden aangewezen. Voorbeelden daarvan zijn Vinho Regional Terras da
Beira, Vinho Regional Duriense en Vinho Regional Península de Setúbal. Deze categorie komt officieel in de plaats van de oude categorie Vinho Regional (VR), maar de term Vinho Regional blijft nog wel in gebruik op etiketten. De controle van wijnen die als IGP op de markt komen, is in handen van een regionale commissie, Comissão Vitivinícola Regional genoemd. De regels
voor IGP-wijnen zijn minder streng dan die voor DOP-wijnen. Een groot aantal prestigieuze Portugese wijnen behoort tot deze categorie, omdat producenten soms kiezen voor druivenrassen of percentages druivenrassen die voor DOP-wijnen niet zijn toegestaan. •
Denominação de Origem Controlada (DOC): Tegenwoordig ook wel naar Europees voorbeeld
Denominação de Origem Protegida (DOP) genoemd. Portugal heeft 31 DOP’s. Hierbij is een regio strikt afgebakend en zijn alcoholgehaltes, toegestane druivenrassen, vinificatiemethoden etc. strikt vastgelegd. Wijnen die voor de categorie DOP in aanmerking komen, moeten bovendien worden geproefd en beoordeeld. Hiertoe beschikt elke DOP-regio over een regionale commissie. Garrafeira en andere kwaliteitsaanduidingen
Naast de drie genoemde categorieën kent Portugal enkele aanvullende kwaliteitscategorieën.
Deze gelden voor DOP- en IGP-wijnen met uitzonderlijke organoleptische eigenschappen, een
hoger natuurlijk (potentieel) alcoholgehalte of uit een uitzonderlijk goed oogstjaar. De belangrijk-
ste wettelijk vastgelegde aanduidingen zijn Colheita Seleccionada, (Grande) Escolha, Garrafeira en (Grande) Reserva. Voor wijnen met deze aanduidingen is de vermelding van het oogstjaar
verplicht. Aanduidingen op het etiket als Selecção do Enólogo (Winemaker’s Selection) zijn niet
officieel. Wel officieel (bij DOP- en IGP-wijnen) zijn de aanduidingen Colheita Tardia (late oogst) en Quinta (gemaakt van druiven van één wijngoed).
Op de aanduiding Garrrafeira gaan we hier wat dieper in. Deze term heeft een lange geschiedenis en wordt in het Portugees ook gebruikt voor ‘wijnwinkel’ of ‘wijnkelder’. Als officiële term voor DOP- en IGP-wijnen wordt Garrafeira gebruikt om aan te duiden dat het wijnen betreft met een
beduidend langere rijping dan het voorgeschreven minimum. Voor rode wijnen geldt een minimale
rijpingsperiode van 30 maanden, waarvan minstens 12 maanden op fles. Voor witte en rosé Garrafeira-wijnen geldt een rijping van ten minste 12 maanden, waarvan minstens 6 op fles. Garrafeira-
wijnen hoeven geen hoger natuurlijk (potentieel) alcoholpercentage te hebben dan is vastgelegd in het Regulamento de Produção e Comércio (cahier des charges) van de desbetreffende DOP/IGP.
Bij wijnen met de aanduiding Colheita Seleccionada, Reserva en Grande Reserva is dat wel het geval.
150
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Vinho Verde (Minho) Het gebied Vinho Verde of Minho is het noordelijkste wijnbouwgebied van Portugal. In 1908 werd
het gebied afgebakend voor Vinho Verde-wijn en de belangrijkste productieregels werden vastgesteld vanaf 1926. In 1984 werd Vinho Verde erkend als Denominação de Origem Controlada.
Wijnen uit deze streek die als Vinho Regional op de markt komen, dragen op het etiket de aanduiding Vinho Regional Minho.
De rivier Minho vormt in het noorden de grensafscheiding met het Spaanse Rías Baixas. De zuidelijkste punt van de productiezone van Vinho Verde ligt zo’n 30 km ten zuiden van de rivier Douro. Daarmee is de afstand noord-zuid zo’n 200 km. Belangrijke productieplaatsen zijn onder andere
Monção, Barcelos, Braga, Guimarães en Penafiel. In de regio zijn zo’n 19.000 voornamelijk kleine producenten actief. De totale wijngaardoppervlakte bedroeg in 2021 ruim 24.000 ha. In het verle-
den was het wijngaardareaal veel groter. In 2008 telde het gebied ruim 31.000 ha en dat daalde in 2015 tot zo’n 20.000 ha. Sindsdien is er weer sprake van een stijging. Nog steeds zijn de meeste wijngaarden kleiner dan 1 ha en is het bezit enorm versnipperd. Dit vormt mede een verklaring voor de grote omvang van de coöperaties in dit gebied.
Met een neerslaggemiddelde van 1.500 à 2.000 mm per jaar is Vinho Verde het meest regenrijke gebied van Portugal. Het is dan ook een zeer groene streek; reden waarom de kust ten noorden van Porto ook wel Costa Verde wordt genoemd. De koele en natte omstandigheden maken de
rijping van druiven soms moeilijk. In het verleden werd de rijping vaak extra bemoeilijkt doordat de druivenstokken langs pergola’s of in bomen omhoog werden geleid (zie blz. 129). Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw passen de meeste moderne wijnboeren en de grote wijngoederen
echter (lage) draadgeleiding toe, zoals het Franse cordon-systeem. Dit is gunstig voor de rijping en maakt bovendien mechanisch oogsten mogelijk. Veel wijngaarden zijn aangeplant in het stroomgebied van rivieren die uit de heuvels en bergen in het oosten richting de Atlantische Oceaan stromen. De dominante bodemsoorten zijn graniet, schist en gneis. Door sterk uiteenlopende ondergronden en temperaturen kunnen de wijnen behoorlijk van elkaar verschillen.
DOP Vinho Verde geldt niet alleen voor stille witte, rosé en rode wijnen maar ook voor mousserende wijnen. DOP Vinho Verde behoort qua productie tot de grootste DOP’s van Portugal. Het pro-
ductiegebied wordt onderverdeeld in negen subregio’s, waarvan de naam op het etiket kan voorkomen. Bij de onderverdeling is gekeken naar klimatologische omstandigheden, ligging (rivierdalen), bodemkenmerken en belangrijkste witte druivenrassen. Globaal van noord naar zuid zijn dit: • • • • • • •
Monção e Melgaço; Lima;
Cávado; Ave;
Basto;
Sousa;
Amarante;
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
151
[FOTO Shutterstock nr.
Alvarinho
• •
Paiva;
Baião.
Volgens de regels van de DOP moet de most voor basis-Vinho Verde (wit, rood en rosé) een
natuurlijk alcoholgehalte hebben van minimaal 8,5 procent. Voor Vinho Verde Alvarinho (uitsluitend gemaakt van alvarinhodruiven) geldt een minimaal natuurlijk alcoholgehalte van 11 procent. Voor
Vinho Verde met de vermelding van een subregio geldt een minimaal natuurlijk alcoholgehalte van 9 procent. Het uiteindelijke alcoholgehalte moet voor basis-Vinho Verde tussen 8 en 11,5 procent liggen, maar voor Vinho Verde met de vermelding van één druivenras, een subregio of de kwali-
teitsaanduidingen (Grande) Escolha, Colheita Seleccionada, Superior, Reserva, Reserva Especial, Grande Reserva of Garrafeira geldt een maximaal potentieel alcoholgehalte van 14 procent. Er
bestaat ook Vinho Verde Vindima Tardia, gemaakt van overrijpe druiven. Deze heeft een minimaal restsuikergehalte van 45 gr/l en een potentieel natuurlijk alcoholgehalte van 15 procent. Voor wijnen met de vermelding van een subregio is het vermelden van het oogstjaar verplicht.
Witte Vinho Verde wordt voornamelijk gemaakt van loureiro, azal, arinto (hier ook wel pedernã
genoemd), avesso, trajadura en/of alvarinho. Alvarinho, trajadura en loureiro zijn de succesvolste
152
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
druivenrassen voor Vinho Verde van hoge kwaliteit. Alvarinho is in heel het productiegebied Vinho
Verde toegestaan, maar mag in het geval van de vermelding van een subregio alleen op het etiket vermeld worden in combinatie met de naam Monção e Melgaço. Een producent uit Lima bijvoor-
beeld die een Vinho Verde op de markt wil brengen die geheel of gedeeltelijk van alvarinhodruiven is gemaakt, mag de wijn wel verkopen als Vinho Verde (Alvarinho), maar niet als Vinho Verde
Alvarinho uit de subregio Lima. Arinto vindt men in alle subregio’s, maar dit ras is niet toegestaan
voor wijnen die geëtiketteerd zijn als Vinho Verde Monção e Melgaço. Een wijn die is geëtiketteerd als Vinho Verde Alvarinho is altijd voor 100 procent van alvarinho gemaakt.
Over het algemeen heeft witte Vinho Verde een hoge zuurgraad, vooral door veel appelzuur. Het is een goede dorstlesser, die zeer geschikt is als aperitief of als begeleider van vis. Deze frisse, lichte, aromatische wijn is populair op de exportmarkt. Commerciële versies, vooral instapwijnen die
bestemd zijn voor de export, hebben vaak een lichte pareling en een restzoetje (tot 10 gr/l) om de
hoge zuurgraad te compenseren. In de vroege jaren van de productie kwam de pareling in de wijn doordat na de gisting (die vaak in open, stenen lagares gebeurde) in het vat spontaan malolacti-
sche omzetting plaatsvond, waarbij een beetje koolzuur werd gevormd. De wijn werd vervolgens met behoud van dat koolzuur gebotteld. Tegenwoordig wordt voor het bottelen van de wijn soms
een beetje koolzuur toegevoegd, zodat een lichte pareling ontstaat van maximaal 1 bar, maar men
ziet steeds meer ‘serieuze’ Vinho Verde, die geheel stil is. De gemiddelde kwaliteit van Vinho Verde is het afgelopen decennium sterk toegenomen. Eenvoudige witte Vinhos Verdes, geproduceerd
van druiven die niet volledig rijp zijn en met een alcoholgehalte van 9 à 10 procent, ziet men steeds minder. Vinhos Verdes met een alcoholpercentage van rond 11 procent zijn nu de norm.
Vooral uit de subzone (sub-região) Monção e Melgaço, genoemd naar twee stadjes in het noor-
den van de streek langs de Minho, komen zeer goede, zij het niet typische, witte Vinhos Verdes. Het klimaat is hier wat warmer en droger, doordat de invloed van de Atlantische Oceaan deels
beperkt wordt door heuvels. De gemiddelde neerslag is hier slechts 1.200 mm per jaar. Doordat de wijngaarden hoog liggen, is het ’s nachts niettemin koel genoeg om frisse, aromatische wijnen te
produceren. Een specialiteit van deze subzone zijn wijnen van uitsluitend alvarinhodruiven. Vinho
Verde Alvarinho wordt uitsluitend van alvarinhodruiven gemaakt. Ook trajadura en loureiro staan in
Monção e Melgaço relatief veel aangeplant. Arinto is niet toegestaan voor wijnen die als herkomstbenaming Monção e Melgaço hebben. Vinho Verde Alvarinho uit deze subregio heeft doorgaans een wat hoger alcoholpercentage (12 à 14 procent) en een lagere zuurgraad dan wijnen uit de
overige zones. Vinho Verde Alvarinho is voller dan veel andere Vinhos Verdes en is gemaakt in een droge stijl.
Ook Vinho Verde van uitsluitend loureirodruiven kan erg goed zijn. Loureiro levert een wat grotere opbrengst op dan alvarinho en geeft aromatische wijnen. Vinhos Verdes van uitsluitend loureiro
zijn een specialiteit van de iets nattere subregio Lima, pal ten zuiden van Monção e Melgaço. De ondergrond van het brede dal van de rivier Lima bevat relatief veel zand, waarop de loureirodruif goed gedijt. Vinho Verde Loureiro kan zeer rijp en complex smaken. Soms passen producenten
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
153
[FOTO Shutterstock nr.
Monding van de rivier Lima bij Viana do Castelo in het noordwesten van Portugal
vatrijping toe. In de zuidelijke subregio Baião, richting de rivier Douro, is de laatrijpende avesso het meeste gebruikte druivenras. Wijnen uit deze zone zijn als gevolg van het droge, warme klimaat vaak rijp en vol van stijl. Avesso kan wijnen met veel alcohol geven.
Er wordt ook rode Vinho Verde geproduceerd, een wat wrange wijn met een diepe kleur. Vroeger was de productie van rode Vinho Verde veel groter, maar tegenwoordig is nog maar 10 à 15 pro-
cent van de productie rood. Daarvan is een belangrijk deel bestemd voor export naar Brazilië. De
rest wordt vooral ter plaatse geconsumeerd. Het belangrijkste blauwe druivenras is de laatrijpende vinhão (ook wel sousão genoemd). De beste rode Vinhos Verdes komen uit relatief warme delen
van het gebied, zoals de subregio’s Basto, Sousa, Amarante en Paiva. De wijnen uit deze subgebieden hebben wat minder zuren, meer structuur en meer alcohol dan die uit noordelijke regio’s. Vinho Verde kan ook rosé zijn, maar deze variant ziet men zelden buiten het gebied zelf.
Sinds 2009 geldt de herkomstbenaming Vinho Verde ook voor volledig mousserende wijnen. Deze
kunnen wit, rosé of rood zijn en komen op de markt als Vinho Verde Espumante of als Vinho Verde Espumante de Qualidade. Voor deze mousserende wijnen is een lagering van negen maanden op fles verplicht. De productie van mousserende Vinho Verde is de laatste jaren licht toegenomen.
Vinho Verde Espumante mag sinds 2015 niet alleen worden geproduceerd door middel van een
tweede gisting op fles (traditionele methode), maar ook via de Charmatmethode (ook bekend als
154
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De naam Vinho Verde (groene wijn) heeft niets met de kleur te maken, maar met de leeftijd en het smaaktype van de wijn. ‘Verde’ kan ook ‘jong’ betekenen en Vinho Verde moet men over het algemeen jong drinken. Op flessen eenvoudige Vinho Verde, vaak een merkwijn,
vindt men soms geen jaartalaanduiding. Veel Portugese restaurants maken nog steeds
op hun wijnkaart het onderscheid tussen vinhos maduros (rijpe wijnen) en vinhos verdes
(jonge wijnen).
cuve close, in het Portugees: cuba fechada). Voor Vinho Verde Espumante geldt een minimaal natuurlijk alcoholgehalte van 15 procent.
Voor de herkomstaanduiding Vinho Regional Minho mogen producenten druivenrassen gebruiken
die volgens de DOP-regels van Vinho Verde niet zijn toegestaan. Ook mogen de wijnen een hoger alcoholpercentage hebben dan de 11,5 procent die als maximum is gesteld aan Vinho Verde zonder aanduiding van druivenras of subregio. Trás-os-Montes Trás-os-Montes is een vrij onherbergzaam, bergachtig gebied in het uiterste noordoosten van Portugal. Trás-os-Montes betekent ‘over de bergen’ en dat is niet voor niets, want het gebied ligt tamelijk
geïsoleerd tussen hoge bergen aan de ene en de Spaanse grens aan de andere kant. In het zuiden grenst het gebied aan het productiegebied van Douro/Porto. De aanplant was in 2021 zo’n 10.700 ha, maar dat was ooit veel meer. Er zijn veel bodemtypen en microklimaten te vinden. De bodem
bestaat voor het grootste deel uit schist, maar ook graniet en kalk komen veel voor. Bodems met veel graniet zijn arm en moeilijk te bewerken. Het klimaat is in sommige delen extreem, met vooral in het oosten veel droogte. Met hulp van de Wereldbank en subsidies van de EU is hier eind vorige eeuw veel geïnvesteerd in de wijnbouw. De oogstrendementen zijn echter laag.
Het gebied telt twee herkomstbenamingen: DOP Trás-os-Montes en IGP (Vinho Regional) Transmontano. Wijnen voor beide categorieën kunnen rood, wit of rosé zijn. DOP Trás-os-Montes kent
ook mousserende (espumante) en zoete versterkte (licoroso) varianten. DOP Trás-os-Montes heeft drie subregio’s. Van west naar oost zijn dit Chaves, Valpaços en Planalto Mirandês. De belang-
rijkste blauwe druivenrassen zijn bastardo (in de Jura bekend als trousseau), cornifesto, malvasia
preta, marufo, trincadeira, castelão, aragonez (tinta roriz) en alicante bouschet. Daarnaast zijn ook tinta barroca, touriga franca en touriga nacional toegestaan, ook voor wijnen met vermelding van
een subregio op het etiket. Voor witte wijnen worden vooral boal branco, viosinho, bical, síria, malvasia fina, arinto en rabigato gebruikt. De drie subregio’s hebben elk hun specialiteiten en voorgeschreven druivenrassen. De druivenrassen baga, moscatel galego roxo en alvarinho bijvoorbeeld zijn voorbehouden aan de subregio Chaves.
Voor Vinho Regional Transmontano is een breed scala aan druivenrassen toegestaan, waaronder
cabernet sauvignon, merlot, pinot noir, chardonnay, riesling en gewüztraminer; het wettelijk bepaal-
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
155
[FOTO Shutterstock nr.
Landschap van Trás-os-Montes met olijf- en amandelbomen
de minimumalcoholgehalte is lager dan voor DOP Trás-os-Montes. Trás-os-Montes is de bakermat van Portugese rosé; hoger gelegen wijngaarden pal ten noorden van de Dourovallei leveren veel druiven voor Mateus rosé (zie blz. 117). Porto/Douro De Dourovallei ligt ten oosten van Mesão Frio, een stad zo’n 90 km stroomopwaarts van Porto.
Het gebied wordt in het oosten begrensd door Spanje. Het is een diep dal met steile hellingen, in
een granietmassief uitgeslepen door de rivier Douro, die in het noorden van Spanje ontspringt en
daar Duero heet. Over een lengte van meer dan honderd kilometer vormt hij een natuurlijke grens tussen Spanje en Portugal, totdat hij in het oosten van het Dourogebied westwaarts buigt in de
richting van de Atlantische Oceaan. Over bijna de hele lengte van de vallei stroomt de Douro te midden van met wijnstokken beplante schisthellingen. De monding van de Douro, bij de steden Porto en Vila Nova de Gaia, is het historische handelscentrum voor Portugese wijnen.
Ten westen en zuidwesten van de Dourovallei liggen de bergketens Serra de Marão en Serra de
Montemuro; ten noordwesten is dat de Serra de Alvão. Deze bergketens houden de koele, voch-
tige lucht tegen die het klimaat van Minho bepaalt. Regen valt vooral in het westelijke deel van de
156
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Dourovallei. Naar het oosten toe wordt het klimaat droger en warmer. Tegen de Spaanse grens zijn de condities bijna woestijnachtig, met temperaturen boven 40 °C in de zomer. In de winter kunnen de temperaturen in de Dourovallei het nulpunt bereiken.
Het bergachtige landschap is op sommige plekken dramatisch en spectaculair. Vanwege de steile hellingen is terraswijnbouw noodzakelijk. Wijnbouw is hier een arbeidsintensieve bezigheid, want het meeste werk moet met de hand worden gedaan en de opbrengsten in de wijngaarden zijn
vaak laag, mede doordat sommige wijnstokken zeer oud zijn. Veel wijnstokken zijn aangeplant op arme, schisteuze bodems. Zoals in hoofdstuk 2 te lezen is, is schist een metamorf gesteente, dat ontstaan is uit leisteen. Al in de zeventiende eeuw werden in de Dourovallei op diverse plaatsen
muurtjes gebouwd om de grond bij elkaar te houden waarop wijnstokken konden worden geplant en om te voorkomen dat regenwater ongelimiteerd de hellingen af stroomde. De Dourovallei telt
een zeer grote diversiteit aan druivenrassen. Het centrale deel van het gebied, Alto Douro, waar
de wijnstokken op smalle terrassen staan die door muurtjes worden ondersteund, staat sinds 2001 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Wijnbouw is zowat de enige agrarische activiteit in het
Dourogebied. Ook aan de zijrivieren van de Douro, zoals de Côa, Corgo, Pinhão, Távora, Tua en Sabor, liggen wijngaarden. Een typisch verschijnsel in de Douro vormen bush vines.
De Dourostreek wordt in drie subregio’s verdeeld. Van west naar oost zijn dit Baixo Corgo, Cima Corgo en Douro Superior: •
Baixo Corgo is over het algemeen het vruchtbaarst, koelst en vochtigst. Hier liggen de meeste
wijngaarden (zo’n 13.000 ha), hoewel Baixo Corgo qua omvang de kleinste van de drie subre-
gio’s is. De oorsprong van de wijnbouw in de Douro ligt hier. Belangrijke productieplaatsen zijn Vila Real, gelegen in het noorden aan de rivier Corgo, en Peso da Régua in het zuiden, aan de rivier Douro. Baixo Corgo wordt vanwege de klimatologische omstandigheden algemeen beschouwd als het kwalitatief minste productiegebied. •
Cima Corgo, met plaatsen als Pinhão, São João da Pesqueira en Tua, is het kerngebied van
de productie van de beste portwijnen en tafelwijnen. De aanplant bedraagt circa 20.000 ha. De druiven uit dit gebied worden vaak gebruikt voor Vintage- en LBV-port. Pinhão ligt in het cen-
trum van deze subregio. De valleien van de rivieren Pinhão, Távora, Tedo, Torto en Tua beho-
ren alle tot Cima Corgo. In Cima Corgo zijn nog veel van de smalle terrassen uit de zeventiende eeuw te vinden (zie blz. 157). •
Douro Superior is het tamelijk afgelegen gebied tussen Pinhão en Barca d’Alva. Hier is het in de winter heel koud en in de zomer zinderend heet. Tegen de Spaanse grens is het klimaat ronduit extreem. Over het geheel genomen is dit het warmste en droogste district van de Douroval-
lei, met slechts 500 mm regen per jaar. Qua omvang is dit de grootste subregio, maar slechts
10.000 ha wordt gebruikt voor wijnbouw. In het verleden was dit deel van de rivier Douro slecht
bevaarbaar en zelfs tot in de jaren tachtig van de twintigste eeuw was het gebied nauwelijks via wegen bereikbaar. De laatste jaren neemt hier de aanplant van wijngaarden toe, vooral voor de productie van tafelwijnen. Met name de relatief koele, hoger gelegen delen van de linkeroever van de Douro zijn daarvoor geschikt, tussen de rivier Côa en de Spaanse grens.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
157
[FOTO Shutterstock nr 278016800
Wijngaard bij Peso da Régua
Bij de naam Douro denkt men onmiddellijk aan port, aangezien de wijnhandel in de Dourostreek eeuwenlang is bepaald door de grote porthuizen. Toch maakt port nog maar 40 procent van
de wijnproductie in dit gebied uit. Vandaag de dag wordt in de Dourovallei meer droge tafelwijn gemaakt dan port. Vooral kleinschalige, individuele bedrijven (quinta’s) leggen zich sinds het
einde van de jaren tachtig van de vorige eeuw op droge wijnen toe. Feitelijk is dit een terugkeer naar het verleden, want port is ooit begonnen als tafelwijn. De grote porthuizen bezitten elk
minstens één quinta. Terwijl de herkomstnaam DOP Porto wordt gebruikt voor port, komen rode en witte tafelwijnen uit dit gebied sinds 1979 onder de naam Douro op de markt. Vrijwel alle
portproducenten maken ook tafelwijnen, waarvan de meerderheid rood is. De reputatie van deze
droge wijnen, met name die van de rode, groeit gestaag. Dourowijnen bieden over het algemeen goede waar voor hun geld. Wijnen uit de Douro die niet binnen de DOP-regels vallen, bijvoor-
beeld omdat ze zijn samengesteld uit niet-lokale rassen als syrah of sauvignon blanc, kunnen als Vinho Regional Duriense worden verkocht. Meestal worden voor tafelwijnen koelere wijngaarden gebruikt dan voor portwijnen. In de Douro komt dat in de praktijk neer op hoger gelegen wijn-
gaarden en/of wijngaarden die meer op het noorden liggen. Hier is de rijping trager en leveren de druiven lichtere wijnen op.
