wijnacademie sinds 1974
®
Italië
WIJNACA OG DE LO
IE M
VIN O
Vinologenopleiding Boek 3
LEESOPTIES Kies in de menubalk van Acrobat voor twee pagina’s of voor één pagina.
Interactieve inhoud: snel naar het gewenste intem
6.3
Rijpingsprocessen van de druif ..................................................................127 Oogsten: met de hand of machinaal? ........................................................ 128 Transport naar de vinificatieruimte ............................................................130 Vinificatiefase 2: de omzetting van de druiven in most ........................130 Van druif naar most in zeven stappen .......................................................131 n Selectie van de druiven ..........................................................................131 n Kneuzen .................................................................................................131 n Ontstelen ...............................................................................................132 n Persen ...................................................................................................132 n Zwavelen van de oogst of most .............................................................132 n Koelen van de oogst of most .................................................................134 n Eerste klaring .........................................................................................134 Samenstelling van de most ........................................................................134 Correctie van de most ...............................................................................136 n Verhogen van het suikergehalte .............................................................136 n Concentreren van de most .....................................................................137 n Corrigeren van een hoog zuurgehalte.................................................... 138 n Corrigeren van een laag zuurgehalte .....................................................139 n Corrigeren van een hoog suikergehalte .................................................139 n Corrigeren van onvoldoende kleur ......................................................... 139
© Stichting Wijnacademie Secretariaat en Opleidingslocatie Kontakt der Kontinenten Klooster Cenakel Amersfoortsestraat 18 3769 AR Soesterberg Telefoon: 088 – 6009600 www.wijnacademie.nl
Redactiecommissie:
Chris Alblas, Gerhard Horstink, Magda van der Rijst, Joep Speet
Grafische vormgeving:
Teo van Gerwen Boekproducties, Eindhoven
Omslag:
M68 Creatieve Communicatie, Amsterdam
Productiebegeleiding:
M68 Creatieve Communicatie, Amsterdam
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever Stichting Wijnacademie.
INHOUD BOEK 3 2022-2023
21
Italië 21.1
21.2
Inleiding................................................................................................................11 Historie .................................................................................................................13 Grieken, Etrusken en Romeinen............................................................................13
Renaissance en Risorgimento...............................................................................14
Tegenslagen en verdeeldheid................................................................................16
Rinascimento.........................................................................................................17
Kalkhoudend en vulkanisch gesteente...................................................................19
Dolomieten.............................................................................................................19
21.3
21.4
Bodem...................................................................................................................18
Alpen......................................................................................................................19 Apennijnen.............................................................................................................20
Vulkanen en aardbevingen....................................................................................21 Terroir.....................................................................................................................22 Klimaat..................................................................................................................22
Klimaatzones volgens Ratti....................................................................................22
Klimaatzone 1: het noorden (vini pedemontani).................................................23
Klimaatzone 2: het centrale deel (vini centrali)..................................................24
Klimaatzone 3: het westen (vini tirrenici)............................................................24 Klimaatzone 4: het oosten (vini adriatici)...........................................................25
Klimaatzone 5: de eilanden (vini mediterranei)..................................................26 21.5
Druivenrassen.......................................................................................................26
Witte druivenrassen................................................................................................28 Albana................................................................................................................28
Arneis.................................................................................................................28 Catarratto...........................................................................................................29
Cortese...............................................................................................................29 Erbaluce.............................................................................................................29
Falanghina.........................................................................................................29 Fiano..................................................................................................................30
Garganega.........................................................................................................30 Glera .................................................................................................................30
Greco (greco di Tufo) ........................................................................................31 Greco bianco......................................................................................................31
Malvasia.............................................................................................................31
Moscato..............................................................................................................32 Passerina...........................................................................................................32 Pecorino.............................................................................................................32 Trebbiano toscano..............................................................................................33 Verdicchio...........................................................................................................33
Vermentino.........................................................................................................34 Vernaccia...........................................................................................................34
Blauwe druivenrassen.............................................................................................34
Aglianico.............................................................................................................35
Barbera..............................................................................................................36 Corvina...............................................................................................................37
Corvinone...........................................................................................................37
Dolcetto..............................................................................................................37 Freisa.................................................................................................................39
Lambrusco.........................................................................................................39
Montepulciano....................................................................................................40
Nebbiolo.............................................................................................................40
Negroamaro.......................................................................................................42
Nero d’Avola.......................................................................................................42
Primitivo.............................................................................................................42 Rondinella..........................................................................................................43
Sangiovese........................................................................................................43 21.6
21.7
Vernaccia nera...................................................................................................45 Wijnbouw...............................................................................................................45
Snoei- en geleidingsmethoden...............................................................................45
Vinificatie...............................................................................................................47 Houtgebruik.............................................................................................................48
Appassimento en passito........................................................................................49
Amarone.................................................................................................................51
Recioto....................................................................................................................52 Ripasso...................................................................................................................52
Vin Santo................................................................................................................52
Lambrusco..............................................................................................................54 Prosecco.................................................................................................................55 Grappa....................................................................................................................56 21.8
Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering................................................... 56
Lega del Chianti......................................................................................................57 ‘Wet 930’ uit 1963...................................................................................................57
‘Wet 164’ uit 1992 (wet van Goria)..........................................................................57
Kwaliteitsindeling....................................................................................................59
DOC en DOCG..................................................................................................60
Cru.....................................................................................................................60 Classico..............................................................................................................61
Superiore............................................................................................................61 21.9
Riserva...............................................................................................................61
Wijngebieden en herkomstbenamingen.............................................................62
Aostadal (Valle d’Aosta)..........................................................................................62
Piemonte.................................................................................................................64 Alta Langa DOCG..............................................................................................69
Asti DOCG..........................................................................................................70
Barbaresco DOCG.............................................................................................72
Barbera d’Asti DOCG.........................................................................................73
Barbera del Monferrato Superiore DOCG..........................................................74
Barolo DOCG.....................................................................................................74
Brachetto d’Acqui DOCG...................................................................................76
Dogliani DOCG..................................................................................................76
Dolcetto di Diano d’Alba / Diano d’Alba DOCG..................................................77 Dolcetto di Ovada Superiore / Ovada DOCG.....................................................77
Erbaluce di Caluso / Caluso DOCG...................................................................78
Gattinara DOCG.................................................................................................78
Gavi / Cortese di Gavi DOCG............................................................................79
Ghemme DOCG.................................................................................................80
Nizza DOCG......................................................................................................80 Roero DOCG......................................................................................................80
Ruchè di Castagnole Monferrato DOCG............................................................81
Terre Alfiere DOCG............................................................................................81
Barbera d’Alba DOC..........................................................................................81 Barbera del Monferrato DOC.............................................................................81
Boca DOC..........................................................................................................82
Carema DOC.....................................................................................................82
Colli Tortonesi DOC............................................................................................82
Cortese dell’Alto Monferrato DOC......................................................................83
Dolcetto d’Acqui DOC........................................................................................83
Dolcetto d’Alba DOC..........................................................................................83
Dolcetto d’Asti DOC...........................................................................................84
Langhe DOC......................................................................................................84
Lessona DOC.....................................................................................................85
Monferrato DOC.................................................................................................85
Nebbiolo d’Alba DOC.........................................................................................86
Piemonte DOC...................................................................................................86
Lombardije..............................................................................................................87
Franciacorta DOCG...........................................................................................88
Oltrepò Pavese Metodo Classico DOCG...........................................................90
Sforzato di Valtellina / Sfursat DOCG.................................................................90
Valtellina Superiore DOCG.................................................................................90
Lugana DOC......................................................................................................92 Oltrepò Pavese DOC.........................................................................................92
Valtellina Rosso / Rosso di Valtellina DOC........................................................92 Trentino-Alto Adige.................................................................................................93
Alto Adige / Südtirol DOC...................................................................................97 Lago di Caldaro / Caldaro / Kalterersee / Kalterer DOC....................................99
Teroldego Rotaliano DOC..................................................................................99 Trentino DOC.....................................................................................................99
Trento DOC......................................................................................................100
Valdadige / Etschtaler DOC..............................................................................101
Veneto...................................................................................................................101 Amarone della Valpolicella DOCG....................................................................102 Bardolino Superiore DOCG..............................................................................103
Colli Euganei Fior d’Arancio / Fior d’Arancio Colli Euganei DOCG..................104
Lison DOCG.....................................................................................................104
Prosecco Conegliano Valdobbiadene DOCG...................................................105 Recioto della Valpolicella DOCG......................................................................106
Recioto di Soave DOCG..................................................................................106
Soave Superiore DOCG...................................................................................106
Bardolino DOC.................................................................................................107
Bianco di Custoza / Custoza DOC...................................................................108
Breganze DOC.................................................................................................108
Colli Berici DOC...............................................................................................109
Colli Euganei DOC...........................................................................................110
Gambellara DOC..............................................................................................110
Lison-Pramaggiore DOC..................................................................................110 Lugana DOC.................................................................................................... 111 Pinot Grigio delle Venezie DOC....................................................................... 111
Prosecco DOC.................................................................................................112 Prosecco Rosé DOC........................................................................................112
Soave DOC......................................................................................................112
Valpolicella DOC..............................................................................................113 Valpolicella Ripasso DOC................................................................................114
Venezia DOC...................................................................................................114
Friuli–Venezia Giulia.............................................................................................115
Colli Orientali del Friuli Picolit DOCG...............................................................118
Lison DOCG.....................................................................................................118
Ramandolo DOCG...........................................................................................118
Collio Goriziano / Collio DOC...........................................................................118
Friuli Annia DOC..............................................................................................119
Friuli Aquileia DOC...........................................................................................120 Friuli Colli Orientali DOC..................................................................................120 Friuli Grave DOC..............................................................................................121
Friuli Isonzo / Isonzo del Friuli DOC.................................................................121
Friuli Latisana DOC..........................................................................................122 Lison-Pramaggiore DOC..................................................................................122
Prosecco DOC.................................................................................................122
Emilia-Romagna...................................................................................................123 Colli Bolognesi Pignoletto DOCG.....................................................................125
Romagna Albana DOCG..................................................................................125
Colli Bolognesi DOC........................................................................................126