158
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De Dourovallei is rijk aan inheemse druivenrassen. Vooral in oude wijngaarden staan tinta
amarela (trincadeira) en tinta francisca aangeplant. De laatste jaren is de aanplant van sousão
(vinhão) toegenomen, die populair is vanwege zijn hoge zuurgraad. Voor de productie van port
(DOP Porto) en tafelwijnen (DOP Douro) zijn vele tientallen druivenrassen toegestaan, waarvan
er 29 zijn aanbevolen, 15 blauwe en 14 witte. Port mag niet van slechts één druivenras gemaakt worden, maar droge Dourowijnen wel. In de praktijk zijn zowel ports als tafelwijnen uit meerdere druivenrassen samengesteld.
De belangrijkste blauwe druivenrassen voor rode port en rode tafelwijnen uit de Douro zijn: • • • • • • • • •
bastardo;
mourisco tinto; tinta amarela; tinta barroca;
tinta francisca; tinta roriz; tinto cão;
touriga francesa; touriga nacional.
Voor witte wijnen uit het productiegebied zijn dit de belangrijkste rassen: • • • • • •
esgana cão; folgasão;
gouveio (verdelho); malvasia fina; rabigato;
viosinho.
Witte Dourowijnen worden vooral in de hogere delen van Baixo Corgo geproduceerd. Bekende productiegebieden bevinden zich rond Lamego, Peso da Régua en Murça. Ook staat in dit
gebied een kleine hoeveelheid moscatel galego branco (muscat à petits grains) aangeplant. De
meeste moscateldruiven staan echter aangeplant rond Favaios in Cima Corgo, ten noorden van de rivier. Wijnen die voor 85 procent zijn geproduceerd van dit druivenras, hebben recht op de
herkomstbenaming Moscatel do Douro. Deze liquoreuze wijn (vinho licoroso) heeft een verplichte
lagering van 18 maanden (zie ook blz. 132). Moscatel do Douro met leeftijdsaanduiding (10 jaar oud tot meer dan 40 jaar oud, net als bij port) komt ook voor. Benefício en klassering van wijngaarden in de Douro
Voor het verkrijgen van een optimale kwaliteit druiven voor de bereiding van port, zijn in het produc-
tiegebied van DOP Douro/Porto de wijngaarden die druiven leveren voor de productie van port inge-
deeld in zes categorieën, van A (hoog) tot en met F (laag). De bepaling van de uiteindelijke categorie is nogal ingewikkeld. Ze vindt plaats op basis van een puntensysteem waarbij onder andere ligging, opbrengst, bodemkenmerken, plantdichtheid en snoeiwijze een rol spelen (zie tabel 21.4). Naast
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
159
positieve punten worden er ook ‘strafpunten’ gegeven. Een wijngaard met meer dan 1.200 punten
wordt als excellent bestempeld (klasse A), een wijngaard met 201-400 punten als zeer matig (klasse F). Hoe hoger een wijngaard geklasseerd is, hoe meer marktwaarde de druiven hebben.
Het systeem bepaalt niet alleen de kwaliteit van de wijngaard, maar ook welk percentage van de oogst mag worden verwerkt tot (en geklasseerd als) port. Deze toegestane productie, benefício
genoemd, wordt jaarlijks bepaald door het Instituto dos Vinhos do Douro e do Porto (IVDP) en de wijnproducentenorganisatie Casa do Douro, die bestaat uit vertegenwoordigers van de wijnbouwers en de coöperaties. De toegestane portproductie is gebaseerd op de opbrengst, bestaande
voorraden en de exportverwachtingen. Deze benefício is, zo wordt gesteld, een belangrijk middel om de kwaliteit van de port te bevorderen en een zekere prijsstabiliteit te handhaven. Het is dus
een kwestie van marktregulering. Vaak mag slechts een klein deel van de oogst voor de productie van port worden gebruikt. Daarbij mogen producenten elk jaar slechts een derde van hun portvoorraad verkopen. Wijnboeren moeten minstens 150.000 flessen port in voorraad hebben en
een inventaris voor 3 jaar verkoop. Deze verplichting om substantiële voorraden aan te houden,
vereist enorm veel kapitaal, wat sommige portproducenten ertoe heeft doen besluiten zich meer
op het maken van droge wijnen te richten. Er is dan ook veel discussie over dit systeem. Benefício
is bedacht als kwaliteitsinstrument, maar het is hoe langer hoe meer een instrument van sociale
politiek geworden. Toch verwacht niemand ingrijpende veranderingen op korte termijn, vanwege de vrees voor sociale gevolgen en schadelijke prijseffecten.
Rabelos In het verleden werden vaten met (port)wijn uit de Douro elk jaar in juni over de rivier ver-
scheept naar de wijnkelders in Vila Nova de Gaia, tegenover Porto. In de lodges (wijnkelders)
van de portshippers werden de portwijnen geassembleerd en voltooiden de wijnen hun rijping. Als transportmiddel over de Douro werden zeilboten gebruikt, barcos rabelos genoemd. Deze
ziet men nog steeds aan de kades van de Douro liggen ter hoogte van Porto en Vila Nova de Gaia, maar ze worden sinds de jaren zestig van de vorige eeuw nauwelijks nog gebruikt voor
het vervoeren van wijn. De rabelos komen één keer per jaar in actie, bij de Regata de Barcos
Rabelos op de Douro. Deze botenrace vindt plaats op 24 juni. De met houten vaten beladen boten, met firmanaam en logo op het zeil, vertegenwoordigen de verschillende porthuizen.
Távora-Varosa Dit kleine productiegebied werd als DOC erkend in 1999. Het gebied ligt ten zuiden van de
Dourovallei en staat van oudsher vooral bekend als productiegebied van (basiswijnen voor) mousserende wijnen. Het klimaat is continentaal. Wijnstokken staan aangeplant op hoogten van 500
tot 800 meter boven zeeniveau op bodems van graniet of schist. DOP Távora-Varosa geldt niet alleen voor witte en rode stille wijnen, maar ook voor mousserende wijnen. De meest gebruikte
druivenrassen zijn bical, arinto, cerceal, chardonnay, dona branca, fernão pires en gouveio voor
160
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr.
Wijngaarden bij Pinhão
Factoren
Minimumscore in punten
Maximumscore in punten
Locatie
-50
600
Druivenrassen
-150
150
Hoogte
-900
240
Opbrengst (rendement)
0
120
Hellingshoek
1
101
-30
100
0
100
-400
100
Bodembestanddelen
0
80
Beschutting
0
60
Leeftijd druivenstokken
0
60
Plantdichtheid
0
50
Expositie ten opzichte van de zon Snoei- en bindwijze Ondergrond (moederrots)
Tabel 23.4 Beoordelingsschema wijngaarden Douro/Porto
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
161
witte wijnen en alvarelhão, tinta roriz, tinta barroca, bastardo, touriga francesa, touriga nacional en malvasia preta voor rode. Vrijwel de gehele productie uit Távora-Varosa wordt ter plekke geconsumeerd. De naam van de Vinho Regional uit het gebied is Terras de Cister. Bairrada Bairrada is een onderdeel van het grotere gebied Beiras. De productiezone, als DOC erkend in 1979, strekt zich uit over een groot gebied tussen de Atlantische kust en de heuvels van Dão, tussen de
plaatsen Aveiro in het noorden en de universiteitsstad Coimbra in het zuiden. Het landschap is heu-
velachtig. De veelal kleine wijngaarden worden afgewisseld door bossen met pijnbomen en eucalyptusbomen. In Bairrada zijn veel coöperaties actief, omdat het wijngaardbezit erg versnipperd is.
Door de Atlantische invloed komen regen en wind hier meer voor dan in Dão. In sommige jaren
komt de rijping van druiven in het geding en is door de vochtige omstandigheden rotting een risico.
De meeste regen valt tijdens de winter. De zomers zijn vaak heet en droog. Bairrada kenmerkt zich door veel klei, zand en kalk in de bodem. De beste wijnen komen van bodems met veel klei en kalksteen.
In Bairrada wordt overwegend rode wijn gemaakt, maar DOP Bairrada geldt ook voor rosé, witte
en mousserende wijn. De rode wijnen van Bairrada zijn over het algemeen krachtig en hebben een dieprode kleur. Ze kunnen uitstekend ouderen.
Het belangrijkste blauwe druivenras in dit gebied is de laatrijpende baga, die historisch gezien
onverbrekelijk met Bairrada verbonden is. Deze druif is zeer tanninerijk en behoudt ook als hij rijp is een goede zuurgraad, waardoor wijnen ervan in hun jeugd streng en zuur kunnen overkomen.
Het is dus verstandig om rode Bairrada wat tijd te geven. Baga rijpt moeilijk en kan vaak pas een paar weken na andere blauwe druiven worden geoogst. Uit economische motieven leveren veel wijnboeren hun bagadruiven voor Mateus Rosé, omdat de druiven dan eerder kunnen worden geoogst en de opbrengsten hoger mogen zijn dan voor wijnen met de bestemming DOP Bair-
rada. Rode Bairrada moet minstens 12 maanden flesrijping hebben ondergaan alvorens hij op
de markt mag komen. Andere toegestane rassen zijn onder meer touriga nacional, alfrocheiro,
moreto, castelão en tinto pinheira. Sinds 2003 zijn ook Franse druivenrassen als merlot, caber-
net sauvignon en syrah voor DOP Bairrada toegestaan. De aanplant van deze rassen gaat vaak ten koste van baga.
De laatste jaren wordt baga steeds vaker gerooid. Vooral merlot en touriga nacional zijn
populair in de assemblage van rode Bairrada, omdat deze druivenrasen wijnen van baga wat
zachter maken. De losse regels met betrekking tot ‘streekvreemde’ druivenrassen zijn contro-
versieel, want de herkenbaarheid van DOP Bairrada staat hiermee op het spel. Een informele
club van individuele producenten, bekend onder de naam Baga Friends, maakt zich juist sterk voor baga. Het is vooral een kwestie van de juiste vinificatie, laten zij zien.
162
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Ook witte Bairrada is krachtig, vaak met tonen van tropisch fruit. Veelgebruikte rassen zijn bical,
maria gomes (fernão pires), rabo de ovelha, cercial en arinto. Vooral arinto kan mooie wijnen opleveren, die goed op vat kunnen rijpen. Ook sauvignon blanc en viognier mogen worden gebruikt.
Zelfs een wijn van 100 procent viognier mag onder de herkomstbenaming Bairrada uitkomen. De
meeste witte druiven worden gebruikt voor de productie van mousserende wijn. Het relatief koele klimaat biedt een goede basis voor de productie van goede mousserende wijnen. Bairrada heeft
vooral in Portugal zelf een grote reputatie voor zijn mousserende wijnen, hoewel de stijl niet consistent is. Naast de al genoemde witte druivenrassen zit in de blend soms wat chardonnay. Ook niet volledig rijpe bagadruiven worden soms als basis gebruikt. Blancs de Noirs worden voornamelijk gemaakt van direct geperste baga. Bairrada Espumante moet volgens de traditionele methode worden geproduceerd en rijpt verplicht 9 maanden op fles.
Landwijnen uit Bairrada worden geëtiketteerd als Vinho Regional Beira Atlântico. Deze herkomstbenaming geldt ook voor mousserende wijnen (Vinho Regional Beira Atlântico Espumante). Dão en Lafões De DOP-gebieden Dão en Lafões behoren tot de regio Beira Alta, in het hart van Portugal. Dão is het belangrijkste gebied van de twee. Dão
Dit gebied, genoemd naar de rivier die erdoorheen loopt, wordt aan verschillende kanten beschut
door hoge granietbergen: de Serra do Caramulo in het westen en de Serra da Estrela in het zuidoosten. Dão is een soort overgangsgebied tussen zeeklimaat en landklimaat. De winters zijn er
koud en nat, de zomers warm en droog. Het landschap kenmerkt zich door golvende heuvels en
diepe valleien. De bodem in Dão bestaat voornamelijk uit verweerd graniet en is goed waterdoorlatend. In het zuiden en westen van het gebied bevat de bodem hier en daar schist en leisteen.
De granietbodems lenen zich het best voor blauwe druivenrassen. De natuurlijke omstandigheden voor wijnbouw zijn bijna ideaal. De meeste wijngaarden zijn klein en liggen verspreid tussen bossen met pijnbomen en eucalyptusbomen, net als in Bairrada. Ze liggen op een hoogte van 400 à 500 meter, sommige tot wel 800 meter.
De herkomstbenamimg Dão, erkend in 1907, geldt voor rode, witte en rosé wijnen. Ook mous-
serende wijnen hebben recht op de herkomstbenaming. Het maximumrendement is 60 hl/ha voor rode wijnen, 70 hl/ha voor rosé wijnen en 80 hl/ha voor witte en mousserende wijnen. Vooral de rode wijnen van Dão zijn de moeite waard, maar ook de witte zijn beter dan vroeger. Vanaf het einde van de vorige eeuw is namelijk veel geïnvesteerd om deze aantrekkelijker te maken. De
belangrijkste druivenrassen voor rode wijnen zijn alfrocheiro, baga, bastardo, jaen, tinta roriz, tinto cão, touriga nacional en trincadeira. Vooral touriga nacional levert goede wijnen op met rijpings-
potentieel. Ook internationale druivenrassen als cabernet sauvignon en pinot noir zijn toegestaan. Voor witte wijnen zijn bical, cerceal, encruzado, malvasia fina, terrantez en fernão pires de meest gebruikte rassen.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
163
Wijnstokken in de provincie Coimbra in Dão (foto: Teo van Gerwen)
DOP Dão telt drie subregio’s: Viseu (ook de naam van de hoofdstad van Dão), Guarda en Coimbra. DOP Dão kent bovendien de volgende kwaliteitsindeling: •
Dão Novo (of Dão Jovem): Deze wordt al jong op de markt gebracht; de witte wijnen 6 maanden na de oogst en de rode wijnen vanaf 15 mei van het jaar volgend op de oogst.
• •
Dão Clarete: Dit is een lichtrode wijn waarvan de lagering heeft plaatsgehad op roestvrij staal.
Dão Garrafeira: De minimale lagering is voor rood 36 maanden (waarvan 12 maanden op fles) en 12 maanden voor wit (waarvan 6 maanden op fles).
•
Dão Reserva: Rode wijnen moeten een lagering hebben van 24 maanden en witte een lagering van 6 maanden.
•
Dão Nobre: Dit is een prestigewijn, waarvan de rode variant ten minste 15 procent touriga nacional moet bevatten en een lagering van 36 maanden moet hebben ondergaan. De witte versie van deze wijn moet van ten minste 15 procent encruzado gemaakt zijn en een verplichte lagering van 12 maanden hebben ondergaan. Voor Dão Nobre Garrafeira en Dão Nobre Reserva gelden langere lageringsperioden.
Lafões
Dit productiegebied ligt ten noordwesten van Dão, tegen de grens met Minho. Net als in Minho
groeien druivenranken hier traditioneel langs pergola’s. De herkomstbenaming geldt voor witte en
164
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het stadje Sabugosa in de provincie Viseu in Dão (foto: Teo van Gerwen)
rode wijnen. De witte wijnen zijn droog en licht. De gebruikte druivenrassen zijn vooral arinto, sercial, alva, folgasão en tamarez. Voor rode Lafões worden vooral touriga nacional, moreto, rufete,
trincadeira en castelão gebruikt. De rode wijnen zijn fruitig en over het algemeen vrij zuur, zeker in hun jeugd.
Beira Interior Beira Interior is een omvangrijk DOP-gebied tussen Dão en de Spaanse grens. DOP Beira Interior werd erkend in 1999, net als Távora-Varosa. Sommige wijngaarden liggen op een hoogte tot wel
700 meter. Oude druivenstokken kunnen hier goede wijnen opleveren. De productie is overwegend rood. Als belangrijkste blauwe druivenrassen gelden – afhankelijk van de subzone – aragonez,
baga, bastardo marufo en rufete. Voor de witte wijnen worden vooral arinto (pedernã), bical, malvasia fina, rabo de ovelha, síria (roupeiro) en tamarez gebruikt. Landwijnen uit het gebied komen op de markt als Vinho Regional Terras da Beira. Tejo Tejo heette tot 2009 Ribatejo. Deze productieve regio ten noordoosten van Lissabon, genoemd naar de rivier Tejo (Taag), omvat zo’n 13.000 ha aan wijngaarden. Het klimaat is er relatief mild door de ligging bij de Taag, die dwars door het gebied stroomt. De bodem van de laaggelegen
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
165
wijngaarden bestaat voornamelijk uit vruchtbare klei, mergel en zand, terwijl de wat hoger gelegen wijngaarden meer vulkanisch van oorsprong zijn en armere, goed gedraineerde bodems hebben. Op die schistbodems gedijen vooral blauwe druivenrassen goed. Van de aanplant op de vrucht-
bare oevers werden vroeger door coöperaties grote hoeveelheden lichte, onbetekenende wijnen geproduceerd, vaak met hoge rendementen, maar aan het eind van de twintigste eeuw zijn veel
wijnstokken hier met EU-subsidies gerooid. Sindsdien is een omslag zichtbaar van kwantiteit naar kwaliteit.
DOP Tejo geldt voor droge witte en rode wijnen. De belangrijkste blauwe druivenrassen zijn cas-
telão, trincadeira, touriga nacional en alicante bouschet, maar ook internationale variëteiten zijn in
Tejo doorgedrongen, waaronder cabernet sauvignon, merlot en syrah. Interessanter is de kwaliteit
van de witte wijnen, met name die van het aromatische druivenras fernão pires. Chardonnay, arinto en viognier zijn in opkomst. Tejo is ook de naam van de Vinho Regional van het gebied. DOP Tejo heef zes subregio’s: • • • • • •
Almeirim; Cartaxo;
Chamusca; Coruche;
Santarém; Tomar.
Hiervan zijn Almeirim en Cartaxo in termen van productiehoeveelheden het belangrijkst. Lisboa De wijnbouwregio Lisboa, ook de naam van de Vinho Regional uit dit gebied, heette tot 2009 Estremadura, maar die naam was wat verwarrend vanwege de naam van de Spaanse regio
Extremadura. Lisboa is een uitgestrekte en zeer productieve regio, waar over het algemeen makkelijk drinkbare rode en witte wijnen vandaan komen, vooral onder de herkomstbenaming Vinho
Regional Lisboa. Het gebied is vrij heuvelachtig en bodemsoorten lopen sterk uiteen. De gemiddelde temperatuur tijdens het groeiseizoen is ruim 20 ˚C, terwijl het groeiseizoen vrij lang is. De
invloed van de Atlantische Oceaan laat zich in veel delen van dit gebied gelden, wat in wijnen met frisheid resulteert. Vooral hoger gelegen wijngaarden (tot 500 meter hoogte) en wijngaarden aan de kust leveren frisse wijnen op.
Sinds het begin van de 21e eeuw is het gebied aan een enorme inhaalslag bezig. Dankzij meer
aandacht voor bodem, ligging en druivenrassen is men in staat om goede tot zeer goede wijnen te produceren. Grote coöperaties domineren de markt hier. Naast inheemse blauwe druivenras-
sen als baga, castelão en trincadeira zijn in Lisboa ook ‘geïmporteerde’ rassen als syrah, cabernet sauvignon, pinot noir, tinta roriz en touriga nacional te vinden, die bij een nieuwe generatie van
ambitieuze producenten passen. Ook bij de witte druivenrassen ziet men deze tendens: naast de
166
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De Taag bij Santarém in het gebied Tejo
van oudsher belangrijke rassen malvasia rei, fernão pires en vital vindt men in Lisboa steeds vaker ook sauvignon blanc, riesling en viognier.
Lisboa telt negen DOP’s, waarvan de wijnen Portugal zelden verlaten en waarvan de productie beperkt is: • • • • • • • • •
Lourinhã; Bucelas;
Carcavelos; Colares;
Encostas d’Aire; Óbidos; Arruda;
Torres Vedras; Alenquer.
Qua grondsoort en ligging zijn de bovengenoemde gebieden nogal verschillend. Vandaar dat de
stijl van de wijnen per gebied afwijkend kan zijn. Ook de verplichte lagering verschilt per DOP. De
meeste van de negen DOP’s gelden voor zowel witte als rode wijnen. De DOP’s Alenquer, Bucelas, Carcavelos en Colares zijn het bekendst.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
167
Alenquer
DOP Alenquer geldt voor zowel rode als witte wijn. Vooral de rode wijnen kunnen goed zijn. Voor rode Alenquer geldt een verplichte lagering van 8 maanden. Bucelas
Bucelas is een klein productiegebied even ten noorden van Lissabon. DOP Bucelas geldt uitslui-
tend voor witte wijnen. Deze moeten voor ten minste 75 procent gemaakt zijn van het druivenras arinto. De andere rassen van Bucelas zijn vooral sercial (esgana cão) en rabo de ovelha. Een
goede Bucelas is fris en fruitig en heeft een goede zuurgraad. Ook wijnen van 100 procent arinto
komen voor. Volgens de DOP-regels zijn eveneens mousserende wijnen en wijnen van laat geoogste druiven toegestaan. Carcavelos
Carcavelos was in de vroege negentiende eeuw erg populair in Groot-Brittannië. De herkomstbenaming Carcavelos, erkend in 1908, heeft betrekking op een versterkte aperitief- of dessertwijn
(vinho licoroso), al naar gelang het suikergehalte. Wijnen uit dit kleine gebied ten westen van Lis-
sabon komt men nauwelijks meer tegen. Door de continue uitbreiding van de stad naar het westen verdwijnen steeds meer wijngaarden en is de productie tot een minimum gedaald. Tegenwoordig beslaan de wijngaarden nog maar hooguit 20 ha. Colares
Het kleine DOP-gebied Colares, net als Carcavelos in 1908 erkend, staat bekend om het blauwe druivenras ramisco. In de eerste helft van de twintigste eeuw was het wijngaardareaal nog ruim
1.800 ha, maar in 2021 besloeg het productiegebied nog slechts 20 ha. De ramiscostokken zijn
geplant in diepe gaten in het duingebied ten noordwesten van Lissabon. Koele, vochtige wind uit zee geeft de druiven hun frisheid. In de zomer zorgt ochtendnevel vaak voor verkoeling. Het bij-
zondere van deze druivenstokken boven op de kliffen is, dat ze in de negentiende eeuw door de
zanderige bodem de phylloxeraplaag hebben overleefd en dat de meeste ervan ongeënt zijn. De zandlaag is soms wel 5 meter dik. Daaronder ligt een laag die rijk is aan klei en leem.