Colli di Parma DOC..........................................................................................126 Colli Piacentini DOC.........................................................................................127
Lambrusco di Sorbara DOC.............................................................................129
Lambrusco Grasparossa di Castelvetro DOC..................................................129
Lambrusco Salamino di Santa Croce DOC......................................................129
Modena DOC...................................................................................................129
Romagna DOC.................................................................................................130 Ligurië...................................................................................................................130
Cinque Terre DOC............................................................................................132 Colli di Luni DOC..............................................................................................133
Riviera Ligure di Ponente DOC........................................................................133
Rossese di Dolceacqua / Dolceacqua DOC....................................................134
Toscane.................................................................................................................134 Brunello di Montalcino DOCG..........................................................................137
Carmignano DOCG..........................................................................................139
Chianti DOCG..................................................................................................141
Chianti Classico DOCG....................................................................................143 Morellino di Scansano DOCG..........................................................................145
Vernaccia di San Gimignano DOCG................................................................146
Vino Nobile di Montepulciano DOCG...............................................................147
Barco Reale di Carmignano DOC....................................................................147
Bolgheri DOC...................................................................................................148 Bolgheri Sassicaia DOC...................................................................................149 Colli di Luni DOC..............................................................................................150
Elba DOC.........................................................................................................150 Maremma Toscana DOC..................................................................................150
Montecarlo DOC..............................................................................................152
Montecucco DOC.............................................................................................152
Montescudaio DOC..........................................................................................152
Pomino DOC....................................................................................................153 Rosso di Montalcino DOC................................................................................154
Rosso di Montepulciano DOC..........................................................................154 San Gimignano DOC.......................................................................................155
Sant’Antimo DOC.............................................................................................156 Vin Santo del Chianti DOC...............................................................................156 Vin Santo del Chianti Classico DOC................................................................157
Vin Santo di Carmignano DOC........................................................................157
Vin Santo di Montepulciano DOC.....................................................................157
Umbrië..................................................................................................................157 Montefalco Sagrantino DOCG.........................................................................159
Torgiano Rosso Riserva DOCG.......................................................................160 Colli Martani DOC............................................................................................160
Montefalco DOC...............................................................................................161
Orvieto DOC.....................................................................................................162
Torgiano DOC...................................................................................................163 Latium...................................................................................................................163 Cannellino di Frascati DOCG...........................................................................164
Cesanese del Piglio / Piglio DOCG..................................................................165
Frascati Superiore DOCG................................................................................165
Aprilia DOC......................................................................................................166 Castelli Romani DOC.......................................................................................166
Colli Albani DOC..............................................................................................167
Est! Est!! Est!!! di Montefiascone DOC............................................................167 Frascati DOC...................................................................................................168
Orvieto DOC.....................................................................................................168 Campanië..............................................................................................................168
Aglianico del Taburno DOCG...........................................................................171
Fiano di Avellino DOCG...................................................................................171
Greco di Tufo DOCG........................................................................................171
Taurasi DOCG..................................................................................................172
Campi Flegrei DOC..........................................................................................172
Falanghina del Sannio DOC............................................................................172
Falerno del Massico DOC................................................................................173
Irpinia DOC......................................................................................................174
Sannio DOC.....................................................................................................174
Vesuvio DOC....................................................................................................174 Basilicata...............................................................................................................176
Aglianico del Vulture Superiore DOCG............................................................177
Aglianico del Vulture DOC................................................................................177 Calabrië.................................................................................................................178 Cirò DOC..........................................................................................................179
Greco di Bianco DOC.......................................................................................179
Terre di Cosenza DOC.....................................................................................180
Marken..................................................................................................................181
Castelli di Jesi Verdicchio Riserva DOCG........................................................181
Cònero DOCG..................................................................................................182 Offida DOCG....................................................................................................183
Verdicchio di Matelica Riserva DOCG.............................................................183 Vernaccia di Serrapetrona DOCG....................................................................183
Bianchello del Metauro DOC............................................................................183
Falerio DOC.....................................................................................................184
Lacrima di Morro / Lacrima di Morro d’Alba DOC............................................184
Rosso Cònero DOC.........................................................................................184
Rosso Piceno / Piceno DOC............................................................................184
Serrapetrona DOC...........................................................................................185
Terre di Offida DOC..........................................................................................185 Verdicchio dei Castelli di Jesi DOC..................................................................185
Verdicchio di Matelica DOC.............................................................................187
Abruzzen...............................................................................................................187
Colline Teramane Montepulciano d’Abruzzo DOCG........................................188
Abruzzo DOC...................................................................................................189
Cerasuolo d’Abruzzo DOC...............................................................................190
Montepulciano d’Abruzzo DOC........................................................................190
Trebbiano d’Abruzzo DOC...............................................................................190 Molise....................................................................................................................191
Biferno DOC.....................................................................................................192
Molise DOC......................................................................................................192
Apulië....................................................................................................................193
Castel del Monte Bombino Nero DOCG..........................................................195
Castel del Monte Nero di Troia Riserva DOCG................................................196 Castel del Monte Rosso Riserva DOCG..........................................................196
Primitivo di Manduria Dolce Naturale DOCG...................................................196 Aleatico di Puglia DOC.....................................................................................196
Brindisi DOC....................................................................................................196 Cacc’e mmitte di Lucera DOC..........................................................................197
Castel del Monte DOC.....................................................................................197
Copertino DOC.................................................................................................198
Gioia del Colle DOC.........................................................................................198
Leverano DOC.................................................................................................198 Locorotondo DOC............................................................................................199
Primitivo di Manduria DOC...............................................................................200 Salice Salentino DOC......................................................................................200
Squinzano DOC...............................................................................................201
Sardinië.................................................................................................................201 Vermentino di Gallura DOCG...........................................................................204
Alghero DOC....................................................................................................205 Cannonau di Sardegna DOC...........................................................................205
Carignano del Sulcis DOC...............................................................................206 Monica di Sardegna DOC................................................................................207 Vermentino di Sardegna DOC..........................................................................207
Vernaccia di Oristano DOC..............................................................................207
Sicilië.....................................................................................................................207
Cerasuolo di Vittoria DOCG.............................................................................210
Alcamo DOC....................................................................................................210
Etna DOC.........................................................................................................211 Faro DOC.........................................................................................................212
Malvasia delle Lipari DOC................................................................................213
Marsala DOC...................................................................................................213
Pantelleria DOC...............................................................................................214
Sicilia DOC.......................................................................................................215
Siracusa DOC..................................................................................................216 Italiaanse begrippenlijst........................................................................................217
Overzicht van alle DOCG’s en DOC’s van Italië...................................... 220
21
Italië
21.1 Inleiding De geschiedenis van de wijnbouw in Italië gaat duizenden jaren terug. Qua diversiteit aan
inheemse druivenrassen en gebieden met een bijzonder terroir is Italië een uniek land. Wijnbouw vinden we er vrijwel overal: er is letterlijk geen enkel gewest waar geen wijnbouw voorkomt. Het
wijngaardareaal in Italië is nog altijd groot, maar het is de laatste decennia wel fors afgenomen. In 1980 bedroeg de totale aanplant nog 1.227.000 ha; in 1990 was dat nog maar 971.000 ha en in
2020 ‘slechts’ 719.000 ha. Daarmee behoort Italië echter nog steeds tot de top van landen met de grootste wijngaardoppervlakte.
De wijnconsumptie in Italië lag in 2020 op 46,6 liter per persoon (leeftijd 15+). Dat is amper meer
dan de 46 liter in Frankrijk, maar wel veel meer dan de 24,2 liter per persoon in Nederland. In het noorden van Italië (Veneto, Ligurië) wordt overigens meer wijn gedronken dan in het zuiden
(Basilicata, Sicilië). Wijn is in Italië traditioneel onderdeel van het dagelijks leven en wordt vooral
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
11
[FOTO Shutterstock nr. 432601711]
UNESCO Werelderfgoed: wijngaarden in de Langhe, Piemonte
aan tafel gedronken. Geen wijn zonder eten en geen eten zonder wijn, was eeuwenlang het devies. Veel Italiaanse wijnen, zeker de rode, zijn inderdaad ‘eetwijnen’. De jongere generaties kiezen echter steeds vaker alternatieve dranken, zoals bier. Net als in veel andere wijnlanden, zoals
Spanje en Frankrijk, daalt de wijnconsumptie gestaag. Ook de jongste generatie wijnproducenten
in Italië heeft zich als het ware aan een geschiedenis van eeuwen onttrokken. Bulkwijnen vertegenwoordigen nog altijd een aanzienlijk deel van de export, maar het imago van Italië verandert en het
Het land van de middagzon
Het gebied ten zuiden van de virtuele scheidingslijn Rome-Ancona wordt ook wel Mezzogiorno
genoemd. Ook Sardinië en Sicilië worden hiertoe gerekend. Tussen dit zuidelijke deel van Italië en het noorden bestaat al eeuwen een kloof van mentale en economische aard. Het noorden
van Italië is beduidend rijker dan het zuiden. Na de eenwording van Italië is in de landbouw en de industrie van Noord-Italië veel meer geïnvesteerd, waardoor het zuiden van Italië eigenlijk altijd is achtergebleven. De tweedeling tussen Noord- en Zuid-Italië zien we ook terug in het
aantal DOC(G)’s. In het noorden is het percentage wijnen met een DOC(G) hoger dan in het zuiden. Dit heeft deels te maken met het klimaat, maar ook mentaliteit speelt een rol.
12
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Italiaans
Uitspraak
aglianico
aljanico
Brescia
Brèsja
cerasuolo Chianti chiaretto falanghina
tsjèras(oe)wolo Kjanti kjaretto falangina (g als in Eng. good)
uvaggio
oevadjo
vecchio
vèkjo
verdicchio vigna
vèrdiekjo vienja
Tabel 21.1 Uitspraak van enkele Italiaanse woorden en namen. De ‘a’ klinkt in het Italiaans een beetje tussen de a- klank in het Nederlandse ‘dag’ en ‘laag’ in, de ‘o’ zoals in het Nederlandse ‘slok’ (maar dan met een langer aangehouden o-klank). De ‘ch’ en ‘cch’ spreek je altijd uit als k. De ‘c’ voor een ‘e’ en een ‘i’ klinkt als tsj, maar als k voor andere klinkers.
maken van wijn wordt de laatste decennia gekenmerkt door diversiteit, typiciteit en kwaliteit. Tot de belangrijkste exportmarkten behoren Duitsland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten.
De diversiteit die Italië te bieden heeft, blijkt velen wereldwijd te inspireren. Italiaanse druivenrassen worden ook ver buiten Europa aangeplant. Op verschillende vlakken heeft Italië bovendien
een leidende positie veroverd. Opleidingsinstituten zoals die in Conegliano (Veneto), het Istituto
Agrario van San Michele (Trentino) en de universiteiten van Pisa en Milaan zijn toonaangevend.
Een andere belangrijke factor voor het succes van Italiaanse wijnen is de populariteit van de Italiaanse gastronomie. Wereldwijd staat de Italiaanse gastronomie volop in de belangstelling.
21.2 Historie Grieken, Etrusken en Romeinen
De wijnbouw in Italië is ontstaan uit de kennis van met name de Phoeniciërs, Egyptenaren, Grieken en Etrusken. De oude Grieken gaven via kolonies de eerste aanzet tot wijnbouw in wat we
nu Zuid-Italië en Sicilië noemen. De Etrusken zetten de wijncultuur voort. Van de Etrusken weten we relatief weinig, maar het staat vast dat dit volk de wijnbouw in Midden-Italië heeft verbreid, in het bijzonder in het huidige Toscane. In de zevende en zesde eeuw voor Chr. is de Etruskische
cultuur geassimileerd met de Romeinse, waarvan bouwwerken in Rome nog steeds getuigen. In
de derde eeuw voor Chr., toen Hannibal Italië binnentrok, waren van de Povlakte tot in Campanië wijngaarden te vinden.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
13
Oenotria
Een groot deel van het zuiden van Italië werd door de Romeinen en Grieken ook wel Oenotria (Oinotria) genoemd. Er wordt vaak aangenomen dat dit woord is afgeleid van het Griekse
woord oinotron, de stok of paal waarlangs wijnranken geleid werden. Helemaal zeker is dit
niet, maar dat de invloed van de Grieken in Zuid-Italië groot was, blijkt onder andere uit het feit dat de Romeinen het zuiden van Italië Magna Graecia (Groot Griekenland) noemden.
De Romeinen hebben een cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling van wijn als cultuurproduct. Wijn was onlosmakelijk verbonden met religie, gezondheid en het sociale leven. Om aan de grote vraag naar wijn te voldoen werden ook in de uithoeken van het Romeinse Rijk wijngaarden aangelegd. Beroemd is de aanleg van wijngaarden in Frankrijk (van het huidige Vienne tot in de Sud-Ouest
en Bordeaux) en rond Trier, maar ook in delen van het huidige Spanje, België en Groot-Brittannië
werden door de Romeinen druivenstokken aangeplant. Sommige druivenrassen die de Romeinen
indertijd gebruikten, vormen nog altijd de basis voor hedendaagse Italiaanse wijnen. Hoewel som-
mige wijnen werden geprezen om hun hoge kwaliteit, zoals Falernum, Caecubum en Mamertinum,
werd wijn in de Romeinse tijd vooral gedronken bij gebrek aan iets anders; zuiver water was namelijk schaars. Wijn werd niet zelden aangelengd met (zee)water, versterkt met kruiden of gezoet met honing. Eeuwenlang hanteerden de Romeinen het geleidingssysteem van de Etrusken, waarbij
meterslange wijnranken (vaak met een overvloed aan takken en trossen) in bomen werden geleid. Dit leverde meestal eenvoudige wijnen van matige kwaliteit op.
Pompeï ontwikkelde zich in de Romeinse tijd tot het centrum van wijnproductie en -handel.
Handel was mogelijk vanaf het moment dat wijnen vervoerd konden worden, eerst in Griekse amforen, later in houten fusten, die de Kelten hadden geïntroduceerd. Verschillende van de
beroemdste Romeinse wijnen, zoals Caecubum, Falernum, Massicum, Surrentinum en Gauranum, waren uit de wijngebieden rond de Vesuvius afkomstig en vonden hun weg naar andere delen van het Romeinse Rijk. De uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Chr. maakte een einde aan de belangrijke positie van Pompeï.
Renaissance en Risorgimento
Na de val van het Romeinse Rijk zorgden invallen van onder meer de Ostrogoten en Longobarden voor een verdeling van Italië (dat toen nog geen Italië heette) in talloze staatjes. Steden als
Venetië en Napels werden steeds belangrijker. Ook de invloed van Karel de Grote, de Arabieren en de Rooms-Katholieke Kerk was in de eeuwen daarna duidelijk aanwezig. Van een Italiaanse
eenheid was geen sprake. De wijncultuur werd voornamelijk door monniken in stand gehouden.
In de renaissance begon wijn een andere status te krijgen en werd kwaliteit belangrijker dan in de
middeleeuwen. Er vond tegelijk een enorme opleving plaats op het gebied van kunst, wetenschap, architectuur en mode. Verfijning van de eetgewoonten gaf wijn bovendien een nieuwe rol.
14
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Amforen voor wijnopslag in het oude Pompeï
Aan het einde van de middeleeuwen ontstond er opnieuw een bloeiende wijnhandel, terwijl het land verdeeld was tussen vele partijen. Het Vaticaan, de Fransen, de Duitsers, de Spanjaarden en lokale machthebbers, waaronder de familie De’ Medici, hebben lange tijd strijd geleverd, waarbij steevast grenzen werden verlegd. In de veertiende en vijftiende eeuw kwamen enkele beroemde Italiaanse
wijndynastieën op, zoals die van Antinori, Frescobaldi, Ricasoli, Della Gherardesca en Guicciardini Strozzi. De zestiende eeuw stond voornamelijk in het teken van een lange reeks oorlogen (14941559), waarbij allerlei mogendheden betrokken waren.
Ook in de volgende eeuwen was er sprake van een sterk versnipperd Italië. Aan het begin van de negentiende eeuw was Italië onder andere verdeeld in het koninkrijk Piëmont-Sardinië (onder het huis Savoye), het koninkrijk der beide Siciliën (geleid door het huis Bourbon), het koninkrijk Lom-
bardije-Venetië (unie met de Oostenrijkse Habsburgers), het hertogdom Parma, de republiek Lucca en het hertogdom Modena en Reggio. De verschillende mogendheden hebben ook hun invloed
gehad op de wijnbouw. Verschillende druivenrassen uit Spanje, Frankrijk, Zwitserland, Duitsland en Oostenrijk werden ook in Italië aangeplant.
Graaf Camillo Benso di Cavour startte aan het begin van de negentiende eeuw de Risorgimento
(herrijzenis), een offensief om een eind te maken aan de versnipperde politieke en sociale struc-
tuur van Italië. De nationalistische strijder Giuseppe Garibaldi veroverde vanaf 1820 diverse delen van Italië en droeg in 1861 de macht over aan Vittorio Emanuele II, die daarmee de eerste koning
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
15
[FOTO Shutterstock nr. 606091781]
Kasteel van Racconigi in Piemonte, een van de residenties van het Koninklijk Huis van Savoye
van het nieuwe Italië werd. De eenwording was een feit. De Risorgimento werd voltooid in 1870, toen ook Rome zich overgaf aan Garibaldi. Cavour ontwierp de Italiaanse grondwet en werd de
eerste premier van het verenigde Italië. Ondanks die politieke eenheid was er geen sprake van een
gemeenschappelijke identiteit. Italië bleef een bonte verzameling gebieden met een eigen identiteit, gewoonten en producten, inclusief eigen druivenrassen en wijnen. Wel bracht de eenwording meer structuur in de handel.
Tegenslagen en verdeeldheid
Naast de phylloxera-uitbraak en verschillende ziekten zoals oïdium en meeldauw, werd Italië aan het begin van de twintigste eeuw getroffen door een periode van economisch en sociaal verval,
mede veroorzaakt door de Eerste Wereldoorlog. Grote delen van de bevolking waren om te ont-
snappen aan de armoede al vanaf 1880 geëmigreerd naar Noord- en Zuid-Amerika, Frankrijk en
België. De politieke verdeeldheid belemmerde in een aantal regio’s van het land ook de ontwikkeling van de landbouw. In die tijd oefende met name Frankrijk grote invloed uit op het politieke en
culturele leven in Europa. De ontwikkeling van de nieuwgevormde staat Italië werd vooral geremd door onderlinge twisten. Mede daardoor ontbrak er in Italië – in tegenstelling tot in Frankrijk – een
gemeenschappelijke exportstructuur en was een aantal wijnen van hoge kwaliteit lange tijd alleen lokaal bekend.
16
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Mezzadria
Ook het grootgrondbezit is funest geweest voor de ontwikkeling van de Italiaanse landbouw.
Van de bevolking werkte ongeveer een derde deel in de agrarische sector. De beruchte mezzadria, een soort pachtsom die uit de helft (mezzo) van de opbrengst van het land bestond, ontnam de werkers elk initiatief tot kwaliteitsverbetering. De meeste boeren hadden geen
behoefte of mogelijkheid hun dorp te verlaten. Daardoor leerden ze nooit de wijnen uit omliggende dorpen of andere regio’s kennen en ontbrak het hun aan prikkels om andere (lees:
betere) wijnen te maken. In 1945 werd de mezzadria afgeschaft. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw trok de jonge generatie van het platteland naar de steden om daar geld te verdienen en een beter bestaan op te bouwen. Het leven als (wijn)boer was karig en genoot
bovendien een weinig inspirerend imago. Met behulp van regionale, landelijke en vooral Europese subsidies werden grote hoeveelheden wijngaarden aangelegd of herplant, maar helaas vooral met massaproductie als doel.
Rinascimento
In 1963 trad Italië toe tot de EEG (nu EU). In de jaren tachtig van de vorige eeuw heerste er een
ware wijnrevolutie, ook wel als rinascimento (wedergeboorte) aangeduid. De eerste aanzet werd
rond 1975 gegeven en zorgde ervoor dat de Italiaanse wijnbouw in amper twintig jaar op het
hoogste kwaliteitsniveau in de wijnwereld kwam. In eerste instantie was er ook in Italië sprake van
een cabernet- en barrique-trend en werd er lustig op los geëxperimenteerd met nieuwe technische
snufjes. Sinds 2005 is de rust weergekeerd en is de aandacht verlegd naar authentieke druivenrassen en terroir. Italianen spreken in dit verband van tipicità: kenmerkende, typische eigenschappen,
waarmee men zich duidelijk kan onderscheiden. Micro-oxidatie, omgekeerde osmose, barriques en dergelijke worden toegepast als middel en niet langer als doel. Chardonnay, cabernet sauvignon, syrah en merlot zijn geïntegreerd en geaccepteerd, maar nog altijd van ondergeschikt belang in Italië.
De eerste initiatieven om de kwaliteit van wijnen drastisch te verbeteren, kwamen voor rekening
van individuele wijnmakers zoals Piero Antinori, Giacomo Bologna en Angelo Gaja. Een sleutelrol had de Italiaanse oenoloog Giacomo Tachis (1933-2016), die baanbrekend werk verrichtte en als de vader van de moderne Italiaanse wijn wordt beschouwd. Inmiddels zijn in verschillende delen van Italië programma’s tot systematische verbetering opgesteld. In samenwerking met diverse
universiteiten, regionale overheden en consortia van producenten zijn talloze onderzoeken en experimenten gestart. Het bekendste verbeteringsprogramma is in 1987 door het Consorzio Chianti
Classico geïnitieerd onder de naam Chianti Classico 2000. Het resultaat van dit programma is een
substantiële renovatie van veel wijngaarden. De gemiddelde kwaliteit in de wijngaarden is systematisch verbeterd door klonale dan wel massale selectie van de belangrijkste traditionele druivenrassen. Ook is een tendens zichtbaar tot een systematisch dichtere aanplant van druivenstokken en
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
17
Wijngaarden bij Appiano (Eppan) in Alto Adige
een beter onderhoud van de wijngaarden met als doel kwalitatief hoogwaardig fruit. In technisch opzicht zijn er nu geen verschillen meer met andere landen. Diverse oenologen uit Australië,
Nieuw-Zeeland, de Verenigde Staten en Frankrijk werken of werkten als consultants in Italië, net zoals Italiaanse wijnmakers ook buiten Italië hun expertise inzetten.
21.3 Bodem Italië strekt zich in de lengte uit over meer dan duizend kilometer. In het noorden grenst Italië aan
Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk en Slovenië, maar het grootste deel van het land wordt omringd
door zeeën: de Tyrreense Zee, de Middellandse Zee, de Ionische Zee en de Adriatische Zee. Italië telt een groot aantal eilanden, waarvan Sicilië, Sardinië en Elba de grootste zijn. De wijngaarden
liggen globaal tussen 47° en 37° noorderbreedte. De ligging van het land maakt de cultivering van
een grote diversiteit aan druivenrassen mogelijk. De mediterrane zon roostert de druiventrossen op de vulkanische bodems van het eiland Pantelleria, terwijl aan de voet van de Alpen de weelderige, groene wijngaardhellingen van Zuid-Tirol te vinden zijn. Er is ook een groot verschil tussen het
westen en het oosten van de ‘laars’. De op elkaar aansluitende Alpen en Apennijnen snijden Italië
van noord naar zuid middendoor. Vooral in het midden van het land zijn de Apennijnen hoog. Hierdoor is Lazio nadrukkelijk gescheiden van de Abruzzen.
18
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
In de Alpen en sommige delen van de Apennijnen hebben de ijstijden een belangrijke rol gespeeld bij de vorming van het landschap. Enorme gletsjers baanden zich vanaf de hoogste toppen een
weg naar de vlakte of de zee en schuurden daarbij dalen uit met steile, soms loodrechte wanden. De gletsjers voerden gruis mee, dat bleef liggen waar de gletsjers eindigden. Deze morenenheu-
vels zijn overal langs de Alpenrand te vinden. De diepe dalen die door de gletsjers waren uitgesleten, liepen vol met water; dat werden de Alpenmeren. Zand, klei en puin werden ook door rivieren naar zee afgevoerd. Daar ontstonden delta’s, die langzaam tot vlaktes aangroeiden. De enorme
Povlakte in het noorden van Italië is op deze manier ontstaan, evenals de Apulische laagvlakte en de laagvlakte van Catania in het oosten van Sicilië. Kalkhoudend en vulkanisch gesteente
Twee bodemtypen in Italië zijn dominant in gebieden waar kwaliteitswijnen geproduceerd worden:
vulkanische bodems en kalkhoudende bodems. Voorbeelden van gebieden waar de bodem hoofdzakelijk uit vulkanisch gesteente bestaat, zijn Sicilië, Campanië, Castelli Romani (ten zuiden van Rome) en Soave. Over het algemeen geven de vulkanische bodems wijnen met een ‘minerale’
toets. Kalk- en mergelrijke bodems vinden we onder meer in Piemonte, Friuli, Toscane en Salento (in Apulië).
Het mannelijke woord colle (meervoud: colli) en het vrouwelijke woord collina (meervoud:
colline) betekenen ‘heuvel’ in het Italiaans. Wijngaarden in gebieden met colli of colline in hun
naam liggen op hellingen of in elk geval relatief hoog, net als wijngaarden in Franstalige gebieden met côte(s) of coteaux in de naam. Voorbeelden zijn Colli Orientali del Friuli en Chianti delle Colline Pisane.
Alpen
Tot de alpiene keten behoren onder andere de Alpen, de Karpaten, de Pyreneeën en het Atlasgebergte. De vorming van de Alpen werd vooral beïnvloed door de botsing van de Adriatische/
Apulische plaat met de Euraziatische plaat. De vorm van de Alpen is vooral te danken aan verwering en erosie. In het pleistoceen breidden zich gletsjers uit en deze schuurden diepe dalen uit.
Aan de rand van de Alpen ontstonden hierdoor diepe bekkens, die zich vulden met smeltwater. Zo
ontstonden onder andere het Lago Maggiore, het Comomeer en het Gardameer. De centrale Alpen bestaan grotendeels uit harde gesteenten als gneis, graniet en leisteen. In het oostelijke deel van de Alpen, de Dolomieten, komt magnesiumkalk voor, een veel zachter gesteente. De zuidelijke Alpen bestaan veelal uit zacht kalksteen. Bij Genua lopen de Alpen over in de Apennijnen. Dolomieten
De Dolomieten behoren tot de zuidelijke Alpen en liggen op de Apulische plaat. Het stugge
gesteente dat nu de Dolomieten vormt, is zo’n 60 miljoen jaar geleden gevormd door de verstening van koraalriffen, aangevuld met een laag van kalkskeletten van microscopische diertjes, klei en
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
19
Dolomieten met op de achtergrond de Marmolada
zand. Erosie van de zachte magnesiumkalk en door gletsjers gevormde dalen geven de Dolomieten een grillig uiterlijk. De hoogste berg van de Dolomieten is de Marmolada (3.342 meter). Apennijnen
De Apennijnen werden 20 tot 15 miljoen jaar geleden gevormd, toen breuken in de aardkorst ontston-
den in het gebied tussen Afrika en Europa. Door enerzijds de subductie van de Adriatische plaat onder Eurazië en anderzijds de continentale botsing tussen Eurazië en de Afrikaanse plaat werden de Apennijnen gevormd. Rond 8 miljoen jaar geleden vond een vergelijkbare beweging plaats, waarbij tussen het Italiaanse vasteland en Corsica-Sardinië de Tyrreense zee ontstond. Het Italiaanse schiereiland draaide in oostelijke richting en stuwde de Apennijnen verder omhoog. Door verticale breuken in de
Apennijnen ontstonden slenken, die zich vulden met water. Een bekend resultaat hiervan is het Trasi-
meense Meer. Latere bewegingen van de aardkorst lieten sommige delen juist stijgen, waardoor sedimenten van de zeebodem en allerlei afzettingen (klei en zand) uit de slenken weer bovenkwamen en
heuvels vormden, zowel ten westen als ten oosten van de Apennijnen. Recente aardbevingen hebben de bodem op verschillende plekken in Midden-Italië al zeker 20 centimeter doen dalen.