Rode Colares moet voor ten minste 80 procent gemaakt zijn van ramisco. De wijn bevat doorgaans veel tannine. Hij moet 18 maanden op hout lageren en 3 maanden op fles voordat hij verhandeld
mag worden. Er is ook een kleine productie van witte wijn. Deze wijn, die goed kan ouderen en wat ziltig smaakt, wordt gemaakt van ten minste 80 procent malvasia de Colares. Voor witte Colares geldt een verplichte lagering van 6 maanden op hout en 3 maanden op fles. Península de Setúbal Deze productieregio, tot 2009 bekend als Terras do Sado, omvat het grootste deel van het schiereiland Setúbal, dat ten zuidoosten van Lissabon tussen de mondingen van de Taag en de Sado
ligt. Het schiereiland wordt door het estuarium van de Taag van Lissabon gescheiden. Het warme, maritieme klimaat hier is zeer geschikt voor wijnbouw. Bodems variëren van heuvels met klei en
168
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
[FOTO Shutterstock nr.
Wijngaard in Serra da Arrábida
kalksteen rond Azeitão in het westen tot zanderige vlakten in het binnenland, ten oosten van de
stad Palmela. De productie van Península de Setúbal is grotendeels in handen van een grote coöperatie en een paar grote bedrijven.
In het verleden was het schiereiland alleen bekend om de productie van de zoete muskaatwijn
(Moscatel de) Sétubal. De beste moscateldruiven hiervoor komen uit de kalksteenrijke heuvels van Arrábida in het zuiden van het schiereiland. De interesse voor zoete wijnen neemt de laat-
ste decennia echter steeds verder af. Van moscatel worden daarom steeds vaker droge wijnen
geproduceerd. Soms wordt moscatel gecombineerd met rassen als antão vaz, arinto en fernão
pires. Tegenwoordig produceert de regio een breed scala aan wijnen. Moderne technieken worden niet geschuwd, mede door wijnmakers die in Californië en Australië ervaring hebben opgedaan.
Voor wijnen die onder de herkomstbenaming Vinho Regional Península de Setúbal uitkomen, zijn
de regels soepel waar het om druivenrassen gaat. Ook internationale rassen zijn toegestaan, zoals cabernet sauvignon voor rood en chardonnay voor wit. De productiezone is groter dan die voor DOP Setúbal en DOP Palmela.
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
169
Setúbal, Moscatel de Setúbal en Moscatel Roxo
Setúbal, een witte of rode vin doux naturel op basis van minstens 66,7 procent muscat d’Alexandrie of moscatel roxo, kan uitstekend ouderen. Er worden verschillende kwaliteiten op de markt
gebracht. De traditionele aanduidingen Moscatel de Setúbal en Moscatel Roxo zijn gereserveerd
voor de wijnen die onder DOP Setúbal vallen en voor minstens 85 procent gemaakt zijn van mus-
cat d’Alexandrie respectievelijk moscatel roxo. Voor Moscatel de Setúbal en Moscatel Roxo is een
rijping van minimaal 24 maanden verplicht. Beide typen kunnen lang worden bewaard. Moscatel de Setúbal krijgt bij zijn ontwikkeling een gouden kleur, van helder topaas tot amber, en een exotisch
floraal aroma, waarin honing, dadels en sinaasappel zijn te herkennen. Vaak worden na de gisting
verse en licht gekneusde druiven toegevoegd aan de cuve, die enige tijd macereren. Dit geeft een
fruitige smaak aan de wijn. Van Moscatel Roxo is de productie heel beperkt. De kleur van deze wijn is overigens meer roze dan rood. Palmela
DOP Palmela geldt voor rode, witte en rosé wijnen. Ook mousserende en versterkte wijnen heb-
ben recht op de herkomstbenaming. De productie is overwegend rood. Binnen het productiegebied zijn twee terroirs te onderscheiden: de kalksteenrijke heuvels van de Serra da Arrábida en de
zanderige bodems van de vlakte ten oosten van de stad Palmela. Het belangrijkste druivenras is castelão, lokaal ook bekend als periquita. Dit druivenras heeft veel warmte nodig om te rijpen en
gedijt goed in de warme, zanderige bodems van het schiereiland. De beste wijnen ervan hebben
een goede structuur en kunnen goud ouderen. Rode Palmela moet van ten minste 66,7% castelão worden gemaakt. De laatste jaren ziet men daarnaast steeds vaker streekvreemde rassen als
syrah, cabernet sauvignon, merlot, aragonês en rassen uit de gebieden Douro en Alentejo opruk-
ken. Voor witte Palmela, waarvan de productie zeer beperkt is, zijn veel druivenrassen toegestaan, waaronder fernão pires en moscatel de Setúbal. Fernão pires moet het dominante druivenras zijn. Alentejo Alentejo betekent ‘aan de overkant van de Taag’ – vanuit Lissabon gezien. Het is een zeer uit-
gestrekt en dunbevolkt gebied. Het beslaat een derde van de oppervlakte van het vasteland van
Portugal en is vooral bekend geworden om zijn kurkproductie. Grootschalige landgoederen (latifún-
dios) met kurkeiken zie je overal. Ook graanteelt komt hier van oudsher voor. Het gebied ligt tussen de rivier de Taag (in het Portugees: Tejo) in het noorden en de Algarve in het zuiden.
Alentejo is de warmste wijnstreek van Portugal. De oogst vindt in Alentejo vaak al in de derde week van augustus plaats. Het mediterraan-continentale klimaat kan extreem zijn. In de zomer wordt het vaak warmer dan 35 °C en de jaarlijkse neerslag komt vaak niet boven 600 mm uit. Vooral landin-
waarts valt ’s zomers weinig neerslag. Irrigatie is in grote delen van Alentejo van essentieel belang. Het zuiden van Alentejo is gemiddeld het warmst.
De belangrijkste bodemsoorten in Alentejo zijn leem, graniet en schist. Vooral op schistbodems kan water goed tot de wortels van de druivenstokken doordringen. Grote delen van Alentejo zijn vlak of
170
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaarden bij Estremoz in Alentejo (foto: Teo van Gerwen)
glooiend, met uitzondering van het noordoosten, waar bergen oprijzen. Voor kwaliteitswijnbouw zijn de hooggelegen delen van het gebied, zoals Portalegre en Borba in het noordoosten, het meest
geschikt. Bij Portalegre, tegen de grens met Spanje, bevindt zich het São Mamedegebergte. Hier valt meer neerslag en is het koeler.
Wijnbouw vindt in Alentejo op grote schaal plaats. Anders dan in het noorden van Portugal zijn veel boerenbedrijven en wijnbedrijven hier groot. Sinds de jaren negentig van de twintigste eeuw is er ook sprake van kwaliteitswijnbouw. Was er in 1995 nog 13.500 ha aan wijngaarden, in 2021 was
dat toegenomen tot ruim 25.000 ha. Er is in dit gebied opmerkelijk veel in moderne wijnbouw- en vinificatietechnieken geïnvesteerd, zoals irrigatie en temperatuurcontrole. Ondanks de warmte in
het gebied krijgen de wijnen door goede keldertechnieken voldoende frisheid mee. Wijnen uit Alentejo, vooral rode, zijn op zowel de binnenlandse als de buitenlandse markt momenteel zeer in trek. De meeste wijnen uit Alentejo komen op de markt als Vinho Regional Alentejano. Daarnaast kun-
nen wijnen uitkomen onder de noemer DOP Alentejo. Wijnen met deze herkomstbenaming kunnen wit, rosé en rood zijn, stil, mousserend of zoet versterkt (licoroso). Het maximumrendement is
65 hl/ha voor rode wijnen en 75 hl/ha voor witte. DOP Alentejo kent de volgende acht subzones, waarvan de naam op het etiket mag voorkomen:
• •
Borba; Évora;
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
171
• • • • • •
Granja-Amareleja; Moura;
Portalegre; Redondo;
Reguengos; Vidigueira.
DOP-wijnen moeten uit een of meer van deze subzones komen. Het productiegebied van DOP
Alentejo beslaat slechts een vijfde van het productiegebied voor Vinho Regional Alentejano. Borba, Redondo, Reguengos en Vidigueira zijn de belangrijkste deelgebieden. Van de acht subzones ligt Portalegre het meest geïsoleerd, in het noordoosten van Alentejo. De wijngaarden liggen hier op de granieten voetheuvels van het São Mamedegebergte. Veel wijnstokken zijn relatief oud, wat
complexe en gestructureerde, ‘mineralige’ wijnen kan opleveren. Ook valt er in het gebied voldoende regen. In de zuidelijker zones Granja-Amareleja, Moura en Vidigueira is het klimaat warmer en is de bodem rijk aan kalksteen. Met name rond Vidigueira hebben producenten het potentieel van de streek laten zien. Producenten die hun wijnen zouden willen aanbieden als DOP Alentejo kun-
nen soms hun wijn alleen verkopen als Vinho Regional Alentejano, omdat hun wijngaarden buiten
de DOP-zone vallen. Een voorbeeld daarvan is de stad Beja, iets ten zuiden van het DOP-gebied, waar goede wijnen vandaan komen.
Alentejo telt een groot aantal kurkeikplantages. Bijna een derde van alle kurkeiken ter wereld
is hier te vinden. Al valt er tegen het gebruik van natuurkurk als flesafsluiter veel in te brengen,
zeker is dat de kurkeiken van Alentejo een belangrijke rol spelen bij het ecologische evenwicht. Ze voorkomen onder meer woestijnvorming en bieden een habitat voor allerlei diersoorten.
172
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Biologische wijngaard bij Lagos (foto: Teo van Gerwen)
De productie van rode wijnen is in Alentejo dominant. Ze zijn overwegend vol en rijp en worden vaak gemaakt van meerdere druivenrassen. De belangrijkste blauwe druivenrassen zijn alfro-
cheiro, aragonez, alicante bouschet, trincadeira, touriga nacional en castelão. Cabernet sauvignon en syrah ziet men ook meer en meer. Vanwege het overwegend warme klimaat is de aanplant van witte druivenrassen relatief beperkt. Voor de witte wijnen, eveneens vaak blends, zijn antão vaz,
roupeiro, perrum, arinto, fernão pires en rabo de ovelha de meest gebruikte rassen. Vooral antão
vaz wordt gewaardeerd, omdat hij een goede zuurgraad koppelt aan tropische fruitaroma’s. Wijnen hiervan kunnen goed op vat gisten. De aanplant van rabo de ovelha is de laatste jaren teruggelopen. Verdelho en alvarinho zijn in opkomst.
Sinds 2012 kent de regio Alentejo ook een DOP voor witte, rosé en rode wijnen die op traditionele wijze in grote aardewerken amforen vergisten en rijpen: DOP Vinho de Talha. De most blijft hierin
in contact met de schillen tot 11 november (Sint-Maarten). De druiven mogen alleen uit een van de acht subregio’s van DOP Alentejo komen. Algarve De voormalige provincie Algarve valt samen met het huidige district Faro. Het is het zuidelijkste
gebied van Portugal en strekt zich uit over de gehele breedte van Zuid-Portugal. De Algarve heeft gemiddeld 3.000 zonuren per jaar. De temperaturen zijn er minder extreem dan in Alentejo, mede
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
173
Wijngaarden bij Portimão (foto: Teo van Gerwen)
doordat een reeks gebergten de hete, droge winden uit het noorden tegenhoudt. Het klimaat wordt grotendeels bepaald door de Atlantische Oceaan. De bodems in de Algarve zijn gevarieerd. Naast zand-, zandsteen-, klei- en kalksteenbodems is hier en daar (met name op de berghellingen in het noorden) schist te vinden.
Wijnbouw in de Algarve dateert al uit de tijd van de Moorse aanwezigheid, maar kwam pas echt op
gang na de regering van koning Alfonso III (1210-1279). In de veertiende en vijftiende eeuw was wijn een belangrijk exportproduct. Hoewel de Algarve eeuwenlang door de Moren bezet is geweest, zijn
daar weinig overblijfselen van. Uit de Romeinse periode zijn echter nog diverse bruggen en ruïnes te
vinden. De kuststrook met zijn lagunes en zandige eilanden is grotendeels beschermd natuurgebied. In de Algarve bestaat een lange traditie van versterkte wijnen. In het warme klimaat hier worden
tegenwoordig vooral stevige rode en witte wijnen gemaakt met vaak een hoog alcoholgehalte en een relatief laag zuurgehalte. Door de warmte bestaat het risico op onrijpe tannines, omdat bij te hoge temperaturen de druiven fysiologisch niet gelijkmatig rijpen.
Het wijngaardareaal van Algarve is circa 1.400 ha. Het productiegebied telt vier DOP’s. Van west naar oost zijn dit:
174
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
•
Lagos voor rode en witte wijn afkomstig uit de omgeving van de plaatsen Lagos, Aljezur en Sagres;
• • •
Portimão voor rode en witte wijn afkomstig uit de gelijknamige gemeente;
Lagoa voor rode en witte wijn afkomstig uit de gemeenten Albufeira en Lagoa;
Tavira voor rode en witte wijn afkomstig uit de gemeenten Castro Marim, Faro, Olhão, São Bras de Alportel, Tavira en Vila Real de Santo António.
Voor de genoemde DOP-wijnen worden voornamelijk traditionele druivenrassen gebruikt. De
belangrijkste blauwe druivenrassen zijn negra mole (tinta negra) en castelão. De belangrijkste witte druivenrassen voor DOP-wijnen zijn arinto, malvasia fina, manteúdo, crato branco, perrum en síria. Van de vier DOP’s is Lagoa veruit de belangrijkste.
De meeste wijn uit Algarve komt op de markt onder de naam Vinho Regional Algarve. Wijnen
kunnen wit, rood of rosé zijn en zowel stil als mousserend. Vooral nieuwe producenten kiezen
ervoor om hun wijnen onder deze noemer uit te brengen, omdat daarvoor ook andere rassen zijn
toegestaan, zoals touriga nacional, aragonez, syrah, cabernet sauvignon, chardonnay, viognier en sauvignon blanc. Madeira Het vulkanische eiland Madeira, zo’n 650 km van de westkust van Marokko, vormt onderdeel van een eilandengroep en is net als de Azoren een autonoom gebied binnen de staat Portugal. De
hoofdstad is de havenstad Funchal, gelegen aan de zuidkust. Het is een steil eiland, met als hoogste punt een top van ruim 1.800 meter (de Pico Ruivo). Madeira is zeer groen en de bodem is zeer vruchtbaar. Naast bananen, graan, suikerriet en aardappelen worden ook veel bloemen geteeld, maar wijn is al eeuwen het belangrijkste product. Wijngaarden en andere vormen van landbouw
zijn alleen mogelijk op vaak kleine terrassen, die zijn aangelegd op de steile hellingen. Deze ter-
rassen worden poios genoemd. Het totale wijngaardareaal is in 2021 681 ha. Mechanisatie is op
Madeira onmogelijk. Een netwerk van 2.000 km aan irrigatiekanalen, levadas genoemd, levert van-
uit de bergen het water voor de vele gewassen op het eiland. In het binnenland is het te steil om de bodem te cultiveren.
Niet alleen de steile hellingen maar ook het gematigde, subtropische klimaat (gemiddeld 24 ˚C in de zomer en 17 ˚C in de winter) bemoeilijkt de teelt van druiven op Madeira. Er is weinig verschil
tussen de seizoenen, waardoor er veel ziekten voorkomen. Vooral botrytis (grijze rot) en virussen
komen op Madeira voor. De gemiddelde neerslag is zo’n 630 mm per jaar, maar op sommige plekken (zoals in de bergen) kan het neerslaggemiddelde het viervoudige zijn. Vooral aan de noordkust, die niet beschermd wordt tegen winden van de Atlantische Oceaan, regent het veel. In het
noorden en hoog in de bergen kan het ook een stuk koeler zijn. Op de bergtoppen ligt ’s winters soms sneeuw. Het zuiden van het eiland krijgt veel warmte van winden uit de Sahara, maar de
koude golfstroom rond Madeira zorgt voor koelere omstandigheden in het noorden. Hoewel in de meeste jonge wijngaarden cordon-snoei wordt toegepast, worden de meeste druivenstokken op
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
175
Kleine wijngaard op Madeira
Madeira via lage traliewerken (latadas) omhoog geleid tot een hoogte van 1,5 à 2 meter, omdat zo het gebladerte minder vatbaar is voor schimmelziekten.
Wijngaarden, bijna alle kleiner dan 1 ha, zijn vooral aan de noord- en zuidkust van Madeira te vinden. Er zijn tien productiegebieden. De belangrijkste productiegebieden zijn tegenwoordig: • • •
Santana;
São Vicente;
Câmara de Lobos.
Van de voor DOP Madeira toegestane rassen nemen sercial, verdelho, boal en malvasia ongeveer 40 procent van de aanplant in. Meer dan de helft van de aanplant bestaat uit tinta negra, die over
het algemeen de wat eenvoudigere en goedkopere wijnen levert. Verder zijn hier en daar terrantez, bastardo en complexa aangeplant.
De naam Madeira is afgeleid van ilha da madeira, ‘eiland van hout’. Op Madeira groeien
veel eucalyptusbomen, sinaasappelbomen, kurkeiken en laurierbomen. Het laurierbos van
Madeira is door UNESCO tot Werelderfgoed verklaard. Hoewel voor de landbouw inmiddels veel hout is gekapt, zijn op het eiland nog veel bossen te vinden.
176
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Druivenstokken op Pico
Madeira is de DOP-naam voor de versterkte wijnen van het eiland (zie blz. 175 - 177). Onder deze herkomstbenaming komt ruim 95 procent van de wijnen uit. Aanbevolen druivenrassen zijn onder andere bastardo, boal, listrão, malvasia cândida, sercial, terrantez, tinta negra en verdelho.
Onversterkte wijnen, zowel wit, rood als rosé, kunnen op de markt komen als DOP Madeirense.
De druiven hiervoor mogen ook van het eiland Porto Santo komen. Veel verschillende druivenras-
sen zijn toegestaan, waaronder cabernet sauvignon, complexa, merlot, tinta negra, touriga franca, chardonnay, sauvignon, tália (ugni blanc) en verdelho.
Madeira heeft, samen met Porto Santo, ook een IGP-herkomstaanduiding: IGP Terras Madei-
renses. Ook hiervoor is een breed scala aan druivenrassen toegestaan. Het minimale natuurlijke
alcoholgehalte is wat lager en de verplichte lagering is korter dan voor DOP Madeirense. Verdelho
en tinta negra worden voor de onversterkte wijnen van Madeira het meest gebruikt. Madeira’s tafelwijnen zijn vooral voor lokale consumptie bestemd en de productie is uiterst beperkt. Azoren De Azoren (Portugees: Açores) vormen een archipel van negen grotendeels vulkanische eilanden in de Atlantische Oceaan, zo’n 1.600 km ten westen van het vasteland van Portugal. Wijnbouw
stamt er al uit de vijftiende eeuw. De eilanden liggen op de Midden-Atlantische Rug, waar soms vulkanische activiteit plaatsvindt. De bodem is rotsachtig, deels vulkanisch en deels bedekt met
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
177
klei. De korst van de eilanden wordt grotendeels bepaald door zwart basalt. Dit basalt lijkt op dat van het Griekse eiland Santorini. Op de Azoren zijn verschillende mesoklimaten te vinden, maar
een overeenkomst vormt de grote hoeveelheid neerslag (zo’n 1.200 mm per jaar). Op de Azoren
zijn enkele druivenrassen te vinden die ook op Madeira voorkomen, zoals verdelho, maar de wijnen ervan halen zelden dezelfde kwaliteit als die van Madeira.
Op drie van de negen eilanden wordt wijn geproduceerd: Pico, Graciosa en Terceira. De eerste
twee hebben hun naam aan een DOP gegeven. De herkomstbenaming voor wijnen van Terceira is DOP Biscoitos. Pico is de belangrijkste van de drie DOP’s. Het druivenras arinto do Açores maakt
het overgrote deel van de aanplant uit op het eiland. Wijngaarden zijn vooral te vinden aan de zuidwest-, west- en noordwestkant van Pico, soms op maar enkele tientallen meters van de kust. Wijn-
stokken staan aangeplant in met aarde gevulde kuilen, tegen de harde en zilte zeewind beschermd door muurtjes van vulkanisch gesteente, currais genoemd.
In 2004 is de herkomstnaam Vinho Regional Açores erkend voor stille witte en rode wijnen uit de
hele archipel. Sinds 2012 geldt deze benaming ook voor mousserende wijnen, versterkte wijnen en
rosé tafelwijnen. Vele druivenrassen zijn toegestaan, zowel regionale (Portugese) als internationale (zoals riesling, chardonnay, merlot en cabernet sauvignon).
De herkomst van tinta negra, ook wel bekend als tinta negra mole of negramoll, is vermoedelijk Andalusië in Zuid-Spanje. Hij wordt niet alleen voor madeira gebruikt, maar ook voor tafelwijnen. De tafelwijnen die van dit druivenras gemaakt worden, zijn vaak neutrale, wat karakterloze rosés en bleke rode wijnen. Tinta-negrastokken geven hoge opbrengsten en zijn goed bestand tegen de meeste ziekten, wat de populariteit van dit druivenras verklaart.
178
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Portugees
Omschrijving
adega
kelder/wijnproducent/wijnmakerij
aguardente (vínica)
brandewijn, wijndistillaat om te versterken
ano
jaar, jaargang
branco
wit
bruto
droog (bij mousserende wijn), vergelijkbaar met brut bij champagnes
casa
huis, wijngoed
casco (de carvalho)
vat, fust (van eikenhout)
casta
druivenras
caves
wijnbedrijf, wijnproducent (letterlijk: kelders)
cepa
wijnstok
colheita
oogst(jaar)
colheita tardia
late oogst (officiële aanduiding bij DOP- of IGP-wijnen)
doce
zoet
enforcada
traditioneel gebruik om wijnranken langs een boom omhoog te laten groeien
engarrafado (por)
gebotteld (door)
enólogo
wijnmaker
escolha
keuze/selectie
espumante
mousserend
estágio
oudering, lagering (in fles of op vat)
fermentação em garrafa
tweede gisting op fles (bij traditionele methode)
garrafa
fles
generoso
versterkte wijn (droog of zoet)
herdade
wijngaard of boerderij, estate (term gewoonlijk gebruikt in het zuiden
lagar
groot vat met lage opstaande randen, meestal van steen (graniet) of
van Portugal)
cement, waarin de druiven met de voet getreden en gefermenteerd worden leve
licht (laag in alcohol)
licoroso
versterkte zoete wijn (soms van late oogst)
maduro
oud/rijp
meio seco
halfdroog
quinta
landgoed, wijnbedrijf, wijnboerderij, te vergelijken met het Franse château; meest gebruikte term voor een wijngaard
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
179
Portugees
Omschrijving
reserva
duidt op het etiket van DOP- en IGP-wijnen een hogere kwaliteit aan (bijzondere organoleptische eigenschappen); de wijn heeft 0,5 procent meer potentieel alcohol dan een niet-Reserva; een Grande Reserva heeft minstens 1 procent meer potentieel alcohol; de termen mogen alleen gebruikt worden na toestemming van een regionale commissie; vermelding van het oogstjaar is verplicht.
rosado
rosé
seco
droog
superior
duidt op het wijnetiket een hogere kwaliteit aan; de term mag alleen gebruikt worden na toestemming van een regionale commissie
tinto
rood
verde
letterlijk ‘groen’, soms gebruikt voor ‘jong’
vinha
wijngaard
vinho
wijn
Tabel 23.5 Begrippenlijst Portugees-Nederlands
Tip voor verdere studie: www.winesofportugal.info. Dit is de Engelstalige website van de organi-
satie ViniPortugal. Op deze site zijn alle officiële gegevens over Portugese wijnen, druivenrassen, productiecijfers etc. te vinden.
180
Hoofdstuk 23 - Portugal (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
24
Duitsland
24.1 Inleiding Duitsland behoort onmiskenbaar tot het rijtje klassieke Europese wijnlanden. Het heeft, net als bij-
voorbeeld Italië en Portugal, geheel eigen gebruiken en wijnstijlen. Hoewel Duitsland vooral om zijn stille witte wijnen bekendstaat, produceert het een compleet gamma, inclusief rosé, rode en mousserende wijnen. Zijn unieke positie dankt het land mede aan zijn noordelijke ligging en een relatief koel klimaat.
Kenmerkend voor de Duitse wijnbouw is het gebruik van eigen druivenrassen, met riesling als nationale trots. Mondiale rassen zoals chardonnay, sauvignon blanc, cabernet sauvignon en merlot hebben in Duitsland maar in geringe mate voet aan de grond gekregen. Een ander kenmerk van
Duitsland is de laagdrempeligheid voor wijnliefhebbers en wijntoeristen. Veel producenten verko-
pen direct aan particulieren, zonder afspraak en soms zelfs letterlijk aan de deur. Wijngebieden als Mosel, Pfalz en Baden bieden bovendien een ruime keuze aan verblijfsmogelijkheden en goede restaurants.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
181
Duitse wijnetiketten worden vaak hopeloos ingewikkeld gevonden. Helemaal onterecht is dat verwijt niet. Het wettelijke systeem voor herkomstbenamingen is inderdaad gecompliceerd en onvoldoende transparant. Men moet zich daarbij wel realiseren dat Duitsland een wijnland is van vele
nuances en subtiliteiten, wat de wetgeving en classificatie er niet makkelijker op maakt. Het wijngaardareaal van 103.000 ha is bovendien verdeeld over circa 2.600 individuele wijngaarden, die elk een veelvoud aan wijnen en smaakvariaties voortbrengen.
Door de eeuwen heen heeft de Duitse wijnbouw pieken en dalen gekend, niet alleen als gevolg van wisselende klimatologische, politieke en economische omstandigheden, maar ook van niet altijd
geslaagde strategieën om tegemoet te komen aan (vermeende) marktvragen. Smaak en stijl zijn in Duitsland door de geschiedenis heen aan veranderingen onderhevig geweest. In de tweede helft
van de twintigste eeuw hebben zoete massawijnen als Liebfraumilch (met o.a. het merk Blue Nun) en Niersteiner Gutes Domtal de reputatie van Duitse wijnen geen goed gedaan. Tegenwoordig is bijna de helft van alle Duitse wijn droog. Riesling en Spätburgunder doen het steeds beter op de exportmarkten. Eén ding is inmiddels wel zeker: voor veel sommeliers is de top van de Duitse wijnen niet meer weg te denken van hun wijnkaart.
Oppervlakte aanplant
103.180 ha
waarvan productief
100.705 ha
Aantal wijngebieden (Anbaugebiete)
13
Aantal individuele wijngaarden (Einzellagen)
ca. 2.600
Aantal wijnbedrijvenca.
16.000
Gemiddelde productie
8,7 miljoen hl
Gemiddeld rendement
87 hl/ha
Aandeel witte druivenrassen
67%
Aandeel blauwe druivenrassen
33%
Productie witte wijn
63%
Productie rode wijn / rosé
24,2% / 12,8%
Aandeel droge wijnen (< 9 gr/l)
48%
Aandeel halfdroge wijnen (9-18 gr/l)
20%
Aandeel zoete wijnen (> 18 gr/l)
31%
Belangrijkste exportmarkten
1. Verenigde Staten 2. Nederland 3. Groot-Brittannië 4. Noorwegen 5. China
Tabel 24.1 Wijnland Duitsland in cijfers (bron: Deutsches Weininstitut)
182
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijnstad Trier
24.2 Historie In Duitsland waren het de Romeinen, die de grondslag legden voor de wijnbouw. Dat gebeurde naar alle waarschijnlijkheid in de eerste eeuw van onze jaartelling in het Moezeldal. Augusta
Treverorum, het huidige Trier, werd omstreeks 16 voor Chr. vanuit Rome gesticht en ontwikkelde zich in de eeuwen erna tot keizerlijke residentie. De stad werd zelfs de hoofdstad van het westelijke gedeelte van het Romeinse Rijk. Veel monumenten herinneren aan het rijke Romeinse ver-
leden van de stad. Na het Moezeldal namen de Romeinen geleidelijk locaties in op de westelijke oever van de Rijn. Ook Mainz en Worms hebben een Romeinse geschiedenis. In het jaar 50 na
Chr. werd Colonia Agrippinensis gesticht, het huidige Keulen. Vanaf de derde eeuw nam de wijnbouw onder de Romeinen een hoge vlucht.
In de schaars gedocumenteerde eeuwen na het vertrek van de Romeinen zorgden kloosters
voor continuïteit in de wijnbouw. Een belangrijke rol had het cisterciënzer klooster Eberbach in de Rheingau. Van Karel de Grote, die in de negende eeuw regeerde, is bekend dat hij regels
liet opstellen voor de wijnbouw. Eveneens van groot belang is zijn rol bij de verspreiding van het
christendom. De bouw van nieuwe kloosters betekende namelijk de aanleg van nieuwe wijngaarden, ook op de oostelijke oever van de Rijn, tot in Franken. Aan het eind van de dertiende eeuw werden in de Rheingau de eerste wijnstokken aangeplant.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
183
Het beroemde klooster Eberbach in de Rheingau
Riesling (indertijd ook wel gespeld als ‘rissling’ of ‘rüssling’) was al vanaf de vijftiende eeuw in de
wijngaarden langs de Rijn te vinden en vanaf de zestiende eeuw langs de Moezel, vaak in combinatie met andere druivenrassen. In een later stadium zouden ook de stedelijke geestelijkheid en
wereldlijke gezagdragers zich met het exploiteren van wijngaarden bezighouden. Deze wijngaar-
den produceerden veelal een lichte rode wijn. In de late middeleeuwen was het klimaat in Europa warmer dan nu, waardoor blauwe druivenrassen ook in Duitsland goed rijp konden worden. Late middeleeuwen tot 1900 De grote bloeitijd van de Duitse wijnbouw lag in de late middeleeuwen en viel samen met de op-
komst van de steden. De wijngaarden besloegen in de zestiende eeuw een oppervlakte van min-
stens 300.000 ha, driemaal zoveel als tegenwoordig. Ze strekten zich uit tot in Silezië, aan weerszijden van de rivier Oder, dat na 1945 Pools grondgebied werd. In deze periode waren vooral de
(witte) wijnen uit de Elzas internationaal zeer gevraagd. De Elzas maakte tot 1648 deel uit van het Duitse Rijk. Het transport van de wijnen verliep grotendeels via de Rijn en zijn zijrivieren. Keulen
werd een belangrijke stad voor de wijnhandel. Wijn was tot in de zeventiende eeuw dé drank van
het Duitse volk. In de achttiende eeuw werd wijn echter het privilege van de rijken en ging het ‘volk’ bier drinken. De aristocratie en de kerk domineerden de wijnbouw en wijncultuur.
Dat het wijngaardareaal na de middeleeuwen afnam, kwam vooral door een afkoeling van het
klimaat vanaf de vijftiende eeuw (de zogenaamde kleine ijstijd) en de zware verwoestingen als
184
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
gevolg van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648). Wijngaarden in vlakke, vorstgevoelige gebieden werden in de loop der tijd opgegeven ten gunste van beter gelegen percelen op hellingen.
De bezetting door de ‘revolutionaire’ Franse legers en de invoering van het napoleontische recht
hebben rond 1800 tot de onteigening van het uitgebreide kerkelijke wijngaardbezit geleid. Niettemin verwijzen talrijke namen nog steeds naar de grote rol die de rooms-katholieke kerk in de Duitse
wijnbouw gespeeld heeft. Voorbeelden hiervan zijn Forster Kirchenstück, Maximin Grünhäuser Abtsberg, Hochheimer Domdechaney, Wormser Liebfrauenstift Kirchenstück en Wehlener Klosterberg.
In 1775 deed zich een gebeurtenis voor die voor de verdere ontwikkeling van de Duitse wijnbouw belangrijk was. Min of meer door toeval ontdekte men op Schloss Johannisberg in de Rheingau het verschijnsel van overrijpe, door botrytis aangetaste druiven bij een late pluk.
Het betekende het begin van edelzoete wijnen zoals Spätlese en Auslese. In Hongarije had men dit verschijnsel overigens al veel eerder ontdekt. Schloss Johannisberg identificeerde vanaf 1820 de verschillende stijlen die nu bekendstaan als Spätlese, Auslese en Trocken-
beerenauslese door middel van verschillende kleuren waszegels. In 1858 werd de categorie
Eiswein toegevoegd aan het gamma. Al vroeg was riesling het belangrijkste druivenras in de
Rheingau. Eind achttiende eeuw werden er in de wijngaarden van Schloss Johannisberg meer dan 5 miljoen stokken van aangeplant.
Crisis en vernieuwing In de tweede helft van de negentiende eeuw werden wijngaardvermeldingen steeds relevanter voor de handel. Bepaalde wijngaarden werden geassocieerd met specifieke eigenschappen en kwa-
liteiten. Op etiketten verschenen namen als Kirchenstück (Pfalz), Scharzhofberg (Saar) en Stein
(Würzburg). Taxatielijsten en oude kaarten maken duidelijk dat er toen al een classificatie was van
wijngaarden. Aan het einde van de negentiende eeuw waren wijnen uit de Rheingau zeer populair, ook in het buitenland. Ze werden verhandeld tegen prijzen die hoger lagen dan die voor premiers crus uit Bordeaux. Ook topwijnen uit de Mosel en Pfalz haalden op veilingen hoge prijzen.
Het einde van de negentiende eeuw bracht ook in Duitsland de vraatzuchtige druifluis phylloxera, met alle gevolgen van dien. In de twintigste eeuw heeft de opeenvolging van twee verloren oorlogen en
een zware economische crisis in het interbellum voor grote structurele problemen gezorgd. Na de Eerste Wereldoorlog was bovendien een groot deel van de Europese adel, een belangrijke markt
voor dure wijnen, weggevallen. Prioriteit voor veel producenten was om te overleven met zo weinig mogelijk risico’s. Ook in de jaren na de Tweede Wereldoorlog was er meer aandacht voor volume dan voor kwaliteit. Dit resulteerde onder andere in de massaproductie van aangezoete wijnen op
basis van makkelijk te telen kruisingen zoals müller-thurgau. Deze wijnen waren afgestemd op de smaak van een nogal kritiekloos publiek. In de jaren tachtig van de vorige eeuw begonnen Duitse producenten zich te realiseren dat aan tafel juist droge wijnen gevraagd zijn. De mondiale smaak
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
185
is tegenwoordig nu eenmaal overwegend droog; (half)zoete wijnen, die vaak moeilijk met eten te combineren zijn, zijn op hun retour. Een jonge generatie ambitieuze, goed opgeleide wijnmakers heeft het imago van Duitse wijnen inmiddels sterk verbeterd.
Als gevolg van het overwegend koele klimaat hebben Duitse wijnen vaak een relatief bescheiden (potentieel) alcoholgehalte, intense aroma’s en een relatief hoge zuurgraad, die door restsuiker
gecompenseerd kan worden. Maar er bestaan vele nuances. Verschillen in klimaatfactoren, druivenrassen en vinificatiestijlen resulteren in verschillende wijnen. De huidige trend is dat Klasse
het duidelijk wint van Masse. De voorkeur gaat weer uit naar traditionele druivenrassen (riesling en weißburgunder bijvoorbeeld) in plaats van naar kruisingen. Voor geschikte wijngaardlocaties wordt weer naar hellingen gekeken in plaats van naar vlakke percelen. Een andere belangrijke verandering is de toename van de productie van rode wijnen. Tot slot gaat de voorkeur tegen-
woordig uit naar natuurlijk edelzoete wijnen en niet naar de kunstmatig aangezoete wijnen van weleer.
24.3 Bodem Op de hellingen van heuvels is de bodem meestal arm aan voedingsstoffen maar rijk aan mineralen. Vlakke bodems zijn vaak juist te rijk. Op steile hellingen is de bodem vaak ondiep, waar-
door druivenstokken sneller een watertekort hebben. Duitsland kent een grote verscheidenheid
aan bodemtypes. Bodems variëren van vulkanische grond in Baden tot zandige en poreuze löss in de Rheingau tot leisteen in het Moezelgebied.
De in Duitse wijn meest herkenbare bodem is die van leisteen, in het Duits Schiefer genoemd. Leisteen is tijdens het devoon ontstaan door samenpersing van klei onder hoge druk en hoge
temperatuur. Het verweert makkelijk en valt dan uiteen in schilfers. Leisteen biedt voor met name de rieslingdruif een uitstekende ondergrond. De meest voorkomende varianten zijn grijze en
blauwe leisteen (respectievelijk Grauschiefer en Blauschiefer). Rode leisteen (Rotschiefer), dat
zijn kleur aan ijzer ontleent, is veel zeldzamer. Rode leisteen is onder andere in Erden en Ürzig (Mittelmosel) te vinden.
Ook vulkanisch materiaal, zand- en kleihoudend gesteente, grauwak (Grauwacke: mineraalrijk kiezelzandsteen), kalksteen, gips, mergel, löss, muschelkalk (grijsachtig kalksteen, dat lijkt op
de kalkstenen ondergrond van Chablis en Sancerre) en zandsteen bieden goede bodems voor wijnbouw. In veel gevallen is sprake van tussenvormen. Zo bestaat de ondergrond van de Kai-
serstuhl in Baden uit vulkanisch gesteente, terwijl aan de oppervlakte löss ligt. Geologische analyses van wijngaarden in de Rheingau hebben laten zien dat in dat gebied alleen al ruim tweehonderd verschillende bodemprofielen voorkomen.
186
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
24.4 Klimaat De kwaliteit en de stijl van Duitse wijnen worden in hoge mate bepaald door klimaat (op macro-, meso- en microniveau), bodem en ligging. De Duitse wijnbouw is een schoolvoorbeeld van cool
climate viticulture. De wijngebieden van Duitsland liggen aan de noordelijke wijnbouwgrens, rond
50° N.B. De overgrote meerderheid van de wijngebieden valt in de Europese klimaatzone A; alleen
Baden wordt tot zone B gerekend. Helemaal in overeenstemming met plaatselijke condities is deze indeling niet, want sommige delen van de Pfalz zijn zo warm dat ze eerder aan de B-zone doen
denken. De opwarming van de aarde heeft tot dusver vooral positieve gevolgen voor de Duitse wijn-
bouw. Tegenwoordig worden de druiven ieder oogstjaar goed rijp en komen slechte oogstjaren eigenlijk niet meer voor. Wel toegenomen zijn problemen door gebrek aan neerslag, hetgeen steeds vaker droogtestress in wijngaarden veroorzaakt, vooral in wijngaarden met droge, stenige bodems.
De wijnbouw in Duitsland is geconcentreerd op de minst koele plaatsen, in het zuidwesten van het land en vaak in beschutte rivierdalen. Hoe verder oostwaarts de wijngaarden liggen, hoe meer ze
zijn blootgesteld aan de invloeden van een continentaal klimaat. De zomers kunnen daar warm zijn, maar het risico van lentevorst is groot. Dit is zeker het geval in de wijngebieden Franken, Saale-
Unstrut en Sachsen. Het continentale klimaat betekent een verhoudingsgewijs kort groeiseizoen, wat consequenties heeft voor de keuze van druivenrassen.
De ligging van de wijngaard is zo mogelijk van nog doorslaggevender belang voor de rijpheid van het fruit en de kwaliteit van de wijnen. Wijngaarden in een koel klimaat hebben niet alleen be-
schutting tegen kou en nachtvorst nodig, maar moeten ook optimaal van zonlicht en zonnewarmte profiteren. Smalle, diepe rivierdalen met hellingen bieden in diverse Duitse wijnstreken gunstige klimatologische omstandigheden. Rivierdalen als die van de Moezel, Ahr, Nahe en Main bieden
zo’n omgeving. Aanwezigheid van een grote wateroppervlakte zorgt voor een extra gunstige, mati-
gende invloed. Dit is bijvoorbeeld waar te nemen in de Rheingau, aan de Mittelrhein en bij de Roter
Hang in Rheinhessen, waar de nabijheid van de brede Rijn gunstige condities levert. Typerend voor de meeste topwijngaarden is een ligging op zuidhellingen. De ligging op een helling vermindert
sowieso het gevaar van nachtvorst, terwijl de zuidelijke expositie bovendien voor een optimale zoninstraling zorgt. De mist van de rivieren draagt in het najaar bij tot de vorming van botrytis, die tot Edelfäule (edele rotting) leidt.
24.5 Druivenrassen In Duitsland staan tal van druivenrassen aangeplant, van acolon tot zweigelt. Het zijn er meer dan honderd. Daarvan doen er overigens minder dan tien echt toe. Sinds de jaren negentig van de
twintigste eeuw wordt geëxperimenteerd met internationale soorten zoals chardonnay en cabernet sauvignon, maar Duitsland onderscheidt zich nog steeds door het geheel eigen karakter van zijn
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
187
Riesling
Müller-thurgau
aanplant. Voor sommige internationale (Franse) variëteiten worden in Duitsland ook Duitse namen
gebruikt. Zo heten pinot blanc, pinot gris en pinot noir respectievelijk ook wel weißburgunder, grauburgunder en spätburgunder. Van de aanplant bestaat tegenwoordig circa 67 procent uit witte ras-
sen en 33 procent uit blauwe. Ter vergelijking: in 2000 bedroeg het percentage witte druivenrassen nog 74 procent en in 1980 zelfs 87 procent. Blauwe druivenrassen hebben de afgelopen decennia gestaag aan terrein gewonnen, zij het dat hun aandeel momenteel niet meer toeneemt. Witte druivenrassen De riesling is al eeuwen Duitslands nationale boegbeeld. Het is met ruim 23 procent van de totale aanplant het meest aangeplante druivenras van Duitsland (zie tabel 20.2). Met 23.440 ha is de
Duitse rieslingaanplant veruit de grootste van de wereld. Riesling geldt in Duitsland als de onbetwiste nummer één voor kwaliteit. De eerste vermelding ervan dateert uit 1435, maar pas in de loop van de zeventiende eeuw werd hij op grote schaal aangeplant. Riesling is een veeleisend
druivenras, dat laat rijpt en daarom de best denkbare locaties met goede beschutting en veel zon eist. Daar staat tegenover dat rieslingstokken dankzij hun taaie hout koudebestendig zijn en een
genereuze opbrengst kunnen geven. Niettemin is circa 50 hl/ha de limiet voor wie er grootse wijnen van wil maken. Rieslings kunnen strakdroog zijn, maar ook weelderig zoet. In alle dertien Duitse
Anbaugebiete staat hij aangeplant. Mosel, Pfalz, Rheingau, Nahe, Mittelrhein, Rheinhessen, Würt-
temberg en Franken geven de mooiste resultaten.
188
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Riesling weerspiegelt als geen ander wit druivenras verschillende terroirnuances in de wijn. Hij is
zo verbonden aan topwijngaarden dat vermelding ervan op het etiket eigenlijk niet zou hoeven, net als bij pinot noir en chardonnay in de Bourgogne. Hoewel riesling, evenals pinot noir, vrijwel nooit
geassembleerd wordt, kun je moeilijk van een cépagewijn in de gangbare betekenis spreken; daarvoor is het belang van het terroir te groot. Riesling gedijt op diverse bodemtypes, van löss tot graniet en van kalkhoudende tot vulkanische bodems. De ‘ultieme’ rieslingbodem is die met leisteen. Deze geeft de wijn een uniek, mineraal karakter.
Smaakbedrog Een intrigerend verschijnsel bij oude(re) Rieslings met restzoet is dat ze droger lijken te worden. Toch behouden de wijnen bij het rijpen hun restsuikers, want suikers breken niet af. Er is in feite sprake van ‘smaakbedrog’ door de proever zelf. Wat als ‘smaak’ wordt betiteld, is vaak een
combinatie van feitelijke basissmaken én waargenomen aroma’s in de mondholte (arômes de
bouche). In jonge wijn overheersen fruitige aroma’s, die de ervaring van een zoete smaak ver-
sterken. Maar de fruitigheid neemt met de jaren substantieel af, waardoor het bouquet ‘belegen’ nuances krijgt. Zulke tertiaire aroma’s zijn allesbehalve versterkers van het zoet. Het zoet in de wijn komt zodoende minder naar voren, wat de indruk kan geven van een drogere smaak.