De Apennijnen zijn rijk aan marmer, zandsteen en kalksteen met een opmerkelijk verschil in pHwaarde tussen de gebieden ten oosten en die ten westen van de Apennijnen. Ten oosten ligt de
pH van 7 tot zelfs 9 (vergelijkbaar met Sicilië, delen van de Provence, Bulgarije en de oostkust van Spanje); ten westen van de Apennijnen ligt de pH vaak tussen 4,5 en 6,5.
20
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De zeer grote hoogvlakte Campo Imperatore in de Apennijnen
Vulkanen en aardbevingen
Door de botsing van tektonische platen ontstonden bergen en dalen, die soms meren of zeeën
vormden. Op zwakke plekken vormden zich vulkanen, ook op de zeebodem. Omdat de vorming
van Italië onderhevig is geweest aan vele geologische bewegingen, is het land rijk aan vulkanen. Sommige daarvan zijn relatief jong en nog altijd zeer actief, andere zijn zeer oud en niet meer
actief. Restanten van oude vulkanen (circa 300 miljoen jaar oud) treffen we aan langs de Periadriatische lijn, de breuklijn tussen de Europese en de Adriatische plaat, die van oost naar west door de
Alpen loopt. Tot de bekendste vulkanische bodems (met veel basalt) uit deze ‘oertijd’ behoren die in het Soave Classicodistrict, in Gallura op Sardinië en in de Colli Euganei, Valpolicella en Lessinia in Veneto.
Tussen een miljoen en een half miljoen jaar geleden ontstond in het gebied tussen Zuid-Toscane en de Colli Albani (even ten zuiden van Rome) de zogenaamde ‘slinger van vuur’. Deze zeer
actieve reeks vulkanen bedekte de hele streek met een dikke laag tufsteen (verharde vulkanische as). De meeste van deze vulkanen zijn echter niet langer actief. Tot de bekendste Italiaanse
vulkanen behoren de Vulture in Basilicata, de Vesuvius (Vesuvio) in Campanië, de Stromboli in
de Tyrreense Zee en de nog altijd zeer actieve Etna op Sicilië. Dat de bodem in Italië nog volop
in beweging is, bewijzen niet alleen de nog altijd actieve vulkanen (zoals de Campi Flegrei), maar ook de aardbevingen die het land geregeld treffen. Jaarlijks worden er zeker dertig geregistreerd, waarbij geen enkele regio gespaard blijft.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
21
Terroir
De Italianen lijken lange tijd vrij onverschillig te zijn geweest ten aanzien van terroir en de speci-
fieke herkomst van hun wijnen. Kwaliteitsverschillen tussen afzonderlijke wijngaarden hebben nog niet geleid tot officiële classificaties zoals een cru-systeem. In 2006 is een nationale vereniging opgericht van producenten die aandacht vragen voor de toekenning van grandi cru, maar de
status van cru’s is nog niet wettelijk vastgelegd. De kennis van bodems en terroir staat in Italië
eigenlijk nog in de kinderschoenen en de omvang van wetenschappelijk onderzoek hiernaar is nog altijd beperkt. Vooralsnog zijn alleen de bodems van Piemonte onderzocht op een manier die te
vergelijken is met onderzoek in de Bordeaux of de Bourgogne, mede dankzij baanbrekend werk
van wijnschrijver Alessandro Masnaghetti, die in 2015 en 2016 in twee lijvige naslagwerken alle te onderscheiden wijngaarden ofwel MGA’s (Menzione Geografica Aggiuntiva, meervoud Menzioni
Geografiche Aggiuntive) uit Barolo en Barbaresco uitgebreid in kaart heeft gebracht. Diverse consortia en individuele wijnbedrijven investeren momenteel in terroirstudies. Zo zijn er interessante initiatieven in onder andere Taurasi en Chianti Classico.
21.4 Klimaat Italië heeft talloze klimaten. Hoewel sommige gebieden vlak bij elkaar liggen, kent het klimaat op regionaal niveau significante onderlinge verschillen. Italië kenmerkt zich door vele bergruggen
(met als hoogste punt de Mont Blanc de Courmayeur: 4.748 meter) en heeft een zeer grote kustlijn met een totale lengte van 7.600 kilometer. Het is dus begrijpelijk dat er binnen ieder macroklimaat verschillende mesoklimaten voorkomen. De Apennijnen beïnvloeden het klimaat van het gehele
oosten en het noordelijke deel van Zuid-Italië aanzienlijk. Het gevolg is dat in het oostelijke deel, beschut tegen de grillige invloed van de wind uit het westen, het klimaat milder en gelijkmatiger
is. Hierdoor verschillen de wijnoogsten in het oostelijke deel van jaar tot jaar minder in volume en zuurgehalte dan die in West-Italië.
De temperatuurverschillen tussen de diverse regio’s kunnen aanzienlijk zijn. Deze temperatuurverschillen zijn overigens in de winter groter dan in de zomer. In Italië houdt de gemiddelde temperatuur niet direct verband met de breedtegraad. Zuidelijker is niet per definitie overal warmer. Zo is
Umbrië over het algemeen iets koeler dan Toscane, hoewel Umbrië zuidelijker ligt. Dat aan de voet van de Alpen, in Alto Adige, cabernet sauvignon geteeld kan worden, komt doordat valleien daar goed de warmte vasthouden. De afstand tot de zee, hoogte en wijngaardexpositie zijn minstens
even belangrijke factoren. Sommige druivenrassen hebben zich perfect aan de omstandigheden aangepast. Zo kan het dat het noordelijke Piemonte vooral bekendstaat om zijn krachtige Neb-
biolo’s en het warmere midden van Italië (Marche, Umbria, Lazio) vooral witte wijnen produceert. Klimaatzones volgens Ratti
Italië is onder te verdelen in vijf klimaatzones. Vaak wordt gebruikgemaakt van de indeling die
gebaseerd is op onderzoek van dr. Renato Ratti, een vermaard oenoloog uit Piemonte. Voor alle
22
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Vulkanisch eiland Stromboli ten noorden van Sicilië
klimaatzones geldt dat de specifieke kenmerken van de wijngaarden bepalend zijn. Daarbij gaat
het onder meer om de bodem, de hellingshoek, de watertoevoer voor de wijnstok, de ligging ten
opzichte van de zon, de hoogte en de luchtvochtigheid. Als gevolg van nieuwe inzichten en experimenten is het aantal te onderscheiden subzones de laatste decennia toegenomen, maar de indeling is nog altijd minder ontwikkeld dan in bijvoorbeeld Frankrijk. Klimaatzone 1: het noorden (vini pedemontani)
Tot de noordelijke zone behoren de wijngebieden die omsloten worden door bergketens. De uit-
gestrekte Povlakte ligt centraal in het gebied. De Alpen en de Dolomieten beschermen de regio’s tegen de koude winden uit het noorden en de Apennijnen vormen de grens in het zuiden. In het
oosten van de zone is er een opening naar de Adriatische Zee. Vanuit het zuidoosten kan warme lucht binnenstromen, waardoor de wijngaarden vaak zachte winters kennen. De wijnen uit deze zone worden vini pedemontani genoemd, wijnen van de voet van de bergen.
De zone wordt globaal gekenmerkt door een landklimaat. De grond is hier beduidend koeler dan in andere delen van Italië. Het westelijke deel heeft relatief zure bodems en de druiven bevatten
hier verhoudingsgewijs meer zuren dan suikers. Dit geeft wijnen met veel spanning en een goede alcohol-zuurverhouding. De noordelijke zone omvat (globaal van west naar oost): • • •
Aostadal (Valle d’Aosta); Piemonte;
Lombardije (Lombardia);
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
23
Alpenlandschap van Valtellina (Lombardije)
• • •
Trentino-Alto Adige (Südtirol); Veneto;
Friuli-Venezia Giulia.
Klimaatzone 2: het centrale deel (vini centrali)
De zone van de vini centrali betreft vooral de regio Emilia-Romagna, die zich uitstrekt van de rivier de Po tot voorbij Bologna. De Povlakte is uiterst vruchtbaar en de grond is hier veel minder zuur
dan in bijvoorbeeld Piemonte of Toscane. Deze grote wijnbouwzone wordt sterk beïnvloed door de
Adriatische Zee. Hier produceert men veelal licht gestructureerde wijnen met een matig alcoholgehalte. De betere wijnen komen van wijngaarden die op de (lage) heuvels zijn aangelegd. Klimaatzone 3: het westen (vini tirrenici)
De vini tirrenici komen uit het glooiende heuvellandschap langs de kust van de Tyrreense Zee,
zoals dit deel van de Middellandse Zee heet. De heuvels zijn over het algemeen niet al te hoog en de wijngaarden zijn vaak aangelegd op zuidwesthellingen. Een deel van het gebied is laagland. In
het oosten vormen de Apennijnen de natuurlijke grens. De gemiddelde temperatuur van de bodem ligt rond de 21 °C. De bodems zijn hier, met uitzondering van Toscane, minder zuur en rijk aan
organisch materiaal. De wijnen uit deze zone zijn over het algemeen evenwichtig en beschikken
vaak over een goed rijpingspotentieel. Warmte en zon zorgen voor (ruim) voldoende alcohol, terwijl verkoeling van de zee voor de juiste zuren en spanning zorgt.
24
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Zomer in de Marken
Deze westelijke zone omvat (globaal van noord naar zuid): • • • • • • •
Ligurië (Liguria);
Toscane (Toscana); Umbrië (Umbria); Latium (Lazio);
Campanië (Campania); Basilicata;
Calabrië (Calabria).
Klimaatzone 4: het oosten (vini adriatici)
De oostelijke zone is overwegend droog en warm. De invloed van de Adriatische Zee is hier groot.
Door de Apennijnen worden de wijngaarden tegen westenwinden en andere klimaatinvloeden uit het westen beschut. De meeste van deze wijngaarden liggen op oostwaarts gerichte hellingen. De kust-
strook is op sommige plaatsen maar enkele tientallen kilometers breed. Temperaturen zijn vrij hoog
en de gemiddelde bodemtemperatuur loopt in Apulië op tot ruim 22 °C. Zure bodems treffen we hier niet aan. De grond langs de Adriatische Zee is rijk aan organisch materiaal.
In het zuidelijke Apulië had het vermelden van een oogstjaar lange tijd nauwelijks betekenis, maar
er is het nodige veranderd onder invloed van onder meer planttechnieken en aangeplante druiven-
rassen. Het aantal zonuren per oogstjaar is hoog en zeer constant. De wijnen zijn mild, hebben van
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
25
nature vaak een laag zuurgehalte en zijn rijk aan alcohol. Bij de vinificatie staan balans en span-
ning nu centraal. Moderne inzichten en technieken hebben de doordrinkbaarheid van veel wijnen de laatste decennia duidelijk verbeterd.
Het gaat bij de vini adriatici om de volgende vier gebieden: • • • •
Marken (Marche);
Abruzzen (Abruzzo); Molise;
Apulië (Puglia).
Klimaatzone 5: de eilanden (vini mediterranei)
De belangrijkste Italiaanse eilanden van de Middellandse Zee zijn Sicilië en Sardinië. Sicilië heeft
een gemiddelde jaartemperatuur van circa 17,4 °C en Sardinië van ongeveer 16 °C. Het gemiddelde aantal zonuren is nagenoeg gelijk. Geologisch zijn beide eilanden echter onvergelijkbaar. Sicilië is
een bergland met dezelfde geografische herkomst als de Apennijnen; Sardinië heeft in het midden
vruchtbare vlakten en is van Iberische oorsprong. Dankzij overvloedige zonnewarmte zijn de druiven van deze eilanden rijk aan suikers. De daarvan geproduceerde wijnen bezitten daarom een tamelijk hoog alcoholgehalte. Ze zijn rijk aan kleur, fors van structuur en soms lang houdbaar. In dit soort warme gebieden is de vinificatietechniek van groot belang. De wijnen winnen aan elegantie als
gevolg van verbeterde vinificatiemethoden en de keuze voor koelere, hooggelegen wijngaarden.