Het tweede witte druivenras van Duitsland is müller-thurgau, ook wel rivaner genoemd. Het is de oudste en meest succesvolle kruising van Duitsland. Hij werd in 1882 in Geisenheim ontwikkeld
door dr. Hermann Müller, geboren in het Zwitserse kanton Thurgau. Müller-thurgau is een kruising
van riesling en de Franse madeleine royale, maar is (mede door toedoen van Hermann Müller zelf) bekend geworden als een kruising van riesling en silvaner; vandaar de alternatieve naam rivaner (riesling x silvaner). Müller-thurgau was ooit de meest aangeplante druif van Duitsland als zoge-
naamd alternatief voor riesling. Het is een makkelijk te telen, productief druivenras, dat veel eerder
rijpt dan riesling en fruitige wijnen oplevert. Inmiddels is hij op zijn retour en ingehaald door riesling, maar goedkope Duitse wijnen zijn nog vaak (grotendeels) van müller-thurgau gemaakt. In Saale-
Unstrut en Sachsen was müller-thurgau anno 2019 nog steeds het meest aangeplante druivenras
(zie tabel 20.3). Op kalksteenbodems geeft hij vaak de mooiste resultaten. Müller-thurgau presteert over het algemeen het best in Franken.
Het qua aanplant derde witte druivenras van Duitsland was jarenlang silvaner. Sinds 2013 is hij van de derde plaats verdrongen door grauburgunder (zie verderop). Evenals de riesling is silvaner een oud ras. Hij werd in het midden van de zeventiende eeuw voor het eerst geteeld. Ooit stond hij op grote schaal aangeplant, maar tegenwoordig is de verspreiding ervan beperkt. Silvaner heeft een
voorkeur voor bodems met klei en kalksteen. Hij is minder expressief dan riesling en wat neutraal van
karakter. Dit maakt wijnen ervan breed inzetbaar. Silvaner is op zijn best in Franken, waar hij minerale wijnen oplevert. Franken is het enige gebied waar er prestigieuze Große Gewächse (zie blz. 207) van
gemaakt worden. Ook in Rheinhessen staat veel silvaner aangeplant, meer nog dan in Franken.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
189
In opkomst zijn de witte rassen grauer burgunder en weißer burgunder, ook wel grauburgunder en weißburgunder genoemd. Tussen 1995 en 2019 is de aanplant van grauburgunder bijna en van weissburgunder meer dan verdrievoudigd. Wijnen ervan mogen eventueel ook onder de namen
Pinot Gris en Pinot Blanc verkocht worden. Grauer burgunder en weißer burgunder zijn vooral –
maar zeker niet alleen – te vinden in warmere, zuidelijk gelegen gebieden zoals Baden en Pfalz.
Deze druivenrassen hebben een relatief lage zuurgraad in vergelijking met bijvoorbeeld riesling en
worden bijna per definitie droog gevinifieerd. Wijnen ervan zijn geschikt om vergisting en/of opvoeding op (kleine) houten vaten te ondergaan. Het succes van grauer burgunder en weißer burgun-
der wordt vooral door deze twee factoren verklaard. Met name uit Baden komen Große Gewächse van grauer burgunder en weißer burgunder. Chardonnay, die ook tot de Burgundersorten wordt gerekend, is bezig aan een opmars.
Andere witte rassen moeten het met een marginaal aandeel in de aanplant stellen. Te denken valt
aan oude, qua smaak nogal neutrale rassen als elbling in het gebied Mosel en gutedel (chasselas) in Baden. Aromatische variëteiten zoals (gewürz)traminer en gelber muskateller vind je vooral in Pfalz en Baden. Druivenras
Percentage van totale aanplant
1. riesling (w)
23,4%
2. spätburgunder (b)
11,3%
3. müller-thurgau (w)
11,1%
4. grauburgunder (w)
7,1%
5. dornfelder (b)
7,1%
6. weißburgunder (w)
5,7%
7. silvaner (w)
4,4%
8. portugieser (b)
2,5%
9. chardonnay (w)
2,3%
10. kerner (w)
2,2%
Tabel 24.2 Meest aangeplante Duitse druivenrassen (bron: Deutsches Weininstitut). (w) = wit, (b) = blauw
Blauwe druivenrassen Eeuwenlang stonden in Duitsland hoofdzakelijk blauwe druivenrassen aangeplant, ook in gebieden die nu bekendstaan als ‘witte’ gebieden, zoals de Mosel. Na de omschakeling naar witte druiven-
rassen waren rode Duitse wijnen een poosje een marginaal verschijnsel. Dat is inmiddels drastisch veranderd. Tegenwoordig vertegenwoordigen blauwe druiven bijna een derde van alle aanplant. Kwalitatief het meest interessant zijn de wijnen op basis van spätburgunder (pinot noir), vooral
wanneer men werkt met klonen uit de Bourgogne (zogeheten Dijonklonen) en men wijnen produ-
190
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Dornfelder
Lemberger (blaufränkisch)
ceert met kleur en structuur. De beste Spätburgunders kunnen zich meten met goede Pinots Noirs uit de Bourgogne. Vooral in de wijngebieden Baden, Ahr en Pfalz is spätburgunder te vinden. Veel van de beste Spätburgunders uit de Pfalz en Baden komen van kalkhoudende bodems, die uit de Ahr van leisteen, terwijl in Franken rood zandsteen een goede ondergrond voor spätburgunder vormt.
Het tweede blauwe druivenras van Duitsland (met circa 7,3 procent van de totale aanplant) is de in
1956 ontwikkelde kruising dornfelder, die vooral in Rheinhessen en de Pfalz te vinden is. Hij rijpt vroeg
en is geschikt voor koelere gebieden. Tussen 2000 en 2005 was de aanplant bijna verdubbeld. Wijnen
ervan zijn alleen de moeite waard als de potentieel zeer hoge rendementen in toom gehouden worden. De blauwe rassen portugieser en trollinger – deze laatste staat in Italië ook wel bekend als schiava grossa of vernatsch – leveren in de regel geen opwindende wijnen op. Dat heeft niet alleen met
de natuurlijke beperkingen van deze rassen te maken, maar vaak ook met (te) hoge rendementen. Wel de moeite waard zijn wijnen van lemberger (in Oostenrijk bekend als blaufränkisch), een druivenras met een originele, eigen smaak. Lemberger is, samen met trollinger, een specialiteit van Württemberg.
Inmiddels wordt in Duitsland ook mondjesmaat gewerkt met druivenrassen als syrah, merlot en cabernet sauvignon, met name in warmere gebieden zoals de Pfalz.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
191
Een zeldzame maar gewaardeerde mutatie van pinot noir is frühburgunder. Deze heeft een wat
lagere zuurgraad dan pinot noir en rijpt zo’n twee weken vroeger. Hij staat ook wel bekend als pi-
not noir précoce of pinot madeleine. In Duitsland is hij vooral te vinden in de Ahr, Rheinhessen en
Franken. Een andere bijzonderheid vormt schwarzriesling, een nogal misleidende naam voor pinot
meunier. Hij wordt in Duitsland ook wel müllerrebe genoemd. Schwarzriesling is vooral in Württemberg en Baden te vinden, maar de aanplant ervan is beperkt. Kruisingen Kruisingen (in het Duits: Neuzüchtungen) worden in Duitsland al sinds de negentiende eeuw ont-
wikkeld. Het voornaamste doel daarbij is een zo hoog mogelijk economisch rendement. Gezochte eigenschappen zijn daarom: • • • • •
resistentie tegen schimmelziekten; vorstbestendigheid; hoge opbrengst;
hoog mostgewicht;
aromatisch potentieel.
Ondanks een enorme populariteit in de tweede helft van de twintigste eeuw heeft maar een enkele kruising bewezen van blijvende waarde te zijn. Wie kent nog de morio muskat, siegerrebe of alba-
longa? De lijst van druivenrassen die het nooit echt gemaakt hebben, is lang. De ‘moeder’ van alle kruisingen is ontegenzeglijk müller-thurgau. Andere min of meer succesvolle witte kruisingen zijn
bacchus, ehrenfelser, kerner, ortega, rieslaner en scheurebe, zij het dat hun aandeel in de aanplant zeer beperkt is. De laatste twee, beide rieslingkruisingen, geven uitgesproken aromatische wijnen. Kerner (een kruising van trollinger en riesling uit 1929) komt qua smaakprofiel het dichtst in de
buurt van riesling. De belangrijkste blauwe kruising is dornfelder. Als blauwe kruisingen telt Duits-
land verder nog domina, regent en een paar variaties op cabernet sauvignon (zoals cabernet mitos en cabernet dorsa). De regent, die goed bestand is tegen rot, is ook in Nederlandse wijngaarden behoorlijk veel aangeplant.
24.6 Wijnbouw Het wijngaardareaal van Duitsland schommelt al jaren rond de 100.000 ha. Het is dus kleiner dan
dat van het wijngebied Bordeaux (zie hoofdstuk 8) maar ruim twee keer zo groot als dat van Oostenrijk (zie hoofdstuk 24). De wijngaarden zijn hoofdzakelijk te vinden in de dalen van de Rijn en
zijn zijrivieren Moezel, Main en Neckar. De beste wijngaarden liggen op stukken land waar andere vormen van landbouw onmogelijk zijn.
Een veelgebruikt Duits woord voor wijngaard is Weinberg. Dit woord is toepasselijk, aangezien veel Duitse wijngaarden van oudsher op hellingen zijn aangelegd. Men spreekt in dit verband ook wel
van Hanglagen (een Hang is een helling). Gaat het om een steile helling van minstens 30 procent,
192
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Anbaugebiet
Wijngaardareaal
Rheinhessen
26.943 ha
Pfalz
% wit/blauw
Eerste druivenras (%)
Tweede druivenras (%)
Derde druivenras (%)
72:28
riesling 18,4%
müller-thurgau 14,9%
dornfelder 12,2%
23.721 ha
66:34
riesling 25%
dornfelder 11,8%
grauburgunder 8%
Baden
15.812 ha
60:40
spätburgunder 33,3%
müller-thurgau 14,6%
grauburgunder 14,3%
Württemberg
11.424 ha
32:68
riesling 18,5%
trollinger 17,7%
lemberger 15,6%
Mosel
8.689 ha
91:9
riesling 62,4%
müller-thurgau 9,8%
elbling 5,3%
Franken
6.163 ha
82:18
silvaner 25%
müller-thurgau 23,7%
bacchus 12,2%
Nahe
4.239 ha
76:24
riesling 28,9%
müller-thurgau 11,8%
dornfelder 9,6%
Rheingau
3.200 ha
86:14
riesling 77,6%
spätburgunder 12,2%
overig 10,2%
Saale-Unstrut
819 ha
75:25
müller-thurgau 14,8%
weißburgunder 13,8%
riesling 8,9%
Ahr
563 ha
18:82
spätburgunder 65%
riesling 8%
frühburgunder 6%
Sachsen
496 ha
82:18
riesling 13,5%
müller-thurgau 13,3%
weißburgunder 12,5%
Mittelrhein
465 ha
85:15
riesling 65%
spätburgunder 10,1%
müller-thurgau 4,7%
Hessische Bergstraße 463 ha
79:21
riesling 38,9%
gruaburgunder 12,5%
spätburgunder 11%
Tabel 24.3 De drie belangrijkste druivenrassen per wijnbouwgebied met hun aandeel in de aanplant in 2021 (bron: Deutsches Weininstitut)
dan is er sprake van een Steillage. Steile hellingen bieden in kwalitatief opzicht de beste resultaten,
maar de exploitatie ervan is duur. Mechanisatie is maar in beperkte mate mogelijk en het onder-
houd is kostbaar. Alleen een economisch verantwoorde prijs voor de wijn rechtvaardigt een bedrijfsvoering met dergelijke wijngaarden. Goede Duitse wijn uit een wijngebied met steile hellingen kan daarom nooit goedkoop zijn.
Om economische redenen zijn in het recente verleden wijngaarden op vlak en vruchtbaar terrein
aangeplant, vaak met zeer productieve kruisingen. Op een enkele uitzondering na heeft deze poli-
tiek alleen maar geleid tot de productie van middelmatige massawijnen, ook al dragen ze op papier indrukwekkende predicaten.
In de afgelopen decennia is in tal van gebieden een grootschalig programma tot ruilverkaveling en herinrichting uitgevoerd. Dat gebeurde om de exploitatie van moeilijk te bewerken wijngaarden te
vergemakkelijken. In het kader van deze ingrijpende Flurbereinigung zijn percelen die vroeger ver-
snipperd waren, aaneengesloten tot grotere wijngaarden. Er zijn wegen, terrasmuren en afwaterings-
goten aangelegd. Tegelijkertijd heeft men ook op vele plaatsen Weinlehrpfade aangelegd, educatieve
wijnwandelpaden. In steile wijngaarden, met name aan de Moezel, past men nog paalgeleiding toe. In een beperkt aantal wijngaarden wordt iedere plant afzonderlijk verticaal langs een paal geleid en de ranken in boogvorm. In minder steile percelen wordt gebruikgemaakt van draadgeleiding.
Ondanks arme bodems en een relatief koel klimaat kunnen de Duitse wijngaarden voor opmerkelijk hoge rendementen zorgen. Opbrengsten van 100 hl/ha of meer zijn geen uitzondering, alle discus-
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
193
sies over rendementsbeperkingen ten spijt. De pluk vindt in Duitsland op een laat tijdstip plaats, van half september voor vroegrijpende rassen tot laat in november voor riesling.
24.7 Vinificatie Duitse wijnen kenmerken zich met name door zuren. In het relatief koele klimaat van Duitsland rijpen druiven langzaam en laat, waardoor ze hun zuren en aroma’s behouden. Om te voorkomen dat de
zuren in de smaak te dominant worden – ook al gaat het om wijnsteenzuren en niet om agressieve
appelzuren – laten wijnmakers meestal een paar gram restsuiker in de wijn zitten. In relatief warme gebieden ligt het restsuikergehalte doorgaans lager dan in koelere gebieden. Wijnen uit de Mosel
bijvoorbeeld hebben door hun hoge zuurgraad wat meer restsuiker nodig dan wijnen uit warmere, zuidelijke gebieden als Pfalz of Baden.
In de Duitse wijnbouw spelen mostgewichten een belangrijke rol. Ze worden gemeten in graden
Öchsle (°Ö). Het aantal graden correspondeert met het aantal grammen suikers en aromastoffen in de most. Op basis daarvan krijgt men bij benadering een indruk van het potentiële alcoholgehalte. Ook zuren worden meegewogen. Chaptalisatie (in het Duits: Anreicherung) is alleen toegestaan voor wijnen die tot het niveau Qualitätswein of lager behoren. Witte en rode wijnen Witte wijnen worden in diverse gradaties van zoetheid gevinifieerd. Die zoetheid kan verkregen wor-
den doordat de gisting op natuurlijke wijze stopt of doordat de wijnmaker actief ingrijpt. De gisting kan op natuurlijke wijze tot stilstand komen door een hoog suikergehalte van de most en/of een lage tem-
peratuur in de kelder. Wijnen die op deze manier tot stand komen, dus zonder enigerlei vorm van manipulatie, werden tot 1971 aangeduid als naturrein. Ook het toevoegen van zo’n 100 mg/l sulfiet helpt
de gisting te stoppen op het gewenste gehalte alcohol en restsuiker. Om een wijn met restzoet te produceren kan men ook de wijn eerst volledig laten vergisten en deze vervolgens aanzoeten met Süß-
reserve. Dat is onvergiste, vaak ingedikte most met hetzelfde suikergehalte en dezelfde herkomst als
de vergiste wijn. Deze handelwijze is enigszins vergelijkbaar met de dosage bij mousserende wijnen. Duitsland is met zijn veelal aromatische druivenrassen sinds jaar en dag een land van reductieve
vinificatie met vergisting bij lage temperatuur. Malolactische omzetting (biologischer Säureabbau)
blijft bij witte wijnen in de regel achterwege. Bij rode wijnen gebeurde dat tot voor kort ook nogal
eens, omdat ze min of meer als witte gevinifieerd werden. Dat leidde dan tot compensatie van de agressieve appelzuren met restsuiker. Rode wijnen waren daarom meestal licht en zoet. Tegen-
woordig wordt bij de productie van rode wijnen een langere vergisting en extractie toegepast. Ze zijn daarom in de regel droog van smaak en hebben de nodige kleur en structuur.
De meeste Duitse witte wijnen hebben geen baat bij een opvoeding op nieuwe houten vaten met de daarbij behorende vanillearoma’s. De vinificatie is namelijk gericht op het behouden van de
fruitige aroma’s. Vergisting en opvoeding van Duitse witte wijnen vond traditioneel plaats in grote,
194
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
aromatisch neutrale, houten vaten, zoals Stückfaß (1000-1200 liter) en Fuder (algemene bena-
ming voor groot houten vat van 800-1800 liter), waarvan het hout geen aroma’s afgeeft. Intussen zijn roestvrijstalen tanks een normaal verschijnsel geworden. Veel goede producenten gebruiken beide materialen, RVS vaak voor eenvoudige wijnen, groot hout meestal voor hogere cuvées.
Foeders laten een lichte oxidatie toe en worden onder meer gebruikt om eventueel koolzuur uit de wijn te laten verdwijnen. Barriques komen bij wit alleen in aanmerking voor wijnen op basis van weiß- of grauburgunder. Riesling en klein nieuw eikenhout verdragen elkaar moeilijk.
In hun streven zo weinig mogelijk in te grijpen in het vinificatieproces werken steeds meer Duitse
producenten met een natuurlijke, spontane vergisting. In het Duits wordt die Spontanvergärung of kortweg Sponti genoemd.
Goût de pétrole en Firne De zogenaamde goût de pétrole die sommige Rieslings kenmerkt (en waarvoor opvallend
genoeg geen Duitse term bestaat) heeft niets van doen met mineralen in de bodem. In feite is het een afwijkend aroma, zoals het ‘boerderijaroma’ van Brettanomyces. Bij de vorming van
deze aroma’s speelt de schil van de druif een belangrijke rol. Het verschijnsel doet zich vooral voor bij wijnen uit warme jaren (droogtestress) met een relatief korte vegetatieperiode. Een
lage pH van de bodem speelt ook een rol. Ook de wijze van persen is van invloed: hoe zachter de persing, hoe minder het aroma van petroleum. Van geheel andere aard is de harsachtige
ouderdomstoon van Riesling, de zogeheten Firne. Deze is het resultaat van oxidatie en kan, mits niet overdreven, eenzelfde aantrekkelijkheid hebben als goût de pétrole.
Rosé Rosé wordt in Duitsland meestal Weißherbst genoemd. Anders dan roséwijnen uit andere landen
kan een Weißherbst edelzoet zijn, zelfs tot op het niveau van een Trockenbeerenauslese, al is dit
wel uitzonderlijk. Weißherbst is het resultaat van de persing van de druiven van één blauw druivenras. In de praktijk is dat vaak spätburgunder. Weißherbst is soms zó bleek van kleur dat hij op een
witte wijn lijkt. Voor meer kleur wordt er soms wat rode wijn toegevoegd. Zowel bij stille als mousserende Duitse rosés kom je regelmatig de benaming Blanc de Noir (zonder -s) tegen.
Een curiositeit is Rotling, die in Württemberg Schiller wordt genoemd. Het is een van de zeldzame
voorbeelden van een roséwijn die ontstaat door gelijktijdige vergisting van witte en blauwe druiven.
Hetzelfde geldt voor de wijn Badisch Rotgold, een specialiteit uit Baden. Dit is een assemblage van grauburgunder- en spätburgunderdruiven. Zoete en edelzoete wijnen Edelzoete wijnen vormen een specialiteit in Duitsland. Ze zijn in de regel wit en worden gemaakt van druiven die laat en overrijp geplukt worden. Bij bepaalde omstandigheden in de wijngaard
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
195
Terraswijngaarden bij Freyburg in Saale-Unstrut
kunnen de druiven worden aangetast door botrytis. Sommige Auslesewijnen zijn gemaakt van
gedeeltelijk aangetaste druiven. Druiven voor Beerenauslese en Trockenbeerenauslese zijn gro-
tendeels aangetast door deze nobele rotting. Verschrompeld en ingedroogd hebben ze een grote concentratie aan suikers en zuren gekregen.
Voor de productie van Eiswein probeert de wijnmaker botrytis juist te vermijden. De bedoeling is dat druiven net zo lang in goede conditie aan de druivenstok blijven hangen tot ze door stevige nachtvorst bevriezen. Sekt Duitsers drinken per hoofd van de bevolking jaarlijks gemiddeld vijf flessen mousserende wijn.
Duitsland produceert zelf grote hoeveelheden mousserende wijn onder de verzamelnaam sekt.
Een merkwaardige passage in het Verdrag van Versailles bepaalde dat Duitsland niet langer gebruik mocht maken van de naam Champagne(r) voor zijn mousserende wijnen. De alternatieve
benaming werd Sekt. De productie van sekt is geconcentreerd in de gebieden Mosel, Rheingau en Württemberg.
Men onderscheidt drie categorieën sekt in Duitsland: • •
Sekt als basiswijn, die ook uit een assemblage kan bestaan van wijnen uit de EU;
Deutscher Sekt, die uitsluitend van druiven c.q. wijnen wordt gemaakt die afkomstig zijn uit Duitsland;
196
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
•
Sekt bA (bestimmter Anbaugebiete), die net als stille QbA-wijn uitsluitend wordt gemaakt van
wijn uit één Anbaugebiet. Hij moet een Amtliche Prüfung ondergaan en op het etiket staat dus een A.P.-nummer vermeld.
Sekt en Deutscher Sekt zijn vrijwel altijd op tank gemaakt en moeten minimaal zes maanden
lageren. Tot de categorie Sekt bA behoort ook de zogenoemde Winzersekt, die afkomstig is van
een individueel wijngoed en de traditionele tweede gisting op fles (Flaschengärung) met prise de mousse heeft ondergaan. De lagering hiervan is ten minste negen maanden. De productie van
deze sekt ‘van de boer’ is beperkt, maar de kwaliteit is doorgaans zeer hoog. Ongeveer de helft van alle Winzersekt wordt van riesling gemaakt. Ook roséversies van Winzersekt komen voor. Hiervoor is spätburgunder het voornaamste ras. Vanaf 2009 wordt er in Duitsland ook Crémant gemaakt, ook een méthode traditionnelle, waarvan de regels Europees zijn vastgelegd.
In Duitsland worden ook enkele van wijn afgeleide producten gemaakt. Weinbrand is het
resultaat van distillatie van wijn. Trester wordt gedistilleerd van schillen en pitten en valt
daarmee in dezelfde categorie als grappa en marc. Gistdepot ten slotte kan gedistilleerd worden tot Hefebrand.
24.8 Wijngebieden en herkomstbenamingen Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering De Duitse wijnwetgeving is grotendeels gebaseerd op de wijnwet (Deutsches Weingesetz) uit 1971. Het was de bedoeling dat deze zou leiden tot duidelijke regels voor de producent en duidelijke in-
formatie voor de consument. In de praktijk bleek dat allesbehalve het geval. Het probleem is dat de
wet meer gebaseerd is op kwantitatieve dan op kwalitatieve criteria. Een bijzonderheid van de wijnwet uit 1971 is dat die uitgaat van zoete wijnen, met droge als uitzondering.
Het in 1971 ingevoerde systeem van herkomstbenamingen is in de loop van de tijd op groeiend ver-
zet gaan stuiten van zowel consumenten als producenten. Het werd door wijndrinkers ervaren als te
moeilijk en door wijnmakers als te nivellerend. Bovendien ging de wijnwet in de kern uit van suikergehaltes (het potentiële alcoholgehalte van de most) en niet van oorsprong of terroir. Voorschriften over
etikettering gaven bovendien aanleiding tot misverstanden. Er zijn daarom twee alternatieven ontwikkeld om wat meer duidelijkheid te verstrekken. Het ene gaat uit van zogeheten profielwijnen, het andere van geklasseerde wijngaarden. In feite bestaan er dus een paar systemen naast elkaar.
De Duitse wijnwet van 1971 onderscheidde twee hoofdcategorieën: Tafelwein en Qualitätswein.
Onder de noemer Qualitätswein vielen zowel generieke Qualitätswein bestimmter Anbaugebiete
(QbA) als Qualitätswein mit Prädikat (QmP). In 2006 is besloten om Qualitätswein mit Prädikat om
te dopen tot Prädikatswein. Deze benaming werd van kracht in 2007.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
197
De huidige Duitse wijnwet is aangepast aan de Europese wijnwet uit 2009. Men onderscheidt in de basis de volgende kwaliteitsniveaus: •
(Deutscher) Wein: Deze categorie werd voorheen (Deutscher) Tafelwein genoemd. Druiven komen uit Duitsland. Druivenras(sen) en oogstjaar mogen op het etiket vermeld worden.
•
Wein geschützter geographischer Angabe (ggA): Deze categorie heeft de categorie Landwein
vervangen, maar de term Landwein blijft nog wel in gebruik. In Europese termen spreekt men van Protected Geographical Indication (PGI). Deze wijn moet typisch zijn voor een bepaalde regio. Er zijn hiertoe 26 herkomstgebieden aangewezen. •
Wein geschützter Ursprungsbezeichnung (gU): In Europese termen spreekt men van Protected Designation of Origin (PDO). Onder deze categorie vallen Qualitätswein en Prädikatswein.
Maar liefst 96 procent van de Duitse wijnen behoorde in 2014 tot Wein geschützter Ursprungsbezeichnung. •
In januari 2021 is de Duitse wijnwetgeving beduidend veranderd en uitgebreid. Naar voorbeeld van de kwaliteitsindeling van de VDP (zie verderop) is de hoogste Europese wijncategorie, in
Duitsland Wein geschützter Ursprungsbezeichnung waaronder Qualitätswein en Pradikatswein vallen, verder opgedeeld. Uitgangspunt in deze verdere uitwerking van de kwaliteitsniveaus is:
hoe preciezer/beperkter de herkomstbenaming, des te hoger mag je verwachten dat de kwaliteit is. Het is een duidelijke erkenning van de consensus dat terroir heel belangrijk is voor wijnkwaliteit, belangrijker dan suikergehalten. •
Wein geschützter Ursprungsbezeichnung (wijn met Beschermde Oorsprongsbenaming in Nederlands) kan verder worden verfijnd op vier niveaus: Anbaugebiet (bijvoorbeeld Mosel)
Region (bijvoorbeeld Michelsberg, een Großlage) Ort (Trittenheim)
Lage (Trittenheimer Apotheke)
En binnen het niveau Lage, dus voor wijnen uit een individuele, officieel geregistreerde wijngaard, kan nog onderscheid worden gemaakt tussen Einzellage
Erstes Gewächs (premier cru) Großes Gewächs (grand cru)
NB: de predicaten blijven geldig en kunnen dus gebruikt blijven worden. In de praktijk zijn ze
vooral zinvol als het gaat om zoete wijnen, waarbij suikergehalten belangrijk zijn voor wijntype en smaakrichting.
Wein en Wein geschützter geographischer Angabe
Wein (of Deutscher Wein) is wijn van eenvoudig niveau, meestal licht en zoetig. De wijn moet
minimaal 5 procent natuurlijke alcohol hebben (in Baden minimaal 6 procent). Hij wordt normaliter gechaptaliseerd. Wein geschützter geographischer Angabe (Landwein) is van betere kwaliteit.
De wijn moet minimaal 0,5 procent meer natuurlijke alcohol bevatten en mag maximaal 18 gr/l restsuiker hebben. Het smaaktype is daarmee automatisch droog of halfdroog.
198
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Slechts 3,3 procent van de geproduceerde wijnen behoorde in 2019 tot de categorie Deutscher
Wein of Landwein. Vooral in de wijngebieden Ahr en Rheinhessen betreft een relatief groot deel van de productie Deutscher Wein of Landwein.
De nieuwe herkomstpiramides voor Duitse wijn
Qualitätswein
Qualitätswein bestimmter Anbaugebiete (QbA) wordt kortweg Qualitätswein genoemd. Qualitätswein is, gemeten naar volume, verreweg de belangrijkste categorie binnen de Duitse kwaliteitspiramide. In 2019 maakte Qualitätswein 66,8 procent van de Duitse productie uit. De eisen die eraan gesteld worden, zijn:
•
De wijn moet gemaakt worden van aanbevolen druivenrassen uit een van de dertien erkende Anbaugebiete.
•
De wijn moet een minimaal mostgewicht hebben dat overeenkomt met 7,5 procent natuurlijke alcohol.
Reëel is een natuurlijk alcoholpercentage van minimaal 7 procent met daarbij opgeteld het even-
tueel potentieel in de vorm van onvergiste restsuiker. Chaptalisatie is bij Qualitätswein toegestaan.
Ook Liebfraumilch valt binnen deze categorie. Prädikatswein
Prädikatswein heette tot de oogst van 2007 Qualitätswein mit Prädikat, afgekort als QmP. In theo-
rie – en vaak ook in de praktijk – slaat deze benaming op de beste Duitse wijnen met de hoogste mostgewichten. Het vereiste minimale mostgewicht verschilt per druivenras en per gebied. Het
essentiële verschil met Qualitätswein is dat bij Prädikatswein chaptalisatie verboden is. In 2019
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
199
behoorde 29,9 procent van de productie tot de categorie Prädikatswein. Vooral in Franken,
Rheingau, Sachsen, Hessische Bergstraße en Baden behoort een relatief groot deel van de productie (een kwart tot ruim een derde) tot deze categorie.
De hoeveelheid Prädikatswein varieert sterk van jaar tot jaar. In slechte oogstjaren vormen
ze minder dan 10 procent van het totaal. In uitzonderlijk rijpe jaren kan Prädikatswein wel 80
procent van het volume uitmaken. Producenten kunnen naar believen hun wijnen degraderen
(in het Duits: abstufen), ook al voldoen ze aan de vereiste minima voor een bepaald predicaat. Een ‘kleine’ Spätlese wordt bijvoorbeeld vaak als ‘grote’ Qualitätswein uitgebracht.
De namen van de huidige predicaten zijn ontleend aan traditionele termen die al lang voor 1971
gebruikt werden om een bepaald type wijn mee aan te duiden. Vroeger sloegen die op de organo-
leptische kwaliteiten van de wijn en op de omstandigheden waaronder de druiven werden geoogst. De predicaten definiëren tegenwoordig primair het mostgewicht en daarmee dus het potentiële
alcoholgehalte van de wijn. Hoe hoger het mostgewicht, hoe hoger het predicaat. Een kwaliteitsfactor zoals extractie is binnen dit systeem dus niet relevant. Ook de eventuele mate van zoetheid van de gerede wijn doet niet ter zake. Dat geldt met name voor Kabinett, Spätlese en Auslese. Wijnen met deze predicaten kunnen zowel droog als zoet smaken. Bovendien bestaan er verschillen in regionale voorschriften op het gebied van minimaal mostgewicht (zie tabel 20.4).
Auslese (van het Duitse woord auslesen, dat ‘uitzoeken’ of ‘selecteren’ betekent) kan worden
gemaakt van overrijpe druiven of van druiven die door botrytis zijn aangetast. Het gaat hierbij om geselecteerde, (gedeeltelijk) overrijpe trossen. Beerenauslese (BA) en Trockenbeerenauslese
(TBA) komen van geselecteerde druiven met volledige botrytis. Alleen de geschikte druiven zijn geselecteerd. Ze zijn daarom uiterst geconcentreerd van smaak. Vaak moet de wijnboer meerdere keren de wijngaard door om geschikte druiven te vinden.
Prädikat
Minimum mostgewicht °Öchsle /
Minimum mostgewicht °Öchsle /
potentieel % alcohol Mosel
potentieel % alcohol Rheingau
Kabinett
67 / 8,6
73 / 9,5
Spätlese
76 / 10,0
85 / 11,4
Auslese
83 / 11,1
95 / 13,0
Beerenauslese
110 / 15,3
125 / 17,7
Eiswein
110 / 15,3
125 / 17,7
Trockenbeerenauslese
150 / 21,5
150 / 21,5
Tabel 24.4 Mostgewichten voor Riesling in de Mosel en de Rheingau
200
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Eiswein is een geval apart. Botrytis wordt voor dit type wijn vermeden. De druiven moeten bij de pluk minimaal het mostgewicht van een Beerenauslese hebben (zie tabel 20.4). Ook moeten ze bij een temperatuur van –7 °C of lager worden geplukt en in bevroren toestand worden geperst. Door bevriezing van het water in de druif krijgt de most de vereiste concentratie. De pluk vindt
soms pas in januari plaats, maar als oogstjaar geldt dan niettemin dat van de voorgaande maand december. Eisweine komen meestal uit koele wijngaarden waar botrytis niet vaak voorkomt. Be-
halve een grote hoeveelheid restsuiker hebben ze in de regel ook een zeer hoge zuurgraad. Het alcohol-percentage kan zeer laag zijn, soms zo’n 5,5 procent. Trocken, halbtrocken, feinherb, lieblich en süß
Behalve de verplichte kwaliteitsaanduiding Qualitätswein en het eventuele predicaat kan het etiket ook de smaakaanduidingen trocken (droog) of halbtrocken/feinherb (halfdroog) vermelden. Deze vermelding is facultatief. Ook Engelse termen als dry zijn toegestaan.
Voor trocken geldt een maximum van 9 gr/l liter restsuiker, waarbij het restsuikergehalte niet meer dan 2 gr/l liter hoger mag zijn dan de totale hoeveelheid zuren. In Franken is 4 gr/l restsuiker de
limiet (fränkisch trocken). Voor halbtrocken geldt maximaal 18 gr/l restsuiker. Het restsuikergehalte
mag niet meer dan 10 gr/l hoger liggen dan de totale hoeveelheid zuren. Een andere naam voor
halbtrocken is feinherb. Dat is een wettelijk toegestane, maar niet wettelijk gedefinieerde (!) aanduiding. De invulling ervan kan per product verschillen. In de praktijk gaat het om wijnen met 10 tot 20 gr/l restsuiker.
Voor zoete wijnen moet het restsuikergehalte bij lieblich hoger zijn dan bij halbtrocken, met een
bovengrens van 45 gr/l. Bij wijnen met de indicatie süß dient het restsuikergehalte hoger dan 45 gr/l te zijn. In het dagelijks taalgebruik heten ze fruchtig of lieblich. Grote zoete wijnen zoals Auslese,
BA en TBA staan te boek als edelsüß. Amtliche Prüfung
Qualitätswein en Prädikatswein ondergaan een verplichte amtliche Prüfung, een test van
overheidswege. De wijnen mogen op de markt alleen met een amtliche Prüfungsnummer worden aangeboden, het zogenaamde A.P.-nummer. De uitvoerige test omvat zowel een chemische als
organoleptische analyse. Bij die laatste test wordt de wijn onder andere op zijn typiciteit beoordeeld. De cijfercode van het A.P.-nummer geeft informatie over allerhande details van de wijn en de keu-
ring. Voor niet-ingewijde consumenten is het A.P.-nummer geheimtaal. Als voorbeeld nemen we het A.P.-nummer 5 052 100 45 05: •
5: Dit eerste getal geeft aan in welk onderzoekstation de wijn is geanalyseerd. De 5 staat voor
Neustadt in de Pfalz. Ieder wijnbedrijf krijgt een keuringsstation toegewezen en heeft daarin dus geen eigen keus. •
052: Dit cijfer duidt op de plaats waar het wijnbedrijf is gevestigd. In dit geval is dat de gemeente Maikammer in de Pfalz.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
201
Machinaal snoeien in Vogtsburg, Baden-Kaiserstuhl
• • •
100: Dit is het cijfer dat aan het wijnbedrijf (bottelaar) is toegekend.
45: Dit cijfer geeft aan dat het de 45e partij is die het wijnbedrijf heeft aangeboden.
05: Dit is de jaargang waarin de wijn ter controle is aangeboden, wat niet betekent dat dit ook het oogstjaar is.
Anbaugebiet, Bereich, Großlage en Einzellage
Duitsland kent dertien wijnbouwgebieden, Anbaugebiete genoemd. Deze zijn onderverdeeld in
41 Bereiche ofwel districten. Deze Bereiche bestaan uit Großlagen, die op hun beurt weer zijn
samengesteld uit een aantal individuele Einzellagen. De termen Bereich en Großlage hebben in
feite alleen een zekere geografische relevantie, maar geen enkele kwalitatieve. Een wijn die als
herkomstbenaming een Bereich heeft, kan van druiven uit het hele gebied gemaakt zijn, ongeacht de kwaliteit van de wijngaarden. Ook een Großlage is niet veel meer dan een kunstmatig geheel, een overkoepelende naam van een groep wijngaarden. Vanzelfsprekend heeft een wijn uit een Einzellage per definitie een meer uitgesproken karakter dan die uit een Großlage.
In Duitse herkomstbenamingen wordt veelvuldig gerefereerd aan Lagen. ‘Lage’ betekent letterlijk
zoveel als ‘ligging’. Het gaat hierbij om de plaats van de wijngaard. Een ernstige tekortkoming van het bestaande Duitse etiketteringsysteem is dat de gebruikte benamingen niet aangeven of men
met een Großlage of Einzellage te maken heeft. Bovendien suggereren de namen van historisch
gerenommeerde gemeenten (vaste onderdelen van veel Großlage-benamingen) dat de wijn uit die
202
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
specifieke gemeente komt. Maar dit is vaak niet het geval. Beruchte voorbeelden zijn Piesporter
Michelsberg en Niersteiner Gutes Domtal. Ook bij Einzellagen is om diverse redenen voorzichtigheid geboden:
• • •
Van de in totaal zo’n 2.600 Einzellagen is maar een klein deel van werkelijk uitzonderlijke kwaliteit. Het grondbezit van een Einzellage kan over tal van producenten verdeeld zijn.
De naam van een bekende Einzellage biedt geen garantie voor een homogeen terroir.
Om politieke en commerciële redenen zijn diverse historisch gereputeerde Lagen veel ruimer
bemeten dan hun oorspronkelijke oppervlakte en kwaliteitsniveau rechtvaardigde. Ze zijn uit op-
portunistische overwegingen ‘opgerekt’. Bij de begrenzing van grands crus in de Elzas is overigens precies hetzelfde gebeurd. Classic en Selection
Met het streven naar verbetering van het imago van Duitse wijnen kent men sinds 2000 twee
benamingen die de producent op het etiket van zijn wijn mag vermelden, als deze aan een aantal
kwaliteitseisen en smaaknormen voldoet. Het gaat om de aanduidingen Classic en Selection, beide ontwikkeld door de nationale brancheorganisatie Deutsches Weininstitut. De begrippen zijn aan
een gebied en druivenras gekoppeld. Zo is er bijvoorbeeld Nahe Riesling Classic of Franken Silva-
ner Selection. Deze wijnen dienen droog te zijn. Een wijn met de aanduiding Selection is qua mostgewicht van Ausleseniveau en dus in feite een Auslese Trocken. Het concept Classic is inmiddels goed aangeslagen; maar bij Selection is dat veel minder het geval.
Classicwijnen zijn wijnen van goede basiskwaliteit die per definitie droog smaken, hoewel de term
‘droog’ hier vrij rekkelijk is. Het etiket is vaak eenvoudig. Op het etiket staat alleen de naam van het
druivenras, de naam van het herkomstgebied (bijvoorbeeld Pfalz) en die van de producent. Om voor de aanduiding Classic in aanmerking te komen moet een wijn aan de volgende criteria voldoen: •
Er mag slechts één druivenras op het etiket vermeld worden. Dat mogen alleen rassen zijn die
voor het desbetreffende wijnbouwgebied typisch zijn en officieel zijn vastgelegd. (Een uitzondering hierop is in Württemberg een cuvée van trollinger en lemberger). • •
De aanduiding van het oogstjaar is verplicht.
Het alcoholpercentage is minimaal 12 procent, met uitzondering van wijnen uit de Mosel, waarvoor 11,5 procent alcohol is toegestaan.
•
Het restsuikergehalte mag niet méér dan het dubbele zijn van het totale zuurgehalte, met een maximum van 15 gram suiker per liter.
• • •
Op het etiket mag geen smaakaanduiding voorkomen.
De wijn moet gebotteld zijn door of onder toezicht van de wijnbouwer. Een organoleptische keuring is verplicht.
Wijnen met de aanduiding Selection moeten aan strengere eisen voldoen: •
Er mag slechts één druivenras op het etiket vermeld worden. De gebruikte druiven moeten uit gekenmerkte percelen van Einzellagen komen. Deze percelen dienen jaarlijks vóór 1 mei te
worden aangemeld. Er geldt per gebied een strenge selectie van de toegestane druivenrassen.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
203
• • • •
Het oogsten dient handmatig te gebeuren.
De aanduiding van het oogstjaar is verplicht. De opbrengst mag maximaal 60 hl/ha zijn.
Tot de jaargang 2003 mocht de aanduiding trocken nog op het etiket worden vermeld, maar
daarna niet meer. Voor Riesling mag het restsuikergehalte anderhalf maal zoveel bedragen als het totale zuurgehalte, met een maximum van 12 gr/l. Andere wijnen mogen niet meer restsuiker bevatten dan voorgeschreven voor de aanduiding trocken. • • •
Het alcoholpercentage is minimaal 12 procent. Een organoleptische keuring is verplicht.
De wijn mag pas vanaf 1 september van het jaar na de oogst op de markt gebracht worden.
Wijngaardclassificatie VDP
De VDP (Verband Deutscher Prädikatsweingüter) is een toonaangevende organisatie die onge-
veer 200 van Duitslands beste wijngoederen verenigt en als logo een adelaar met een druiven-
tros voert. Deze organisatie heeft sinds de jaren negentig van de vorige eeuw gewerkt aan een wijngaardclassificatie. Tegelijk stelde men strenge normen op waaraan wijnen uit geklasseerde
wijngaarden moeten voldoen. De leden houden zich dus aan regels die strenger zijn dan de officiële wijnwetgeving. De VDP heeft zich hierbij laten inspireren door Franse voorbeelden, met
name de Bourgogne. Kwaliteit is in dit systeem niet primair gebaseerd op mostgewicht, maar op
terroir. Alleen wijngaardpercelen en wijnen van VDP-leden vallen onder de classificatie. Het was de VDP Rheingau, die aan de basis stond van de invoering van de op terroir gebaseerde kwaliteitspiramide.
Het classificatiemodel van de VDP is de afgelopen jaren diverse malen aangepast. Het oorspronkelijke model onderscheidde Erste Lagen, Klassifizierte Lagen, Ortsweine en Gutsweine. Enkel
uit Erste Lagen, de absolute topwijngaarden, mochten Große Gewächse geproduceerd worden. Große Gewächse zijn prestigieuze, droge (!) wijnen zonder nadere predikaatsaanduiding, de
Duitse tegenhangers van grands crus in de Bourgogne. Het leverde echter een nogal verwar-
rende situatie op vanwege de termen ‘Erste’ en ‘Große’. Bij de meest recente wijziging, in 2012,
is daarom besloten om de tot dan toe geldende benaming Erste Lagen te vervangen door Große Lagen. Deze term moet dan weer niet verward worden met de nogal dubieuze Großlagen (zie
blz. 205). Große Gewächse komen dus uit Große Lagen. Op de fles staat als logo een druiventros met de letters GG. De vroegere Klassifizierte Lagen (wijngaarden van het een na hoogste niveau) heten nu Erste Lagen en zijn vergelijkbaar met premiers crus in de Bourgogne.
Ortsweine zijn het equivalent van Villages-wijnen (met als herkomstnaam een dorp of gemeente),
terwijl Gutsweine voor de generieke instapkwaliteit staan, zonder vermelding van wijngaard of gemeente als herkomstnaam. Van Große Lagen mogen behalve droge Große Gewächse ook
edelzoete predikaatswijnen geproduceerd worden. Dit is vooral van belang voor de Mosel.
204
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
In de tweede helft van de negentiende eeuw werd kwaliteit geassocieerd met Naturwein of naturreiner Wein: wijn die niet was gechaptaliseerd, versterkt of aangezoet en die niet was gemengd met andere wijnen. Op veilingen brachten Naturweine de hoogste prijzen op. Dit
leidde in 1910 tot de oprichting van de Verband Deutscher Naturweinversteigerer, de voorloper van de huidige VDP. De VDP stond ook aan de basis van de categorie Qualitätswein mit Prädikat, waarvoor chaptalisatie niet is toegestaan.
De VDP-kwaliteitsindeling ziet er dus nu als volgt uit (van laag naar hoog): • • • •
Gutswein; Ortswein;
Erste Lage;
Große Lage (Großes Gewächs).