21.5 Druivenrassen Italië is een zeer gevarieerd wijnbouwland. De wijnstok vinden we werkelijk overal. Van de zuide-
lijke Alpenhellingen in het noorden tot in de hak van de laars en van Sardinië tot op Pantelleria, ver in de Middellandse Zee, worden honderden verschillende druivenrassen gecultiveerd. Volgens de
OIV (Organisation internationale de la vigne et du vin) waren er in 2013 wereldwijd 5.916 verschillende druivenrassen bekend, waarvan er 453 in Italië voorkomen. Het nationale register in Italië telde in 2016 maar liefst 511 druivenrassen.
Ook in Italië zijn internationale (of beter gezegd: Franse) druivenrassen een normaal verschijnsel
geworden. De pinotvariëteiten waren in de jaren zeventig van de vorige eeuw de eerste die in Italië
werden aangeplant, gevolgd door chardonnay, cabernet sauvignon en sauvignon blanc. In de jaren negentig kwamen syrah en viognier op. De eerste gebieden waar Franse druivenrassen op grote
schaal werden aangeplant, waren Franciacorta, Trentino-Alto Adige, Veneto en Friuli. In Midden-Italië, vooral in de Toscaanse kustgebieden, werden eind vorige eeuw merlot, cabernet sauvignon en syrah zeer populair.
Waar in de laatste jaren van de vorige eeuw internationale druivenrassen in het middelpunt van de belangstelling stonden bij Italiaanse wijnmakers, hebben deze nu hun focus gericht op eeuwenoude,
26
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Aan de vergetelheid ontrukt: erbaluce (links) en sagrantino (rechts)
authentieke variëteiten uit eigen land. Vele daarvan zijn inmiddels herontdekt en worden gekoesterd. In Campanië bijvoorbeeld wordt weer gewerkt met druivenrassen als tintore di Tramonti,
pallagrello en sciascinoso, waarvan sommige al door de Romeinen werden gebruikt. En ook elders in Italië zijn ‘vergeten’ druivenrassen in opkomst, zoals de pugnitello in Toscane, de sagrantino
in Umbrië, de timorasso, nascetta, erbaluce en pelaverga in Piemonte, de nocera in Calabrië, de
arvesiniadu op Sardinië en de nosiola in Trentino. De lijst druivenrassen is lang en biedt Italië ongekende mogelijkheden om zich in de toekomst te blijven onderscheiden. Druivenras (wit of blauw)
Aanplant
Sangiovese (b)
54.000 ha
Montepulciano (b)
27.000 ha
Glera (w)
27.000 ha
Pinot grigio (w)
25.000 ha
Merlot (b)
24.000 ha
Italia (tafeldruif)
22.000 ha
Catarratto Bianco (w)
21.000 ha
Trebbiano Toscano/Ugni blanc (w)
21.000 ha
Chardonnay (w)
20.000 ha
Barbera (b)
18.000 ha
Tabel 21.2 Top 10 druivenrassen Italië (bron: OIV 2017)
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
27
Witte druivenrassen
In Italië worden volop witte druivenrassen geteeld, ook al staat het land meer bekend om zijn
rode wijnen. De witte druivenrassen van Italië hebben zich goed aangepast aan het klimaat. Een
voorbeeld zijn fiano, greco en inzolia: deze zijn in Zuid-Italië vaak pas in september volledig rijp, als de oogst van chardonnay en sauvignon blanc al heeft plaatsgevonden. Veel goede Italiaanse witte wijnen zijn herkenbaar aan frisse zuren en een ‘bittertje’ in de afdronk. Albana
De albana is een historisch wit druivenras, dat zijn naam wellicht dankt aan albus, het Latijnse woord voor wit, of aan de Colli Albani in Lazio. Albana komt voornamelijk voor in Romagna,
maar hij is ook te vinden in La Spezia (in Ligurië) en Mantova (in Lombardije). De totale aanplant bedraagt zo’n 1.500 ha. Albana groeit goed op de rode klei van de heuvels tussen Faenza en de
rivier Ronco. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat garganega een van de ouders van deze druif
is. De albana is niet heel aromatisch, maar hij is bijzonder geschikt om te drogen voor de productie van zoete wijnen. Opmerkelijk is de aanwezigheid van veel tannine in de pitten, die de wijnen van
deze witte druif als het ware een rood karakter geeft en ook bewaarpotentieel. Er zijn verschillende klonen van albana, waarvan albana gentile di Bertinoro de bekendste en meest gewaardeerde is.
Deze heeft een wat dikkere schil dan veel andere klonen en geeft diepgekleurde wijnen. Albana di Romagna was in 1987 de eerste Italiaanse DOCG voor witte wijn.
Arneis
De arneis is absoluut een kwaliteitsras. De aanplant bedroeg in 2010 ‘slechts’ 969 ha, maar een paar decennia daarvoor was hij nauwelijks meer dan een curiositeit. Zijn
bakermat ligt vermoedelijk in Roero in Piemonte. Arneis geeft een laag rendement,
rijpt redelijk vroeg (in de tweede helft van
september) en is gematigd expressief qua
aroma’s. Het bouquet van wijnen van arneis is subtiel fruitig (tropische vruchten, meloen en peer), soms ook met accenten van hooi,
citrusfruit, anijs, munt en amandel. Van nature
heeft hij een lage zuurgraad. De arneis is ook bekend onder synoniemen als nebbiolo bianco of
barolo bianco, maar hij is niet verwant aan de nebbiolo en ook niet toegestaan voor de productie
van Barolo. Vroeger werd arneis wel gebruikt om de soms noeste wijnen van nebbiolo wat te ver-
zachten. Hij komt vooral voor in Roero en de Langhe. Buiten Piemonte is hij in Italië vrijwel alleen te vinden in Ligurië en op Sardinië. Ook Australië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten laten
interesse zien in arneis. Wijnen van arneis zijn meestal droog en worden doorgaans in roestvrijstalen vaten gevinifieerd. De meeste wijnen kunnen het best jong worden gedronken. De bekendste wijn van arneis is Roero Arneis DOCG.
28
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Catarratto
Van deze witte druif staat zo’n 21.000 ha geregistreerd. Hij komt voornamelijk op Sicilië voor in de provincie Trapani. Voorheen werd catarratto vooral gebruikt voor de productie van Marsala,
maar de laatste decennia ook steeds meer voor stille droge witte wijnen, waaronder IGP Bianco di Sicilia, Alcamo DOC en Etna DOC. Ook wordt hij gebruikt voor de productie van geconcen-
treerde most of industriële alcohol. Wijnen van catarratto worden meestal in rvs gevinifieerd en
hebben een fruitig karakter (perzik, citrusvruchten) met soms florale tonen. De zuurgraad is laag tot gemiddeld. Hij kan wijnen met veel alcohol geven. Cortese
De cortese (vrij vertaald: de hoffelijke) komt wijdverspreid voor in Piemonte, onder andere in de
provincies Asti, Alessandria, Novara en Cuneo. Daarnaast vinden we hem in Oltrepò Pavese en
het westelijke deel van de Veneto. In 2010 was de totale aanplant in Italië circa 3.000 ha. Cortese geeft zachte, delicate wijnen met een goede frisheid, variërend van licht en fris (met smaken
van limoen) tot complex (met impressies van bloemen en honing). De wijnen hebben in de beste gevallen een stevige structuur en een zekere elegantie. Soms worden wijnen ervan in hout
gevinifieerd of gelagerd, maar het resultaat daarvan is niet altijd even geslaagd. De belangrijkste
wijn op basis van cortese is Gavi DOCG. Andere herkomstgebieden waar cortese een belangrijke rol speelt, zijn Monferrato en Colli Tortonesi. Erbaluce
Deze autochtone druif groeit vooral in Caluso, een kleine wijnstreek bij Ivrea, ten noordoosten van Turijn (zie blz. 78). De totale aanplant in Italië bedraagt zo’n 320 ha. Hij wordt soms ook
wel greco genoemd, maar daarmee heeft hij geen verwantschap. Erbaluce houdt van zanderige bodems en veel zon. Hij rijpt eind september, begin oktober en geeft grote en constante
opbrengsten. Kenmerkend voor wijnen van erbaluce is hun frisse karakter, deels gebaseerd op een levendige natuurlijke zuurgraad van de druif. De veelzijdigheid van de erbaluce komt tot uitdrukking in een brede reeks wijnen, van mousserend tot stil en van droog tot zoet. Caluso Passito is een bijzondere zoete wijn, die wordt gemaakt van ingedroogde erbalucedruiven. Falanghina
Dit druivenras komt vooral voor rond Napels in Campanië, waar de Romeinen hem wellicht
gebruikten voor de beroemde Falernum. In totaal is er in Italië ruim 3.000 ha beplant met dit
druivenras, waarvan ruim 90 procent in Campanië te vinden is. Ook in Apulië wordt hij verbouwd. De naam verwijst naar een falangha, een houten stok die vroeger veel werd gebruikt om de
plant te ondersteunen. De druif rijpt laat en heeft veel zon nodig. Om wijnen van enige kwaliteit te krijgen is een laag rendement een voorwaarde. Er zijn twee duidelijk te onderscheiden
variëteiten: falanghina beneventana en falanghina flegrea. Beide varianten hebben een hoge zuurgraad, maar de falanghina beneventana heeft meer florale aroma’s dan de flegrea. De
laatste variant, het meest geteeld van de twee, is iets aromatischer en geeft meer tonen van tropisch fruit (perzik, abrikoos). De falanghina flegrea komt goed tot zijn recht in de DOC’s
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
29
Falanghina del Sannio en Campi Flegrei, de falanghina beneventana vooral in Benevento DOC. Fiano
Fiano is een van de beste en meest veelzijdige witte druivenrassen van Campanië. Hij floreert op
vulkanische bodems in de regio Avellino, waar hij de basis vormt voor Fiano di Avellino DOCG. Zijn karakter is fruitig (perzik, peer en appel) met florale tonen en een gemiddelde zuurgraad. Meestal
worden wijnen ervan gevinifieerd in rvs en soms op hout. Wijnen van fiano kunnen goed ouderen, hoewel ze er meestal niet op worden gemaakt. Fiano komt het meest voor in Campanië, maar hij
staat ook aangeplant op Sicilië en in Apulië. In Apulië komt ook de fiano minutolo voor, maar dat is een ander druivenras. Garganega
De garganega (uit te spreken als gargánega, met de klemtoon op de tweede lettergreep) staat
vooral in de provincies Verona en Vicenza aangeplant. Hij is waarschijnlijk verwant aan de greca-
nico uit Sicilië. Zijn historie gaat terug tot minstens de veertiende eeuw. De laatrijpende garganega wordt gebruikt voor droge, mousserende, stille en zoete wijnen (passito-stijl) en geeft krachtige
aroma’s waarin citrusfruit, bloemen en amandel te herkennen zijn, soms aangevuld met aroma’s
van houtlagering of een vulkanische ondergrond. Soave is de belangrijkste wijn waarin garganega een grote rol speelt. Mede door zijn relatief dikke schil is hij zeer geschikt voor appassimento. Glera
De glera rijpt laat, maar hij heeft een lichte
structuur en bevat relatief weinig suikers. In combinatie met een frisse zuurgraad is dit
een goede basis voor mousserende wijnen.
Decennialang stond de druif onder de naam prosecco aan de basis van de gelijknamige mousserende wijn uit de regio’s Valdobbia-
dene, Conegliano (Treviso) en Colli Euganei
(Padua). Om misbruik tegen te gaan, mag de naam prosecco nu nog uitsluitend gebruikt
worden voor wijnen met een DOC- of DOCGstatus. Het druivenras wordt sinds 2009 niet
langer prosecco genoemd maar glera. In feite is glera ook de historische naam.
Over de oorsprong van dit druivenras zijn verschillende theorieën in omloop. Volgens sommigen is de glera een afstammeling van de grela uit Friuli, maar volgens anderen komt het ras uit Dalmatië. Feit is dat de glera aan het eind van de achttiende eeuw in de omgeving van Treviso werd aangeplant vanwege zijn goede weerstand tegen kou en regen.