Anbaugebiete Duitsland kent dertien afgebakende herkomstgebieden, Anbaugebiete, voor kwaliteitswijnen. Ze
variëren in oppervlakte van vele duizenden tot een paar honderd hectaren (zie tabel 20.3). Saale-Unstrut
Het gebied Saale-Unstrut is genoemd naar twee riviertjes in Sachsen-Anhalt. Het gebied ligt ten
zuidwesten van Halle en Leipzig, in de omgeving van plaatsen zoals Naumburg, Freyburg en Bad
Kösen. Sommige wijngaarden dateren uit de twaalfde eeuw, toen de cisterciënzers hier een klooster hadden. Het is het noordelijkste wijngebied van Duitsland. Deze ligging impliceert marginale
klimatologische omstandigheden. De gemiddelde temperatuur is laag, wat vaak problemen geeft
met de rijping van druiven. In verband hiermee zijn de meeste wijngaarden aangelegd op zuidelijk gelegen hellingen in rivierdalen. Daar heerst een relatief gunstig microklimaat, vooral voor vroeg
rijpende druivenrassen als müller-thurgau en silvaner. Muschelkalk (bestaande uit lagen kalksteen, mergel en evaporiet) is hier de dominerende bodemsoort. Ook zandsteen uit het trias komt veel
voor. De meeste wijnen uit Saale-Unstrut zijn droog. Omdat de winter snel invalt, komen er zelden Spätlesen en Auslesen voor. Sachsen
Sachsen is het kleinste en meest oostelijk gelegen Duitse wijnbouwgebied. De wijngaarden
liggen op steile hellingen langs de oevers van de Elbe, zowel ten noorden als ten zuiden van
Dresden. Het zwaartepunt ligt rond de plaatsen Meißen, Seußlitz en Radebeul. De productie is
overwegend droog. Müller-thurgau is, net als in Saale-Unstrut, het dominante druivenras, maar riesling wint de laatste jaren terrein ten koste van müller-thurgau.
Verweerd graniet en gneis zijn in Sachsen de voornaamste bodemcomponenten. Evenals in
Saale-Unstrut is een goede expositie van de wijngaarden een absolute noodzaak. Het klimaat is
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
205
Mayschoss in de Ahrvallei
namelijk ook hier continentaal en er bestaat een groot risico op nachtvorst in het voorjaar. Het
kan zelfs tot in juni vriezen. Ondanks deze moeilijke omstandigheden was Sachsen ooit een vrij groot wijngebied. Begin negentiende eeuw werd in Meißen zelfs de eerste wijnbouwschool van Europa gesticht. Ahr
Het noordelijk gelegen wijnbouwgebied Ahr, niet ver ten zuiden van Bonn, is genoemd naar de
kleine rivier Ahr, die vanuit de Eifel naar de Rijn stroomt. De wijngaarden strekken zich over een
lengte van circa 25 km uit langs de rivier. Het Ahrdal is gespecialiseerd in rode wijnen, hoofdzakelijk
gemaakt van spätburgunder. Dit druivenras neemt bijna twee derde van de totale aanplant in. Kloonkeuze heeft een grote invloed op de kwaliteit van de uiteindelijke wijnen. Vooral Bourgogneklonen leveren mooie wijnen op. Vooral Bourgogneklonen leveren mooie wijnen op, maar ook oud lokaal plantenmateriaal, dat vaak nog op zijn eigen wortels staat (Wurzelechte Reben).
Zeldzamer is de vroegrijpende frühburgunder, een mutatie van spätburgunder (zie blz. 193). Een
ander blauw druivenras van de Ahr is portugieser (circa 6 procent van de aanplant). Riesling is de
belangrijkste witte variëteit van de Ahr, maar deze neemt slechts 7 procent van de aanplant voor zijn rekening.
206
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
In 1868 werd in Mayschoss de eerste wijnbouwcoöperatie van Duitsland gesticht, de
Mayschosser Winzerverein (tegenwoordig Winzergenossenschaft Mayschoss-Altenahr).
Nog steeds spelen coöperaties van wijnboeren een belangrijke rol in de Ahrvallei. Het gemiddelde wijngaardbezit in de Ahr is klein.
Wijnen uit de Ahr waren in het verleden vaak licht en zoetig, maar in die situatie is verandering
gekomen. De Ahr produceert tegenwoordig vooral diepgekleurde, droge wijnen. In bepaalde gevallen worden ze in barriques opgevoed. Dat de Ahr ondanks een zo noordelijke ligging toch
rode wijnen kan produceren, komt door een bijzondere combinatie van bodem en klimaat. Het
Ahrdal heeft een uitermate beschutte ligging, in de luwte van de Eifel, en is op sommige plekken zeer smal. Vooral in het smalle middendeel (tussen Altenahr en Ahrweiler) komen bij dorpen zo-
als Ahrweiler, Mayschoss, Walporzheim (Gärkammer), Dernau (Pfarrwingert) en Marienthal zeer steile hellingen voor met vulkanische bodems, verweerd leisteen uit het devoon en grauwak.
Circa 70 procent van de wijngaarden in het Ahrdal is officieel Steillage. Veel wijngaarden zijn
daarom op terrassen aangelegd. De terras-muren en de stenige, donkere bodem slaan overdag
zonnewarmte op en geven die ’s nachts weer af. Door dit ‘broeikaseffect’ kent de Ahr een relatief hoge gemiddelde temperatuur, bijna mediterraan. De gemiddelde temperatuur in het groeisei-
zoen (april-september) ligt rond 15 °C. Botrytis komt in sommige jaren wel voor. Rodewijnproducenten bestrijden deze schimmel door een fungicide te spuiten.
Meer stroomafwaarts, ten oosten van Walporzheim, verbreedt het dal zich en wordt de rivier minder bochtig. De hellingen zijn er minder steil en de gemiddelde temperatuur is er minder
hoog. De bodem bevat in dit deel, de Unterahr, meer löss en leem dan in het westelijke deel van de Ahr, zeker op minder steile hellingen. Mittelrhein
Mittelrhein ligt ten noorden van de Rheingau, in het Rijndal en zijdalen van de Rijn tussen Bonn en Bingen. Het spectaculaire landschap van de Mittelrhein, met de beroemde Loreleyrots en
oude kastelen, is heel bekend, maar van de wijnen kan dat niet gezegd worden. Niettemin is het kwaliteits-potentieel hier groot, vooral voor Riesling. De terroirfactoren zijn enigszins vergelijk-
baar met die van de Mosel. Het smalle, diep uitgesneden Rijndal beschut de wijngaarden tegen
wind en kou. Sommige hellingen zijn steil en ontvangen veel zon. Leisteen, grauwak en löss zijn de voornaamste bodem-soorten. De bodem functioneert hier als warmtecollector. Een econo-
misch remmende factor is de veelvuldige noodzaak om wijngaarden in terrasvorm aan te leggen. De beste wijngaarden van de Mittelrhein zijn onder meer te vinden in Boppard (Hamm), Bacharach (Hahn, Posten, Wolfshöhle) en Bacharach-Steeg, alle ten zuidoosten van Koblenz. Het overgrote deel van de productie is wit. De wijnen zijn in de regel wat lichter dan die uit de Rheingau en gaan meer in de richting van een Moezelstijl.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
207
Rheingau
Net als de Mosel is de Rheingau een referentiegebied voor Duitse wijn. Het gebied vormt met het monumentale Kloster Eberbach ook de historische bakermat van riesling en de rieslingcultuur
(zie blz. 186). In de Rheingau bestond al in het midden van de negentiende eeuw een wijngaardclassificatie. Er waren anno 2015 maar liefst 51 wijngaarden geclassificeerd als Große Lage. In
Geisenheim is een beroemde wijnbouwhogeschool gevestigd (Hochschule Geisenheim University), waar belangrijk onderzoek wordt verricht en les wordt gegeven op het gebied van wijnbouw en oenologie. In Geisenheim is onder andere de kruising müller-thurgau ontwikkeld.
Kloster Eberbach is een groot, door een bos omgeven complex van middeleeuwse gebouwen, die onder andere een hotel, een restaurant en een uitzonderlijke collectie van oude wijnen uit de Rheingau huisvesten. De in de twaalfde eeuw door cisterciënzers aangelegde wijngaard
Steinberg bij Hattenheim is door de eigenaren van Kloster Eberbach in ere hersteld en geniet nu een grote reputatie. De Steinberg is een in de achttiende eeuw ommuurde wijngaard, die wel de Duitse tegenhanger van Clos de Vougeot genoemd wordt.
De Rheingau is een compact, aaneengesloten wijngebied met aristocratische allure. Het gebied
loopt van Lorch in het westen tot Flörsheim in het oosten. Het ligt ingeklemd tussen het beschutting gevende Taunusgebergte in het noorden en de Rijn in het zuiden. Ook op het smalle, langgerekte
eiland in de Rijn tussen Hattenheim en Erbach liggen wijngaarden. De meer dan 500 meter brede
Rijn, die ter hoogte van de Rheingau over een lengte van 32 km van oost naar west stroomt, is een terroirfactor van doorslaggevend belang. Het water reflecteert niet alleen de warmte en het licht
van de zon, maar zorgt onder bepaalde omstandigheden in de herfst ook voor de mist die botrytis
aanmoedigt. Vaak genoeg vormt vocht echter een probleem. Schimmelziekten zijn in de Rheingau dan ook een groot wijnbouwrisico.
Vrijwel alle wijngaarden liggen op glooiende zuidhellingen en zijn gericht naar de rivier. Sommige wijngaarden strekken zich enkele kilometers landinwaarts uit. De steilste (en ook gemiddeld warmste) wijngaard van de Rheingau is Berg Schlossberg in Rüdesheim. De Höllenberg bij
Assmannshausen kent vergelijkbare condities. Het hoogste punt bereiken de wijngaarden in
Hallgarten, waar zwaardere mergelbodems domineren. De bodem in de Rheingau is overigens
allesbehalve uniform. Leisteen, kwarts, zand, grind, löss, mergel, leem en kalk wisselen elkaar af. De wijnen uit de Rheingau worden vrijwel uitsluitend van riesling gemaakt. Dit druivenras geeft in
de Rheingau extractrijke wijnen, die krachtiger zijn dan die van de Mosel. Het zijn wijnen met een hoge concentratie aan smaakstoffen. Ze rijpen in de regel uitstekend. Het afgelopen decennium zijn de wijnen duidelijk droger geworden. Behalve met Rieslings profileert de Rheingau zich ook met uitstekende Spätburgunders. Het dorp Assmannshausen, waar de Rijn afbuigt naar het
noorden, is daar zelfs in gespecialiseerd. De belangrijkste gemeenten (met hun beste Lagen)
208
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
zijn – van west naar oost – Assmannshausen (Höllenberg), Rüdesheim (Berg Rottland, Berg
Schlossberg, Berg Roseneck), Geisenheim (Rothenberg, Kläuserweg), Johannisberg (Schloss Johannisberg, Hölle, Klaus), Winkel (Hasensprung, Schloss Vollrads), Oestrich (Lenchen),
Hallgarten (Schönhell, Jungfer), Hattenheim (Wisselbrunnen, Nussbrunnen, Mannberg, Hassel, Steinberg), Erbach (Marcobrunn), Eltville, Kiedrich (Gräfenberg), Rauenthal (Baiken, Gehrn, Nonnenberg), Walluf (Walkenberg) en Hochheim (Hölle, Domdechaney, Kirchenstück).
Hochheim, in het uiterste oosten van de Rheingau, is door de stad Wiesbaden van de rest van de
Rheingau gescheiden. De wijngaarden liggen op zacht glooiende heuvels vlak langs de rivier Main. Het mesoklimaat is zeer warm, net als de bodem, die uit zand, kalk, leem en löss bestaat en hier
vrij diep is. Het verschil tussen dag- en nachttemperaturen is zeer groot, veel groter dan in Rüdesheim bijvoorbeeld. Hoewel Hochheim niet aan de Rijn ligt maar aan de Main, heeft een verbaste-
ring van deze plaatsnaam gezorgd voor de Engelse benaming van Rijnwijn: hock. De naam van de
wijngaard Königin Viktoriaberg herinnert aan het historische bezoek van de Engelse Queen Victoria aan Hochheim.
Helemaal in het westen van de Rheingau ligt het dorpje Lorch. Hier worden mineralige, wat rinsere Rieslings geproduceerd, die qua stijl meer gemeen hebben met Rieslings uit de Mittelrhein.
Ortsteile Enkele wijngoederen en wijngaarden in de Rheingau genieten een dusdanig grote reputatie dat de wijnen ervan zonder gemeentenaam uitgebracht mogen worden. Men spreekt in dit
geval van Ortsteilbezeichnungen. Het gaat hierbij onder meer om de historische wijngaarden Schloss Johannisberg (tussen Geisenheim en Winkel) en Schloss Vollrads (ten noorden van
Winkel), die beide de status van Ortsteil hebben. Ook de Steinberg, die tot de bezittingen van Kloster Eberbach behoort, geniet zo’n bijzondere status.
Rheinhessen
Dit grootste Anbaugebiet van Duitsland vormt een driehoek tussen Bingen, Mainz en Worms. Het
wordt omringd door de gebieden Nahe, Rheingau en Pfalz. Rheinhessen bestaat uit zo’n 150 wijngemeenten met in totaal ruim 400 Einzellagen, verspreid over een oppervlakte van 1.500 km2. Er
zijn drie Bereiche: Bingen, Nierstein en Wonnegau.
Rheinhessen bestaat grotendeels uit vlakke of licht glooiende wijngaarden op rijke löss- en leembodems. De wijngaarden waren tot voor kort in hoge mate beplant met druivenrassen die vooral
gekozen waren omwille van hun vroege rijping en een hoge productiviteit. Müller-thurgau en andere kruisingen waren hier tot voor kort gezichtsbepalend. De slechte reputatie die Duitse wijnen ooit
hadden, is grotendeels gebaseerd op zoete wijnen uit Rheinhessen, zoals Liebfraumilch en Niersteiner Gutes Domtal.
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
209
Assmannshausen in de Rheingau, bekend om zijn Spätburgunder
Tegenwoordig is riesling het meest aangeplante druivenras en produceert Rheinhessen steeds
vaker wijnen van zeer hoge kwaliteit. Enkele van de beste komen uit een smalle strook wijn-gaarden langs de Rijn tussen Nackenheim en Nierstein, het zogeheten Rheinfront (ook wel Rheinterrasse genoemd). Hier liggen enkele opmerkelijke, roodgekleurde hellingen die samen de Roter Hang vormen en die rijke, mineralige, meestal droge Rieslings voortbrengen. De belang-rijkste wijnbouwgemeenten hier zijn (van noord naar zuid) Nackenheim, Nierstein en Oppenheim. De
zeer oude bodem van de Roter Hang bestaat uit verweerde leisteen, klei en zandsteen. De rode kleur van dit Rotliegendes (verweerd rood zandsteen) wordt veroorzaakt door het ijzer in de bo-
dem. De heuvelrug loopt pal langs de Rijn en telt zes Lagen die Rieslings van zeer hoge kwaliteit
leveren, namelijk Rothenberg (in Nackenheim), Pettenthal, Brudersberg, Hipping, Ölberg en Orbel (alle in Nierstein).
De afgelopen jaren zijn ook gemeenten opgekomen die verder van de Rijn af liggen. Het beste voorbeeld is Westhofen (met als bekendste wijngaard Morstein) in het zuidelijke deel van Rhein-hessen.
Dit deel van Rheinhessen is de Wonnegau, met verder plaatsen als Bechtheim, Flörsheim-Dalsheim en Hohen-Sülzen. De bodem is hier behoorlijk vruchtbaar en bevat relatief veel leem en kalk. In deze
zuidelijke, warme en droge regio ten noordwesten van Worms bevindt zich een grote concentratie van
talentvolle producenten. Terroir is hier pas kort geleden als zodanig ‘ontdekt’. Een ander voorbeeld van zo’n nieuw terroir is Siefersheim, in het westen van Rheinhessen, met de top-wijngaard Heerkretz. In deze wijngaarden domineert riesling, met een interessante bijrol voor silvaner.
210
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Liebfraumilch Een van de meest versmade wijnen van Duitsland, Liebfraumilch, heeft zijn oorsprong in de ommuurde wijngaard Liebfrauenstift-Kirchenstück bij de Liebfrauenkirche in Worms, in het
zuiden van Rheinhessen. Deze zoete, karakterloze wijn is tegenwoordig wettelijk gedefinieerd als een Qualitätswein uit Rheinhessen, Rheingau, Pfalz of Nahe. Hij moet voor minimaal 70
procent uit riesling, kerner, silvaner en/of müller-thurgau zijn samengesteld en 18 tot 40 gram restsuiker per liter bevatten. Uit de als Große Lage geklasseerde wijngaard LiebfrauenstiftKirchenstück komt nu overigens goede Riesling.
Ondanks een kwaliteitssprong van de afgelopen jaren, die vooral geldt voor droge wijnen, is nog steeds de helft van de wijnen uit Rheinhessen zoeter dan halbtrocken. Rheinhessen produceert
relatief gezien veel goedkope, zoete (merk)wijn. Een specialiteit van Rheinhessen, vooral uit het
kwalitatief opkomende zuiden van de streek, is Silvaner. De beste worden onder een uniform etiket aangeboden als RS, Rheinhessen Silvaner. Men spreekt wel van een ‘profielwijn’. RS moet voldoen aan strenge criteria wat smaak betreft.
Een rode enclave binnen Rheinhessen is te vinden bij de plaatsen Ingelheim en Bingen, in het noorden. Dornfelder, portugieser en spätburgunder zijn hier de voornaamste blauwe rassen. Pfalz
Pfalz is het op een na grootste Anbaugebiet van Duitsland. Het grenst in het noorden aan Rheinhessen. Tot 1992 werd dit gebied Rheinpfalz genoemd. De Rijn zelf heeft hier geen belang voor
de wijnbouw, maar het uitgestrekte Pfälzerwald daarnaast des te meer. De wijngaarden liggen op
zacht glooiend terrein in een vrij smal maar langgerekt lint van 80 bij 10 km aan de oostkant van dit bosgebied. De Pfalz is een betrekkelijk warm en zonnig gebied, dat in het westen wordt beschut
door het Haardtgebergte, een voortzetting van de Vogezen. Het klimaat is vergelijkbaar met dat in de Elzas.
De Pfalz heeft zich de afgelopen jaren opmerkelijk positief ontwikkeld van leverancier van bulkwijn tot producent van kwaliteitswijnen. Er zijn veel ambitieuze wijnmakers actief. Door een grote
variatie aan bodems kunnen wijnboeren veel verschillende druivenrassen gebruiken. Van de
geproduceerde wijnen in de Pfalz is bijna 40 procent rood. Het merendeel van de wijnen is droog of halfdroog.
Het kerngebied van de Pfalz, zowel in geografisch als kwalitatief opzicht, is de Mittelhaardt. Dit Bereich, dat ook bekendstaat als Deutsche Weinstraße, heeft een overwegend zandige leembodem en omvat magnifieke wijngaarden in dorpen zoals Kallstadt (Saumagen), Ungstein
(Herrenberg), Bad Dürkheim (Michelsberg), Wachenheim (Böhlig, Gerümpel), Forst (Jesuitengarten, Ungeheuer, Pechstein, Freundstück, Kirchenstück), Deidesheim (Grainhübel, Hohenmorgen, Langenmorgen, Leinhöhle, Kieselberg, Kalkofen, Paradiesgarten), Ruppertsberg
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
211
(Reiterpfad, Gaisböhl, Hoheburg, Linsenbusch) en Mussbach (Eselshaut). Het is maar een
bescheiden greep. Het klimaat is hier zo mild dat er amandel- en vijgenbomen groeien. Riesling is in de Mittelhaardt het belangrijkste druivenras. De wijnen ervan zijn voller en minder rijk aan zuren dan
die uit gebieden zoals Mosel of Rheingau. Ze kunnen daardoor goed als droge Spätlese gevinifieerd worden. Ook in het Bereich Südliche Weinstraße, dat grenst aan Frankrijk, is sprake van opvallende progressie. In het zuiden van de Pfalz doen vooral de pinotrassen het goed, spätburgunder in het bijzonder. Zeker op kalkbodems levert spätburgunder hier mooie resultaten. Zowel witte als rode wijnen uit het zuiden van de Pfalz ondergaan soms gisting en/of rijping op barriques.
De Pfalz heeft de grootste rieslingaanplant van alle Duitse wijngebieden, maar kent niettemin een gevarieerde aanplant. Van oudsher was het een gebied waar aromatische soorten zoals gewürz-
traminer en muskateller aangeplant waren, net als in de Elzas. In de betere wijngaarden zijn deze druivenrassen vooral door de riesling verdrongen. Scheurebe en rieslaner zijn kwalitatief interes-
sante aromatische kruisingen, maar de aanplant ervan is beperkt. Het meest aangeplante blauwe
druivenras is dornfelder. Ook cabernet sauvignon is in de Pfalz te vinden; deze wordt hier voldoende rijp. Daarnaast wordt er met viognier en syrah geëxperimenteerd.
Grensoverschrijdend Een deel van de Lage Schweigener Sonnenberg ligt op Frans grondgebied. Het gaat om het deel Kammerberg bij Wissembourg, in het uiterste noorden van de Elzas. Een speciaal ver-
drag heeft het voor de van oudsher Duitse eigenaars van die percelen mogelijk gemaakt hun wijn als Duits te verkopen.
Hessische Bergstraße
Hessische Bergstraße is een klein overgangsgebied tussen de Rheingau en Baden in de omge-
ving van Darmstadt en Heidelberg. Als voornaamste wijnbouwcentra gelden de dorpen Auerbach, Bensheim en Heppenheim. De beste wijngaarden liggen in Bereich Starkenburg, op de hellingen richting het Rijndal. In feite is het gebied een onderdeel van Baden, maar door de ligging in de
deelstaat Hessen heeft het een eigen status gekregen. De ligging tussen de Rijn in het westen en het Odenwald in het oosten zorgt voor een mild klimaat met relatief veel zonuren en een vroeg
begin van het voorjaar, zeer geschikt voor riesling. Ook amandelbomen gedijen hier. Het grootste deel van de wijnproductie wordt in de regio zelf geconsumeerd. Mosel
De rivier Moezel ontspringt in de Vogezen en verenigt zich bij Koblenz met de Rijn. In Frankrijk en
Luxemburg wordt de rivier Moselle genoemd, in Duitsland Mosel. Mosel is sinds de oogst van 2007 de nieuwe naam voor Mosel-Saar-Ruwer. Het is een smal, langgerekt gebied, dat zich uitstrekt van het drielandenpunt met Frankrijk en Luxemburg tot aan Koblenz. Het is het oudste wijnbouwgebied van Duitsland en dankt zijn reputatie aan uiterst verfijnde Rieslings van steile wijngaarden met
212
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Pfalz
leisteenbodems. Een voorbeeld van zo’n wijngaard is Sonnenuhr in Wehlen. Hartje zomer kan het ’s middags op sommige hellingen zeer warm worden, doordat de leisteenbodems de warmte van de zon vasthouden en het wateroppervlak van de Moezel de zon weerkaatst. Een voorbeeld van zo’n warm microklimaat is de wijngaard Prälat in Erden.