30
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Greco (greco di Tufo)
De naam greco wordt in Zuid-Italië voor
verschillende druivenvariëteiten gebruikt, wat voor veel verwarring zorgt. Zo is de hieronder vermelde greco bianco, veel geteeld in
Calabrië, in feite een ander druivenras. Wel is greco identiek aan asprinio en greco di Tufo
uit Campanië. Waarschijnlijk hebben de Grieken dit druivenras in de achtste of zevende
eeuw voor Chr. in Zuid-Italië geïntroduceerd of verwijst de naam naar het oud-Griekse
gebruik om er zoete wijnen van te maken.
Hij gedijt in elk geval uitstekend op de vulkanische, tufstenen bodems rond het plaatsje Tufo in de provincie Avellino. Net als fiano
werd greco in de jaren zestig van de vorige eeuw van de vergetelheid gered. De druif kan krachtige wijnen met een kruidig karakter, levendige zuurgraad en prima bewaarpotentieel geven. Net als pinot grigio kan greco wijnen met een roze gloed voortbrengen. Greco bianco
Greco bianco, ook wel pecorello bianco genoemd, is een druivenras dat wellicht al door de oude
Grieken in Zuid-Italië werd gebruikt. Hij staat vooral aangeplant in Calabrië, waar er voornamelijk wijnen in passito-stijl van worden geproduceerd. Greco bianco di Cosenza en greco bianco di Rogliano zijn lokale Calabrische namen voor greco bianco. Malvasia
Malvasia is een naam die in Spanje, Portugal en Italië gebruikt wordt voor een grote verscheidenheid aan druivenrassen. De meeste van deze druivenrassen hebben gemeen dat ze witte wijnen
met een diepe, gouden kleur voortbrengen. Ook lichte rode wijnen kunnen ervan worden gemaakt, afhankelijk van het type malvasia. Waarschijnlijk is het woord malvasia een Italiaanse verbastering van het Griekse woord Monemvasia, de naam van de Griekse havenstad die in de middeleeuwen veel Griekse zoete wijnen verhandelde (zie hoofdstuk 23). Monemvasia was eeuwen geleden in Venetië zo belangrijk, dat wijnwinkels in Venetië malvasie werden genoemd. Ook het Engelse
woord malmsey is een verbastering van malvasia; Malmsey is de Engelse benaming voor een type
madeira op basis van malvasia di Lipari, op Madeira malvasia cândida genoemd (zie hoofdstuk 21). In Italië zijn wel vijftien verschillende rassen te vinden met ‘malvasia’ in de naam. De belangrijkste zijn: • •
Malvasia bianca di Candia: Vooral te vinden in Midden-Italië, in het bijzonder in Lazio.
Malvasia bianca lunga: Ooit malvasia del Chianti genoemd. Komt vooral voor in Toscane en wordt daar gebruikt voor droge wijn en Vin Santo.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
31
•
Malvasia del Lazio: Een kruising tussen muscat d’Alexandrie en schiava grossa. Wijnen hiervan hebben een licht muskaataroma. In Lazio, waar hij het meest voorkomt, wordt hij ook wel malvasia puntinata genoemd, vanwege de puntige vorm van de druiven.
•
Malvasia di Lipari: Vooral aangeplant op de Liparische eilanden, waar hij gebruikt wordt voor
wijnen in passito-stijl. In Calabrië wordt hij onder de naam greco gebruikt voor de zoete Greco di Bianco. •
Malvasia nera di Brindisi: Een kruising tussen malvasia bianca lunga en negroamaro. Hij heeft een donkere schil en is identiek aan malvasia di Lecce. Hij komt veel voor in Zuid-Italië.
Moscato
Moscato is de Italiaanse naam voor de Franse muscat. In Italië komen officieel zeven verschillende soorten moscato voor, waarvan moscato bianco met 11.500 ha de meest aangeplante is en als
kwalitatief hoogwaardigste wordt beschouwd. Deze soort is identiek aan de Franse muscat blanc à petits grains en staat aan de basis van de bekende zoete wijn Moscato d’Asti en veel andere
Moscato’s. Moscatowijnen van Pantelleria DOC op Sicilië zijn gemaakt van muscat d’Alexandrie, die in Zuid-Italië zibibbo wordt genoemd. De aanplant daarvan bedraagt in Italië zo’n 1.520 ha. Passerina
Met passerina is in totaal zo’n 900 ha aan wijngaarden beplant, vooral in Midden-Italië. Het grootste deel van de aanplant is te vinden in de Marken. De passerina behoort tot de familie van de
trebbiano giallo en staat onder andere bekend als trebbiano di Teramo, cacciadebiti, scacciadebito, pagadebito en uva d’oro. Er zijn diverse biotypen bekend, die alle gekenmerkt worden door een frisse zuurgraad en aroma’s van appel, peer, rijpe citrusvruchten en tropisch fruit. Er wordt niet
alleen stille witte wijn van gemaakt maar ook spumante en passito. Herkomstgebieden waar pas-
serina een rol van betekenis speelt, zijn onder andere Offida Passerina DOCG, Controguerra Passerina DOC en Falerio DOC. Pecorino
Van de ruim 1.100 ha pecorino is het grootste deel te vinden in de Abruzzen en in de Marken. Het
is een eeuwenoud druivenras, dat aan de basis staat van diverse wijnen langs de Adriatische kust. Zijn naam dankt pecorino wellicht aan schaapherders, die de druiven vroeger vaak aten. Hij staat
bekend om zijn hoge zuurgraad en hoge suikerwaarden (en dientengevolge hogere alcoholpercentages). Vaak zijn wijnen van pecorino te herkennen aan aroma’s van appel, peer, salie, tijm, munt
en iets bloemigs. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd pecorino herontdekt en hij groeit
nu in populariteit. Een bekende wijn op basis van pecorino is Offida Pecorino DOCG uit de Marken.
Riesling italico is de Italiaanse naam voor welschriesling. Deze heeft niets te maken met de
‘echte’ riesling. Voor riesling wordt in Italië ook wel de naam riesling renano gebruikt (riesling van de Rijn). Riesling komt in Italië vrijwel alleen in het noorden voor.
32
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Trebbiano toscano
Trebbiano toscano is een van de oudste en meest aangeplante witte druivenrassen ter wereld.
Waarschijnlijk ligt zijn bakermat in Midden-Italië (Toscane), vanwaar hij in de veertiende eeuw naar Frankrijk is vervoerd. In Frankrijk staat het druivenras bekend als ugni blanc en wordt hij onder andere gebruikt voor cognac. Over de hele wereld is hij inmiddels te vinden, zoals in Rusland,
Mexico en enkele landen in Zuid-Amerika. Ook in Portugal is de trebbiano terechtgekomen. Daar staat hij ook wel bekend als thalia of tália. In Umbrië wordt hij procanico genoemd.
De druiven zijn goudkleurig en soms amberkleurig. Hij geeft hoge opbrengsten, tot wel 150 hl/ha.
Doordat trebbiano laat uitloopt, is de kans op vorstschade in het voorjaar klein. Ook rijpt hij relatief laat. Soms wordt hij onrijp geplukt om een hoge zuurgraad te behouden. De meeste wijnen van trebbiano zijn droog, fris, licht en enigszins karakterloos. Ze worden gekenmerkt door een hoge
zuurgraad en een laag extractgehalte. Vaak wordt trebbiano gemengd met andere druivenrassen. Vooral voor de distillatie-industrie is trebbiano belangrijk.
De naam trebbiano komt veel voor in Italië. Soms betreft het rassen die, behalve de naam,
onderling geen enkele overeenkomst hebben. Er blijkt bijvoorbeeld geen overeenkomst te zijn tussen trebbiano toscano, trebbiano di Soave, trebbiano giallo en de Umbrische trebbiano spoletino. Ook trebbiano d’Abruzzo (trebbiano abruzzese) is een ander ras.
Verdicchio
Verdicchio is een van de belangrijkste witte druivenrassen van Italië. Onder de naam verdicchio
staat een kleine 3.000 ha aangeplant in Italië, maar omdat de druif dezelfde is als de trebbiano di Soave en vrijwel identiek aan de trebbiano di Lugana (alias turbiana), beslaat de totale aanplant
zeker 5.000 ha. Het grootste deel hiervan is te vinden in de Marken, gevolgd door Lombardije en Veneto.
Trebbiano di Soave
Trebbiano di Soave is een druivenras dat vaak in een blend met garganega wordt gebruikt in
de Soavestreek. Onderzoek heeft aangetoond dat trebbiano di Soave dezelfde druif is als de verdicchio uit de Marken en de trebbiano di Lugana uit Lombardije en Veneto. De kleine ver-
schillen tussen al deze varianten zijn het resultaat van een natuurlijke aanpassing van de druif aan het specifieke terroir in de verschillende gebieden.
Verdicchio wordt al eeuwenlang verbouwd tussen de heuvels van Ancona en de grens met Umbrië. Hij prefereert zanderige kalkbodems en geeft veelal lichtgele wijnen met groene of groenachtige
nuances, wat zijn naam verklaart (verde betekent groen). Wijnen van verdicchio zijn fris en krokant
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
33
van smaak met een stevige zuurgraad en een typisch amandelbittertje in de afdronk. Vanwege zijn hoge zuurgraad is hij geschikt voor het maken van mousserende wijnen. De stijl van Verdicchio’s
kan enorm variëren. Mousserend, stil, zoet, fris, wel of niet houtgerijpt, complex: het kan allemaal. De beste wijnen kunnen zeker vijftien jaar op fles ouderen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de ondersoorten verdicchio bianco, verdicchio verde, verdicchio giallo en verdicchio vero. Vermentino
De aromatische vermentino staat voornamelijk aangeplant in Ligurië (onder de lokale naam pigato), maar hij is ook belangrijk rond de stad Alba in Piemonte (onder de naam favorita), in Toscane en
op Sardinië. Op Sardinië is het zelfs het meest aangeplante witte druivenras. In Frankrijk staat hij bekend als rolle (in onder andere de Languedoc-Roussillon en de Provence).
Vermentino loopt vroeg uit en is dus gevoelig voor lentevorst. Naarmate de druiven rijper worden, krijgen ze een oranje-gele kleur als van amber. Vermentino is gebaat bij veel zonlicht en komt
daarom vaak aan de kust voor, waar hij profiteert van de reflecties van het licht op het water. Een bekende wijn van vermentinodruiven is Vermentino di Gallura DOCG van Sardinië.
Vernaccia
Vernaccia is een naam die in Italië gebruikt
wordt voor verschillende druivenrassen, waarbij er soms geen onderlinge verwantschap
is, zoals de blauwe vernaccia di Pergola (in
Zuid-Italië de naam voor aleatico) en de witte
vernaccia di Oristano, die op Sardinië geteeld wordt. Ook heeft vernaccia geen verwantschap met de blauwe vernatsch (schiava
grossa) uit Alto Adige. In principe is vernaccia wit. De blauwe variant wordt doorgaans
vernaccia nera genoemd. Het bekendst is de witte vernaccia di San Gimignano, het drui-
venras voor de gelijknamige witte DOCG-wijn uit Toscane. De vernaccia doet het dan ook
prima op de zandsteenbodem rond het stadje San Gimignano. Houtopvoeding wordt soms toegepast, maar vernaccia laat zich er gemakkelijk door domineren, wat ten koste gaat van de typiciteit van de druif en de uitdrukking van het terroir. Blauwe druivenrassen
De inheemse blauwe druivenrassen van Italië zijn bijna allemaal laatrijpend. De meeste hebben gedurende de zomer en vroege herfst warmte nodig om fysiologisch volledig te rijpen. Op al te koele plekken is hun rijping niet succesvol. Dolcetto is als vroegrijpend ras een van de weinige
uitzonderingen. Hieronder worden de belangrijkste blauwe druivenrassen van Italië besproken.
34
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaard met aglianico in Campanië
Aglianico
De aglianico is een eeuwenoud blauw druivenras, dat voornamelijk groeit in de provincies Avellino en Benevento in Campanië. Ook in Basilicata en Apulië is het een belangrijke variëteit. De totale aanplant in Italië bedraagt een kleine 10.000 ha. Aglianico vormt de basis voor drie DOCG’s in
Zuid-Italië: Taurasi, Aglianico del Taburno en Aglianico del Vulture Superiore. Op bodems van vul-
kanische oorsprong lijkt aglianico de mooiste resultaten te geven. Hier en daar komt hij ook voor in Californië en Australië.
Er is lange tijd verondersteld dat de druif een Griekse herkomst heeft, maar er zijn in Griekenland
geen druivenrassen gevonden met een DNA-verwantschap. De druif werd al in de oudheid geprezen om zijn kwaliteiten en verspreidde zich over diverse regio’s in Zuid-Italië. De aglianico kent
diverse biotypen, die tot uitdrukking komen in specifieke smaakeigenschappen (zoals de iets bittere smaak van de aglianico amaro) of uiterlijke kenmerken (zoals de kleinere trossen van de aglianichello).
De meest opvallende kenmerken van de aglianico zijn een vrij dikke schil (waardoor de druif goed
bestand is tegen botrytis), een van nature hoge zuurgraad en een stevige tanninestructuur. De druif kent een lang groeiseizoen met een zeer late rijping, hoewel de groei en rijping uiteraard mede
afhankelijk zijn van de cultivatiemethoden. Soms wordt hij pas in november geoogst, ook al groeit
hij nog zo zuidelijk. De laatste decennia zijn er klonen ontwikkeld die vroeger rijpen. Tegenwoordig
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
35
[FOTO Shutterstock nr. 154273058]
Barbera
worden cordone speronato en Guyot het meest gebruikt als geleidingsmethode, hoewel er ook nog wijngaarden met alberello (gobelet) zijn. Wijnen van aglianico zijn diep van kleur en hebben vaak aroma’s van rozen, zure kersen, pruimen, leer, teer, chocolade, verse kruiden en tabak. Barbera
Deze blauwe druif komen we in heel Italië tegen, maar vooral in Piemonte (Monferrato, Langhe), Lombardije (Oltrepò Pavese) en Emilia-Romagna (Colli Piacentini, Gutturnio, Colli Bolognesi,
Colli di Parma). In Piemonte vertegenwoordigt barbera circa 50 procent van de totale aanplant en
daarmee is hij kwantitatief gezien het belangrijkste druivenras van deze regio. De veelzijdigheid in
wijnstijlen die van barbera te maken zijn, maakt dat barbera erg populair en wijdverspreid is. Ook in Argentinië, Californië, Chili en Australië is hij te vinden. Daar wordt hij overigens meestal gebruikt
in blends. De druivenrassen barbera del Sannio (in Campanië) en barbera sarda (op Sardinië) zijn niet verwant met de barbera die hier beschreven wordt.
De barbera rijpt relatief laat, zo’n twee weken na dolcetto. Hij kan wel vroeg worden geoogst, maar in de Langhe hebben wijnbouwers inmiddels ontdekt dat later plukken beter is. Warme wijngaardlocaties en een latere oogstdatum zorgen voor aangenamere, zachtere zuren. Het gemiddelde
rendement is bij barberadruiven vaak aanzienlijk, zonder dat dit ten koste gaat van de kwaliteit.
De druif beschikt over veel kleur, een van nature hoge zuurgraad en een vrij laag tanninegehalte. Doordat barbera zijn zuren ook behoudt als hij volledig rijp is, is hij ook geschikt voor streken met
een warm klimaat. In de aroma’s zijn vaak rode bessen, frambozen, zoethout en donkere kersen te
36
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
herkennen. Zijn veelzijdige karakter maakt dat hij zowel licht gestructureerde wijnen (gevinifieerd in
rvs) als complexe maaltijdwijnen (opgevoed in barriques) kan voortbrengen. Zuurstof bij de vinificatie kan geen kwaad, want barbera heeft de neiging tot reductie.
Wijnen van barbera hebben een diepe, robijnrode kleur en een uitgesproken zuurgraad. Door de lichtere bodemstructuur in de regio Asti geeft de barbera daar relatief verfijnde wijnen met een tamelijk
hoge zuurgraad. In Alba zijn de Barbera’s vaak wat ‘breder’ van stijl. De combinatie van frisse zuren, een laag tanninegehalte, een diepe kleur, een hoog doordrinkgehalte en vriendelijke prijzen maakt Barbera ook bij consumenten geliefd. Barbera is ideaal als universele maaltijdbegeleider. Corvina
De corvina veronese (alias cruina) is zonder twijfel de belangrijkste druif in het productiegebied
Valpolicella. Het is geen gemakkelijk druivenras. In goede jaren geeft de corvina een goede kleur, veel aroma’s en wijnen met een duidelijk karakter, maar in minder goede jaren neemt de kwaliteit snel af. Belangrijke kenmerken zijn impressies van kersen, een hint van bittere chocolade, een
(amandel)bittertje en goede, stevige zuren. De genereuze opbrengst vergt beheersing van het rendement, ten behoeve van voldoende complexiteit, concentratie en structuur.
De beste resultaten worden bereikt op heuvels met een vulkanische of alluviale ondergrond. Daar geeft de corvina wijnen met lengte en elegantie, zeker bij een aanplant op steile hellingen. Zijn
gevoeligheid neemt toe op lager gelegen wijngaarden. De corvina beschikt over een krachtige stok, die goed bestand is tegen de kou. De bloei komt relatief laat tot stand, maar hij rijpt vervolgens
vrij snel. Ook omdat hij gevoelig is voor direct zonlicht, is de pergola-methode voor de corvina een
prima snoeiwijze. In het Valpolicelladistrict hanteert men daarvoor de zogenaamde pergola vero-
nese, met een horizontaal gerichte tak (zie blz. 46). Nieuwe klonen dragen wel fruit aan de eerste knoppen en maken snoei volgens de Guyot-methode makkelijker. De trossen van corvina zijn
compact en de dikke schil zorgt voor een redelijke weerstand tegen rot, een voorwaarde voor een
succesvol drogingsproces (appassimento). Corvina is het basisdruivenras van Recioto en Amarone della Valpolicella. Corvinone
Corvinone betekent letterlijk ‘grote corvina’. Een exacte relatie is nog niet bekend, maar algemeen
wordt aangenomen dat de corvinone een subvariëteit, een mutatie of een (al dan niet ver) familielid is van de corvina. In tegenstelling tot de corvina draagt de corvinone wel fruit aan de eerste knoppen. Dat maakt moderne snoeivormen en machinaal oogsten mogelijk. Hij is wat dieper van kleur
en rijker aan suikers en tannine dan de corvina. Streng snoeien is een voorwaarde voor een goede kwaliteit. De grote, lange trossen zijn zeer geschikt voor het proces van appassimento. Dolcetto
De dolcetto is een belangrijk druivenras in Piemonte, na nebbiolo en barbera. De naam dolcetto betekent letterlijk ‘kleine zoete’ en refereert aan de zoetheid van de druiven tijdens de oogst.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
37
Corvinastokken in het productiegebied van Valpolicella
De dolcetto zou al sinds de elfde eeuw in het district Monferrato voorkomen, maar ook Dogliani wordt genoemd als zijn bakermat. Buiten Piemonte komt dolcetto in Italië alleen voor in Ligurië
(onder de naam ormeasco) en in Oltrepò Pavese. De totale aanplant in Italië is ruim 6.100 ha. Als
beste DOP’s voor wijnen van dolcetto gelden Dolcetto di Ovada Superiore DOCG, Dogliani DOCG en Dolcetto di Diano d’Alba DOCG. Met de Italiaanse keuken is dolcetto ook meegereisd naar Australië, Nieuw-Zeeland en de VS.
De dolcetto is een vroegrijpende variëteit. Hij rijpt doorgaans twee weken eerder dan barbera en wel een maand eerder dan nebbiolo. Ook daarom zijn koelere plekken, bijvoorbeeld hoog op een hel-
ling, geen probleem voor deze druif. De beste wijngaardlocaties, zoals die op zuidhellingen, worden vaak voor nebbiolo gereserveerd. Dolcettostokken geven hun beste fruit wanneer ze 20 à 35 jaar
oud zijn. Het perfectioneren van de druivenkwaliteit is geen eenvoudige opgave, want de dolcetto is
allesbehalve een gemakkelijke druif om mee te werken. In de wijngaard is hij minstens zo veeleisend als in de kelder. Hij groeit bijvoorbeeld onstuimig: de uitlopers groeien in alle richtingen en vormen al snel een kluwen. Ook onregelmatige rijping, rot en andere aandoeningen komen frequent voor. Het behoud van fruit en het temmen van zijn stevige tanninestructuur zijn de grootste uitdagingen voor
de wijnmaker. Tot voor kort werd door verschillende producenten micro-oxidatie toegepast om de tannine af te bouwen, maar veel producenten geven nu de voorkeur aan het gebruik van houten vaten. De ontwikkeling op hout verloopt gelijkmatiger en geeft uiteindelijk betere resultaten. Waar men
voorheen de wijn liet rijpen in vaten van allerlei soorten hout (zoals acacia-, kersen- of kastanjehout) gebruikt men nu het beste eikenhout uit onder andere Slavonië en Frankrijk.
38
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Dolcetto (links) en nebbiolo (rechts)
In tegenstelling tot barbera wordt dolcetto zelden geblend met andere druivenrassen. Kenmerkend voor Dolcetto’s zijn een niet al te hoge zuurgraad en een stevige tanninestructuur. De schil van de
dolcetto heeft voldoende anthocyanen om de wijn een mooie, robijnrode kleur te geven. Een Dolcetto
is vrijwel altijd droog, hoewel de fruitigheid de impressie van een zekere zoetheid geeft. Ook een klein (amandel)bittertje wordt vaak als kenmerk genoemd van Dolcetto. De meeste Dolcetto’s zijn rond,
zacht en het best te drinken binnen twee of drie jaar, hoewel de beste exemplaren vijf jaar of langer mee kunnen. Freisa
De geschiedenis van dit blauwe druivenras, dat Piemonte als bakermat heeft en verwant is aan de
nebbiolo, gaat wellicht meer dan vijfhonderd jaar terug. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat freisa, net als nebbiolo, verwant is met viognier. Zijn populariteit neemt wel af. In 2010 bedroeg de aanplant iets meer dan 1.000 ha. Freisa staat voornamelijk aangeplant in Piemonte. Het is een aromatisch,
productief en resistent druivenras, dat bekendstaat om zijn stevige tanninestructuur en hoge zuur-
graad (net als nebbiolo). Vaak zijn wijnen van freisa herkenbaar aan het aroma van wilde aardbeien of frambozen. Freisa wordt voor zowel stille als mousserende wijnen gebruikt. Ook halfzoete stijlen
(amabile) komen voor. Enkele DOC’s met freisa in de hoofdrol zijn Freisa d’Asti en Freisa di Chieri. Lambrusco
De lambruscofamilie kent verschillende variëteiten. Hij komt in meer regio’s voor, maar voorna-
melijk in Emilia-Romagna (in de omgeving van de stad Modena). In de loop der eeuwen zijn door
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
39
verstuiving meer dan 60 variëteiten ontstaan, waarvan sommige in Veneto, Piemonte en zelfs op Sicilië voorkomen, al dan niet bekend onder lokale synoniemen zoals abrostino, abrostolo dolce, colore, colorino di Lucca, colorino di Valdarno, jomarello en raverusto. De meest voorkomende
lambruscovariëteiten zijn lambrusco di Grasparossa di Castelvetro, lambrusco Salamino di Sante Croce, lambrusco Maestri en lambrusco di Sorbara. Met name de laatstgenoemde variant levert goede wijnen op, doordat de opbrengst van de plant laag is en de druiven zo meer concentratie aan suikers en smaakstoffen hebben. Montepulciano
Van de montepulciano is in Italië bijna 27.000 ha aangeplant. Het is de belangrijkste druif in de Abruzzen, maar hij komt ook voor in Apulië, Campanië, Latium, de Marken en Molise. Van de
montepulciano wordt over het algemeen aangenomen dat hij van oorsprong uit de Abruzzen stamt, hoewel sommigen menen dat de druif het eerst in de Marken gesignaleerd is. Ook het stadje Montepulciano in Toscane wordt als geboortegebied genoemd, maar bewijs hiervoor ontbreekt.
Montepulciano is een donkerkleurig druivenras, dat diepe, sappige, donkergekleurde wijnen geeft. Meestal zijn de geur en smaak van de wijn krachtig, met toetsen van peper en rijp, donker fruit
als kersen, bramen en blauwe pruimen. De beste exemplaren bezitten een indrukwekkende complexiteit met een hint van leer, koffie, aardse tonen en hout. De bekendste herkomstbenamingen
zijn Montepulciano d’Abruzzo DOC, Montepulciano d’Abruzzo Colline Teramane DOCG en Conero DOCG.