Door de relatief noordelijke ligging van de streek houden de druiven hier wel duidelijke zuren, die de wijnen een zekere lichtvoetigheid geven. De beste wijngaardlocaties zijn doorgaans gereser-
veerd voor riesling. Op vlakkere delen langs de rivier staat vooral müller-thurgau aangeplant. Van de wijnen uit de Mosel is ongeveer een vijfde droog. De rest is halfdroog (14 procent) of zoet (64 procent). Droge wijnen winnen wel steeds meer terrein.
Het Anbaugebiet Mosel is onderverdeeld in zes Bereiche. Elk heeft een eigen karakter: •
Burg Cochem: Dit Bereich strekt zich uit van Zell tot Koblenz en staat ook bekend als
Untermosel of Terrassenmosel. Het gebied is minder modieus dan de Mittelmosel, maar de wijnen kunnen uitstekend zijn. Kenmerkend voor dit deel van de Mosel zijn arme, stenige
bodems (vaak met kwartsiet) en zeer steile hellingen. Daarom zijn de meeste wijngaarden
aangelegd in de vorm van terrassen. De steilste van alle wijngaarden (en tevens de steilste
van Europa) is de Bremmer Calmont, die op sommige plekken een hellingspercentage heeft van 67 procent. Een tweede terroirfactor is de wat lagere gemiddelde temperatuur, vooral in vergelijking met de Mittelmosel. Dit wordt gecompenseerd wanneer de wijngaard door een
goede expositie kan profiteren van een goed microklimaat. Een dergelijk microklimaat is onder meer te vinden in Winningen (met als topwijngaarden de Große Lagen Röttgen en Uhlen),
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
213
vlak bij Koblenz. Winningen heeft door de nabijheid van het Rijndal en een wat lagere ligging een hogere gemiddelde jaartemperatuur dan Bernkastel. •
Bernkastel: Dit Bereich is genoemd naar de historische wijnstad Bernkastel. Globaal komt Bereich Bernkastel overeen met wat men ook wel de Mittelmosel noemt, het centrale en
beste deel van de Mosel. Dit zeer omvangrijke gebied loopt globaal van Schweich, even ten noorden van Trier, tot Pünderich en is het productiegebied van de klassieke Moezelriesling. De Moezel slingert zich hier door een spectaculair, nauw dal met op veel plaatsen steile leisteenhellingen met een ligging op het zuiden. De wijngaarden op deze hellingen zijn
over het algemeen goed beschut tegen kou door bebossing en omliggende heuvels. Een
voorbeeld daarvan is de heuvel ten noorden van Minheim, die de wijngaarden van Piesport tegen oostelijke winden beschermt. De hellingen zijn soms zo steil dat de wijngaarden
alleen bewerkt kunnen worden door een monorail te gebruiken. Tussen Brauneberg en
Bernkastel-Kues zijn de hellingen wat minder steil. Gemeenschappelijk kenmerk van de
wijnen uit dit deel van de Moezel is een expressief, bloemig aroma en een zekere Spritzigkeit. Tegelijk vertonen ze van dorp tot dorp en van wijngaard tot wijngaard subtiele maar
onmiskenbare nuances. Belangrijke dorpen (met hun beste Lagen) zijn van zuid naar noord
(dus stroomopwaarts) Klüsserath (Bruderschaft), Leiwen, Trittenheim (Apotheke), Piesport
(Goldtröpfchen, Domherr), Brauneberg (Juffer, Juffer-Sonnenuhr), Bernkastel (Doctor, Lay),
Graach (Domprobst, Himmelreich, Josephshof), Wehlen (Sonnenuhr), Zeltingen (Sonnenuhr), Ürzig (Würzgarten), Erden (Prälat, Treppchen) en Traben-Trarbach.
•
Saar: Dit Bereich van zo’n 720 ha is genoemd naar een zijrivier van de Moezel, die bij Konz in de Moezel stroomt. Riesling is hier veruit de belangrijkste druif. Saarwijnen zijn de meest gereserveerde van alle Moezelwijnen. Dit heeft te maken met het koele, soms extreme klimaat. Het dal van de Saar ligt weliswaar zuidelijker dan de Mittelmosel, maar het is
rechter en breder dan het dal van de Moezel. Daardoor is er minder beschutting tegen koude winden uit het noorden. Door de kou is het aan de Saar betrekkelijk eenvoudig om Eiswein te produceren. Wijnen van normaal geoogste druiven hebben behalve een markantere
zuurgraad ook een sterk mineraalachtige component van de arme leisteenbodem. Het klimaat in Bereich Saar is droger dan dat in Bereich Ruwer, waardoor de opbrengsten doorgaans iets lager zijn. Dankzij hun hoge zuurgraad zijn Saarwijnen lang houdbaar. Ze zijn op hun best in goede, warme jaren, omdat dan het fruit volledig rijpt. De beroemdste Lage in de Saar is de Scharzhofberg in Wiltingen. In Wiltingen liggen ook de bekende Große Lagen Braune Kupp en Gottesfuß. Andere eersteklas Lagen zijn onder meer Saarburger Rausch, Ayler Kupp,
Ockfener Bockstein, Oberemmeler Hütte en Kanzemer Altenberg. Deze laatste wijngaard is zeer steil en ligt op een bodem van leisteen en Rotliegendes.
•
Ruwer: Bereich Ruwer is kleiner dan Bereich Saar. Net als in het Saardal is riesling in het dal van de rivier Ruwer het belangrijkste druivenras. De Ruwer stroomt pal ten oosten van Trier.
Ook Ruwerwijnen beschikken meestal over een vrij hoge zuurgraad, maar anders dan wijnen uit de Saar combineren ze die zuurgraad met een expressief aroma. De wijngaarden van de
Ruwer liggen in verband met nachtvorstgevaar zonder uitzondering op vaak steile hellingen, bij voorkeur met een expositie op het zuiden en zuidwesten. Belangrijke wijndorpen zijn on-
214
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
der andere Waldrach, Kasel, Mertesdorf en Eitelsbach. Topwijngaarden in het Ruwerdal zijn Maximin Grünhäuser Abtsberg en Herrenberg, Eitelsbacher Karthäuserhofberg en Kaseler Nies’chen. •
Obermosel: Dit Bereich strekt zich uit langs het deel van de Moezel dat de grens vormt met
Luxemburg. In plaats van leisteen bevat de bodem hier vooral kalksteen. Het meest aange-
plante druivenras is elbling. Deze komt ook in Luxemburg voor en geeft lichte, soms wrange, neutrale wijnen met een hoge zuurgraad. Hij is vooral bestemd voor de verwerking tot sekt. Ook grauburgunder en weißburgunder staan hier relatief veel aangeplant. •
Moseltor: Dit is een zuidelijke uitloper van Bereich Obermosel. Het is een klein gebied rond het plaatsje Nennig en is niet van groot belang. Ook hier staat vooral elbling aangeplant.
Piesport en Bernkastel: naam en faam? Piesport is bekend om zijn excellente wijngaard Goldtröpfchen, die in de vorm van een amfi-
theater op een steile zuidhelling tegenover het dorp ligt. De naam Piesport kennen sommige wijndrinkers echter van de verre van excellente wijn Piesporter Michelsberg. Michelsberg is
de naam van een Großlage tussen Trittenheim en Minheim. De naam Piesporter Michelsberg is misleidend, omdat de druiven voor deze wijn helemaal niet uit Piesport hoeven te komen.
Hetzelfde is het geval met Bernkastel. De wijngaard Doctor is een van de beroemdste en beste wijngaarden van de hele Moezel, maar wijnen die onder de naam van het Bereich Bernkastel uitkomen, hebben over het algemeen een zeer matige kwaliteit. Ook Bernkasteler Kurfürstlay (de naam van een Großlage) kan men beter vermijden.
Nahe
Het gebied Nahe is genoemd naar een zijrivier van de Rijn die in de heuvels van de Hunsrück
ontspringt en in het noordoosten bij Bingen in de Rijn uitmondt. De wijngaarden liggen niet alleen langs de rivier Nahe maar ook langs zijrivieren als de Ellerbach, Gräfenbach en Guldenbach. De Nahe grenst aan de gebieden Mittelrhein, Rheingau en Rheinhessen. Het kerngebied
is te vinden in de omgeving van Bad Kreuznach. Wijngaarden liggen daar goed beschut en
profiteren van een droge en relatief warme omgeving. Kenmerkend voor de Nahe zijn de extreem gevarieerde bodems, zoals vulkanische bodems, verschillende soorten leisteen, porfierkwarts, Rotliegendes, löss en leem. Als gevolg daarvan is er ook de nodige variatie in wijnstijlen. Toch kun je van Nahewijnen in het algemeen zeggen dat zij vrij vol en gestructureerd zijn. Zo’n drie
kwart van de productie is wit. Riesling is verreweg het meest aangeplante druivenras. Rieslings uit de Nahe variëren qua stijl een beetje tussen die van de Mosel (fijne zuren) en die van de Rheingau (kracht en volheid).
De beste wijngaarden liggen op steile, stenige hellingen met een zuidelijke expositie op de
linkeroever van de rivier Nahe. Eersteklas gemeenten (en hun beste Lagen) in de smalle vallei
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
215
De 200 meter hoge rotsformatie Rotenfels bij Bad Münster, de hoogste rots van Duitsland. Rechts een detailfoto.
van de Obere Nahe zijn Schlossböckelheim (Felsenberg, Kupfergrube), Oberhausen (Brücke), Niederhausen (Hermannshöhle, Hermannsberg, Felsensteyer, Kertz), Norheim (Dellchen) en
Traisen (Bastei, Rotenfels). Helemaal in het westen van de Nahe ligt het wijndorp Monzingen,
met als beste wijngaarden Frühlingsplätzchen en Halenberg. Hier is het dal breder en opener. Stroomafwaarts van Bad Kreuznach (tussen Bad Kreuznach en Bingen) strekt zich de Untere
Nahe uit met dorpen als Langenlonsheim, Laubenheim, Dorsheim, (Goldloch, Pittermännchen) en Münster-Sarmsheim (Dautenpflänzer). De wijngaarden die dichter bij de Rijn liggen, hebben een rijkere, diepere grond dan wijngaarden uit de Obere Nahe. Franken
Franken is een gebied in het noorden van Beieren. In verband met winterkou en vorstgevaar hier is een goede ligging van de wijngaarden van groot belang. In meerderheid liggen ze in de omgeving van de centrale stad Würzburg, in het Bereich Maindreieck, op hellingen pal langs de in de vorm van een W meanderende Main.
Franken is met zijn uitgesproken continentale klimaat en een kort groeiseizoen – de winter valt
vroeg – lange tijd te koud geweest voor riesling, maar de opwarming van de aarde heeft ervoor gezorgd dat ook riesling hier tegenwoordig goed rijp kan worden. Rieslingkruisingen als müllerthurgau staan van oudsher op grote schaal aangeplant. Ook silvaner is al lange tijd prominent aanwezig in Franken. Silvaner levert hier over het algemeen betere wijnen op dan riesling.
216
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De barokke stad Würzburg in Franken, gelegen aan de Main
Eersterangs gemeenten langs de Main in het Bereich Maindreieck zijn Würzburg (Stein, Stein-Harfe, Innere Leiste), Randersacker (Pfülben), Sommerhausen en Escherndorf (Lump). In het Bereich
Steigerwald, in het oosten, zijn dat Rödelsee, Iphofen (Julius-Echter-Berg) en Castell (Kugelspiel).
Ook stroomafwaarts langs de Main, rond Miltenberg, in het Bereich Mainviereck, liggen enkele goede wijngaarden.
In Steigerwald is Keuper de belangrijkste bodemcomponent in de ondergrond. Rond Würzburg
is dat muschelkalk (zie blz. 188). In Mainviereck bevat de bodem vooral leem op een ondergrond van verweerd (rood) zandsteen. De productie is hier overwegend rood. Met name uit Bürgstadt (Centgrafenberg) komen grootse wijnen van spätburgunder.
Tot de typische Frankische tradities horen een voorkeur voor ‘echt’ droge wijnen (dat wil zeggen met minder dan 4 gr/l restsuiker) en een eigen model fles, de Bocksbeutel. Deze flaconvormige
fles heeft een platte, ronde buik en wordt ook in het noorden van Baden soms gebruikt. Eiswein en TBA uit Franken zijn zeldzaam. Württemberg
Württemberg ligt rond de steden Stuttgart en Heilbronn. Het gebied grenst in het westen aan
Baden. De wijngaarden bevinden zich voornamelijk in het dal van de Neckar en in de dalen van
zijrivieren. Sommige ervan liggen zelfs in de stad Stuttgart. Ook langs de Bodensee, in het uiterste
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
217
Steile wijngaarden aan de rivier Neckar in Stuttgart (Bad Cannstatt)
zuiden van Duitsland, liggen enkele wijngaarden. Het klimaat is continentaal van karakter, maar het groeiseizoen is lang genoeg voor blauwe druivenrassen.
Ondanks een grote productie is wijn uit Württemberg buiten de regio nauwelijks bekend. Dat komt
vooral doordat de lokale bevolking het meeste zelf consumeert. Veel van de geproduceerde wijn is
lichtrood tot rood en wordt gemaakt van trollinger. De wijn is meestal nogal dun en van bescheiden kwaliteit. Niettemin produceert Württemberg ook wijnen van zeer goede kwaliteit. Dat zijn vaak
rode wijnen van onder andere spätburgunder en lemberger, met lagering op barriques, en stevige Rieslings.
Een bijzonderheid uit Württemberg is Schillerwein, een rosé die gemaakt wordt door witte en blauwe druiven samen te laten gisten (zie blz. 198). Een specialiteit van Württemberg vormt ook rode wijn van pinot meunier (hier schwarzriesling genoemd) of van een lokale variant hiervan, samtrot. Baden
Het wijnbouwgebied Baden, bijna 16.000 ha in omvang, bestaat uit zeer heterogene gebieden en
gebiedjes met geheel eigen terroirs en wijnen. Een geografische eenheid vormt het allerminst. De
wijngaarden strekken zich uit over een afstand van ruim 300 km, van Badisches Frankenland (ten zuiden van Würzburg) tot aan de Bodensee (op de grens met Zwitserland).
Het gebied is het zuidelijkste van Duitsland en heeft een relatief warm klimaat. Qua gemiddelde temperatuur en aantal zonuren zijn er overeenkomsten met de Elzas, aan de andere klant van
218
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio Kaiserstuhl in Baden
de Rijn, maar in Baden valt gemiddeld meer neerslag. De regen valt vooral in de zomer, wat
een gunstige omstandigheid is. Het Zwarte Woud beschut in het oosten de wijngaarden die op hellingen liggen. In het westen vormen de Vogezen een barrière tegen vochtige lucht van de
Atlantische Oceaan, net als in de Elzas. Een gunstige factor is ook de drogende zuidenwind. In
het noordoosten van Baden, in het Bereich Tauberfranken, is het klimaat wat koeler en kan vorst een probleem zijn.
Baden telt negen Bereiche: Tauberfranken, Badische Bergstraße, Kraichgau, Ortenau, Breisgau, Kaiserstuhl, Tuniberg, Markgräferland en Bodensee. Het kwalitatieve zwaartepunt ligt langs de
Rijn tussen Baden-Baden en Freiburg, in het bijzonder in de regio’s Ortenau (bij Offenburg, ten zuiden van Baden-Baden) en Kaiserstuhl (ten noordwesten van Freiburg).
Door zijn ligging heeft Baden in wijnbouwtechnisch opzicht invloeden ondergaan van Franken, de Elzas en Zwitserland. Ook invloeden uit de Bourgogne zijn in Baden duidelijk zichtbaar, zowel in het gebruik van vinificatietechnieken als in de keuze voor Bourgondische klonen.
Van alle Duitse wijngebieden is Baden bij uitstek het gebied van Bourgondische rassen, met
spätburgunder voorop. Van spätburgunder wordt niet alleen rode wijn gemaakt, maar ook rosé
(Spätburgunder Weißherbst). Een specialiteit van Baden is de rosé Badisch Rotgold, een Rotling
van grauburgunder en spätburgunder (zie blz. 198). In het Bereich Bodensee staat vooral müllerthurgau aangeplant, tot begin jaren tachtig van de vorige eeuw het belangrijkste druivenras van
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
219
Baden. Een typisch druivenras voor Markgräferland, tussen Freiburg en het Zwitserse Basel, is
gutedel (chasselas). Hier voelt ook chardonnay zich thuis. In Kraichgau is riesling populair en is auxerrois een lokale specialiteit.
In Baden bestaat een grote variatie aan bodems. Grind, klei, kalk, vulkanisch gesteente: men
vindt het hier allemaal. In het Bereich Kaiserstuhl bestaat de bodem uit soms tientallen meters dikke löss op een vulkanische ondergrond, in het Bereich Ortenau bestaat de bodem vooral
uit verweerd graniet, gneis en porfier, en in Markgräferland bevat de bodem veel leem op een ondergrond van kalksteen. Geschikte kalksteenbodems zijn ook in Tauberfranken te vinden.
Centrum van de Ortenau is Durbach. Dit dorp produceert vooral witte wijn van riesling (lokaal ook wel Klingelberger genoemd) en rode wijn van spätburgunder. Een bekende wijngaard in Durbach is de steile Plauelrain, die op een granietbodem ligt. Goede wijndorpen rond de dode vulkaan
Kaiserstuhl zijn onder meer Achkarren, Burkheim, Ihringen en Oberrotweil. De Kaiserstuhl rijst
als een eiland op uit de Rijnvlakte. De wijngaarden liggen hier op terrassen en produceren zeer
krachtige wijnen. De regio Kaiserstuhl is het warmste deel van Duitsland. Dit Bereich staat vooral bekend om zijn Spätburgunder en Grauburgunder. Uit Ihringen komen mooie Spätburgunders en Grauburgunders van steile wijngaarden op de vulkanische Winklerberg.
Net als de Ahr en Württemberg is Baden een rodewijngebied. Meer dan 40 procent van de
productie is rood. Wijnen uit Baden worden meestal droog gevinifieerd. In het algemeen geldt
dat ze voller zijn en minder door zuren worden gekenmerkt dan wijnen uit de rest van Duitsland. Houtrijping komt relatief veel voor. Edelzoete wijnen komen in Baden weinig voor, omdat het
klimaat daarvoor te warm en droog is. Een andere bijzonderheid van Baden is de grote rol die
coöperaties (Winzergenossenschaften) van oudsher spelen. Ze nemen ongeveer drie kwart van de totale productie voor hun rekening. De verklaring hiervoor zit vooral in het feit dat het grondbezit in Baden zeer versplinterd is. Er zijn maar liefst 23.000 exploitanten.
220
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Duits
Nederlands
abfüllen
bottelen
anreichern
chaptaliseren
Ausbau, der
opvoeding
Beere, die
druif
Edelfäule, die
nobele rotting, botrytis
entrappen
ontstelen
Ernte, die
oogst
Ertrag, der
opbrengst, rendement
Erzeuger, der
producent
Erzeugerabfüllung, die botteling door de producent, met als garantie dat alleen eigen druiven zijn verwerkt (de term kan ook gebruikt worden door coöperaties) Federweißer, der
jonge, nog niet volledig vergiste wijn, die ook al in de oogsttijd gedronken wordt; geserveerd in Strauß- of Besenwirtschaften
filigran
geraffineerd, subtiel
Firne, die
ouderdomstoon, zowel in positieve als negatieve zin
Flaschengärung, die
tweede gisting van basiswijn voor prise de mousse op fles (bij sekt), ook wel traditionelle of klassische Flaschengärung genoemd
Flurbereinigung, die
ruilverkaveling
Gewächs, das
cru
Gutsabfüllung, die
botteling op het wijngoed zelf (bij Erzeugerabfülling hoeft dat niet per se), waarbij alleen eigen druiven zijn verwerkt
Hanglage, die
wijngaard op helling
Hefe, die
gist (Reinzuchthefe is gekweekte gist)
herb
pittig, droog
keltern
persen
Lage, die
wijngaard(ligging)
Lese, die
pluk, oogst
Maische, die
druivenpulp
Maischestandzeit, die
schilinweking
Ortsteil, der
letterlijk ‘buurtschap’; kwalificatie voor enkele individuele Lagen in Rheingau en Mosel, waarvan de wijn zonder gemeentenaam geëtiketteerd wordt
Perlwein, der
rode of witte wijn met een lichte pareling, vaak door toevoeging van koolzuur
probieren
proeven
Reblaus, die
druifluis, phylloxera
Rebsorte, die
druivenras
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023)
TERUG NAAR INHOUD
221
Rebspiegel, der
aanplant
Säureabbau, der biologische
malolactische omzetting
Schieferton, der
smaak van leisteen in een wijn
Schlegelflasche, die
lang, slank model fles
Schoppenwein, der
wijn per glas (in café of wijnbar), ‘open wijn’
Spiel, das
levendigheid (‘spel’ tussen zuur en zoet, mineraliteit en alcohol)
Steillage, die
helling met een stijgingspercentage van minstens 30 procent
süffig
aangenaam, toegankelijk
Spontanvergärung (‘Sponti’), die
natuurlijke vergisting
Traube, die
druiventros
verkosten
proeven
Versteigerung, die
veiling
Winzer, der
wijnboer
Winzergenossenschaft, die
coöperatie van wijnboeren
Tabel 24.6 Begrippenlijst Duits-Nederlands
222
Hoofdstuk 24 - Duitsland (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Vinologenopleiding Boek 2b
Italië
VIN O
VIN O
Languedoc-Roussillon, Provence, Corsica, Loire, Champagne, Elzas, ZuidwestFrankrijk, Jura, Savoie
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
marketing, inkoop en selectie, gezondheid, wetgeving, wijnproeven
VIN O
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
wijnacademie sinds 1974
Opleidingslocatie & Secretariaat Kontakt der Kontinenten, Klooster Cenakel, Amersfoortsestraat 18, 3769 AR Soesterberg
®
Wijn
WIJNACA OG DE LO
IE M
Oostenrijk, Hongarije, Zwitserland, Griekenland, Overig Centraal en OostEuropa en voormalige Sovjet-Unie, Benelux en Groot-Brittannië
Wijnlanden buiten Europa
®
Overig Europa
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
VIN O
Vinologenopleiding Boek 7
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
IE M
Spanje, Portugal, Duitsland
Vinologenopleiding Boek 6
WIJNACA OG DE LO
VIN O
Vinologenopleiding Boek 5
VIN O
Vinologenopleiding Boek 4
®
Frankrijk
Bordeaux, Bourgogne, Beaujolais, Rho^ ne
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
Frankrijk
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
®
IE M
Wijnbouw & vinificatie
Vinologenopleiding Boek 3
WIJNACA OG DE LO
IE M
WIJNACA OG DE LO
VIN O
Vinologenopleiding Boek 2a
VIN O
Vinologenopleiding Boek 1