Nebbiolo
Over de herkomst en de betekenis van de naam nebbiolo verschillen de meningen. Duidelijk is dat
dit druivenras al in de dertiende eeuw voorkwam in Piemonte. De naam zou kunnen verwijzen naar het Italiaanse woord voor mist, nebbia. Het zou dan gaan om de mist die vaak in oktober voorkomt in de valleien van Piemonte en de heuvels bedekt wanneer de laatrijpende nebbiolo nog aan de
stok hangt en geoogst wordt. Het zou ook kunnen gaan om een mistachtige, poedervormige waas op de druif, die hem net als zijn dikke schil beschermt tegen een te felle zon aan het einde van
het groeiseizoen. Zoals elk district zijn eigen dialect kent, zo heeft de nebbiolo in veel streken zijn
eigen alias. Spanna (in het noorden van Piemonte), picutener/picotendro (in het Aostadal) en chiavennasca (in Lombardije) zijn de bekendste. De totale aanplant van nebbiolo in Italië is ruim 5.500
ha. In 2012 stond in Piemonte 4.476 ha aangeplant, waarvan het merendeel in de provincie Cuneo te vinden was. De volgende herkomstgebieden in Piemonte hebben nebbiolo als basis voor hun
rode wijnen: Gattinara DOCG, Ghemme DOCG, Roero DOCG, Boca DOC, Bramaterra DOC, Fara
DOC, Lessona DOC en Sizzano DOC. In Lombardije is Valtellina het belangrijkste herkomstgebied voor nebbiolo.
DNA-onderzoeken duiden op een directe relatie met het druivenras freisa (zie blz. 39). Veel ver-
wanten groeien in Valtellina, voor sommigen aanleiding om te veronderstellen dat niet Piemonte,
maar juist deze vallei in Lombardije de bakermat van de nebbiolo is. Veredeling heeft het mogelijk
40
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
gemaakt dat nieuw plantmateriaal tegenwoordig virusvrij is, maar in veel oude wijngaarden staan
nog altijd door virussen aangetaste planten. Hoewel er zo’n veertig verschillende klonen van neb-
biolo geïdentificeerd zijn, gaat men uit van drie hoofdsoorten: lampia, michet en bolla, waarvan de lampia het meest voorkomt. De lange tijd als vierde beschouwde kloon, nebbiolo rosé, is in feite
een andere variëteit met een ander DNA-profiel dan nebbiolo. Hij rijpt eerder dan nebbiolo. Wijnen van nebbiolo rosé onderscheiden zich door een lichtere kleur, een lagere zuurgraad en een meer floraal karakter. Deze variant komt vooral voor rond Sondrio in Valtellina.
Nebbiolo op reis
Nebbiolo is het druivenras achter het succes van Barolo en Barbaresco, maar hij geeft ook in andere Piemontese wijndistricten goede resultaten, zoals in Boca, Gattinara, Carema,
Ghemme en Lessona. Ook buiten Piemonte gedijt de druif uitstekend, getuige fraaie wijnen
uit Lombardije (Valtellina), Valle d’Aosta, Veneto en zelfs Sardinië. Dat de druif alleen in Italië goede wijnen geeft, is een misvatting: er worden prima Nebbiolo’s gemaakt in bijvoorbeeld
Zuid-Afrika, Australië (Victoria), Nieuw-Zeeland, Argentinië (San Juan), Mexico en een paar
staten in de VS (Californië, Oregon, Washington State en Virginia). Deze wijnen zijn natuurlijk wel heel anders dan een Barbaresco of Barolo.
Algemeen wordt aangenomen dat nebbiolo een sterke voorkeur heeft voor hellingen met een
bodem die rijk is aan kalksteen en klei (mergel). Deze opvatting is grotendeels gebaseerd op de
kwaliteit van de wijnen uit Barbaresco en Barolo. Goede resultaten in andere terroirs geven echter
aan dat hij minder kieskeurig is. Wel heeft nebbiolo een lang groeiseizoen nodig en is een aanplant op zuidelijke, niet al te hoge hellingen (tot 350 meter boven de zeespiegel) ideaal. De knopzetting vindt vroeg plaats, doorgaans tussen 10 en 15 april, zo’n tien dagen eerder dan bij barbera. Hier-
door lijdt de nebbiolo vaak onder (nacht)vorst en hagel. De druif rijpt van midden tot eind oktober, twee tot wel vier weken later dan barbera. Deze late rijping maakt de nebbiolo tevens kwetsbaar
voor slecht herfstweer. De plant groeit uitbundig en het beteugelen van de opbrengst is een voorwaarde voor wijnen van het hoogste kwaliteitsniveau. De gemiddelde opbrengst is tegenwoordig
relatief laag, ongeveer 35 à 40 hl/ha. Het van nature hoge suiker- en zuurgehalte en de krachtige tanninestructuur vragen een zorgvuldige vinificatie, waarbij de invloed van zuurstof van groot belang is. Om deze reden spelen gisting en lagering op hout een belangrijke rol.
Kenmerkend voor wijnen van nebbiolo zijn een relatief lichte kleur (vergelijkbaar met die van Pinot Noir), een hoog zuur- en tanninegehalte en aroma’s die doen denken aan (gedroogde) bloemen,
rozen en viooltjes, rood (soms gedroogd) fruit, truffels en specerijen. Is een Barolo of Barbaresco
zeer diep gekleurd, dan is dit vrijwel zeker het resultaat van technische ingrepen of de invloed van andere druivenrassen. Na enkele jaren flesrijping ontstaan complexe aardse en animale aroma’s
met een bouquet waarin leer, teer, truffel en herfstachtige tonen te ontdekken zijn. Finesse en complexiteit zijn de kracht van een Nebbiolo, elementen die nogal eens verloren gaan als gevolg van
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
41
overmatig houtgebruik. Tannine is onlosmakelijk met nebbiolo verbonden, maar een zure, uitgedroogde Barolo zonder fruit is gewoon een slechte wijn. Negroamaro
De negroamaro (soms gespeld als negro amaro) is de grote overlever van het zuidelijk gelegen schiereiland Salento. Vandaag de dag staat 11.460 ha geregistreerd met deze druif, waarvan
99 procent in Apulië te vinden is, vooral in het oostelijke deel van Salento. De meest gangbare
opvatting is dat de naam is afgeleid van negro (zwart) en amaro (bitter), maar amaro zou ook een verbastering van een Grieks woord kunnen zijn (denk aan het moderne Griekse woord mauro/ mavro, dat donkerrood betekent). Wijnen van negroamaro hebben meestal een diepe kleur en
aroma’s van zwarte bessen, pruimen, vijgen, drop en bittere kersen. In de afdronk zit dikwijls een
zoetje. Vaak komt negroamaro voor in een blend met montepulciano, malvasia nera en/of primitivo.
Ook wordt hij gebruikt voor het maken van stevige, gastronomische rosés. Negroamaro staat onder andere aan de basis van de DOC’s Brindisi, Copertino, Salice Salentino en Squinzano. Nero d’Avola
De belangrijkste blauwe kwaliteitsdruif op Sicilië is de nero d’Avola, ook wel calabrese genoemd. Het plaatsje Avola, waarnaar hij is vernoemd, ligt aan de zuidoostkust van het eiland, in de
provincie Siracusa. Nero d’Avola verschijnt meestal op de markt in wijnen onder zijn eigen naam, maar wordt vanwege zijn diepe kleur en krachtige structuur ook gebruikt in allerlei blends.
De nero d’Avola staat in veel delen van Sicilië aangeplant, maar hij doet het vooral goed rond
Siracusa, Noto, Rosolini en Pachino in het zuidoosten. Hij heeft vooral warmte nodig om te gedijen. In wijnen van Eloro DOC, gelegen in het zuidoosten van Sicilië, speelt hij de hoofdrol. Ook in de
enige DOCG-wijn van Sicilië, Cerasuolo di Vittoria, en in rode wijnen van Alcamo DOC speelt nero
d’Avola een belangrijke rol. Wijnen van nero d’Avola zijn vaak vol, geconcentreerd, tanninerijk, diep van kleur en kunnen goed rijpen. De aroma’s van goede Nero d’Avola doen denken aan pruimen, kaneel en chocolade. Nero d’Avola is zeer geschikt voor vatrijping. Primitivo
Over de herkomst van deze druif bestond lange tijd onduidelijkheid. In 2002 toonden onderzoekers aan de universiteit van Davis in Californië aan dat de primitivo uit Apulië en de zinfandel uit Californië genetisch identiek zijn. Verder werd aangetoond dat ze beide dezelfde ‘moederdruif’ hebben,
namelijk de Kroatische tribidrag of crljenak kaštelanski. Volgens sommige bronnen zou dit laatste druivenras in het begin van de negentiende eeuw eerst naar Californië verhuisd zijn en daarna in
de twintigste eeuw door Italiaanse migranten die naar huis terugkeerden naar Apulië meegenomen zijn. Een andere theorie is dat de primitivo al in de achttiende eeuw rechtstreeks over de Adriatische Zee uit Kroatië naar Italië werd gebracht.
De primitivo rijpt snel – primitivo is afgeleid van het Latijnse primitivus, wat ‘als eerste rijp’ betekent – en is rijk aan suikers. Hij geeft wijnen met veel alcohol. Wijnen van 15 of 16 procent alcohol zijn geen uitzondering. Het feit dat de tros vrij onregelmatig rijpt, zorgt ervoor dat minder rijpe druiven
42
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
voor de nodige frisheid zorgen. Het overgrote deel van de aanplant is te vinden in Apulië. In vergelijking met de Apulische druivenrassen negroamaro en uva di Troia is primitivo misschien wel het meest consumentvriendelijk door zijn zachte, gulle karakter, zachte tanninestructuur, jamachtige
smaak en niet al te hoog zuurgehalte. Primitivowijnen zijn vaak makkelijk drinkbaar. De bekendste DOC met primitivo als basisdruivenras is Primitivo di Manduria. Italiaanse Primitivo wordt voor exportmarkten soms ook als Zinfandel verkocht. Rondinella
Dit blauwe druivenras, dat veel gebruikt wordt in Veneto, dankt zijn naam aan de speciale (paars) zwarte kleur van de bessen, die wat lijkt op de zwarte kleur van een zwaluw, rondine in het Itali-
aans. De rondinella levert fruit van constante kwaliteit met een goede kleurintensiteit en voldoende complexiteit. Bovendien is hij zeer productief en goed bestand tegen ziekten. Hij is wat rustiek
van karakter door een stevige tanninestructuur en geeft Recioto en Amarone hun kenmerkende
kersenaroma. Het suikergehalte is doorgaans niet erg hoog, maar dit kan tijdens het drogen van de druiven worden gecompenseerd. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat corvina veronese een van de ouders van rondinella is. Sangiovese
De sangiovese is zonder twijfel het belangrijkste blauwe druivenras van Italië. De aanplant
bedraagt circa 54.000 ha, bijna 8 procent van het totale Italiaanse wijngaardareaal. Sangiovese is vooral aanwezig in Midden-Italië (Toscane, Umbrië, de Abruzzen, Romagna en de Marken), maar
hij is ook elders in Italië te vinden. Ook buiten Italië is hij aangeplant, zoals in Californië, Argentinië en Australië.
De sangiovese wordt algemeen als historische druif beschouwd, maar over de eerste ver-
meldingen verschillen de meningen. Ook de meningen over de exacte herkomst van de san-
giovese en zijn relatie met andere druivenrassen zijn bepaald niet eensluidend. Hij wordt rond
1600 voor het eerst in documenten genoemd, leest men vaak. Ook de herkomst van de naam is niet helemaal duidelijk. Het zou een verbastering kunnen zijn van sanguis Iovis, Latijn voor ‘bloed van Jupiter’. Deze verwijzing naar de Romeinse God Jupiter doet vermoeden dat de
druif ook in de Romeinse tijd al werd gebruikt. Recente onderzoeken tonen aan dat de druif al bij de Etrusken bekend was en waarschijnlijk door hen vanuit het diepe zuiden van Italië naar Midden-Italië is gebracht.
De vele klonen van de sangiovese hebben vaak specifieke eigenschappen, maar deze betreffen veelal de geschiktheid voor een bepaald terroir. Qua wijngaardmanagement, vinificatie, geur en
smaak delen ze een aantal algemene kenmerken. Sangiovese is van nature gul qua productie, maar
de opbrengst moet voor wijnen van hoge kwaliteit beperkt gehouden worden om de juiste complexiteit en diepgang in de wijnen te krijgen. Een teveel aan trossen resulteert in een slechte tros-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
43
Sangiovese
samenstelling en druiven met minder kleur, meer zuren en een vertraagde rijping. De sangiovese is gevoelig voor neerslag, maar ook voor direct zonlicht. Bladmanagement is daarom erg belangrijk.
Hij heeft een voorkeur voor goed gedraineerde bodems, liefst met een belangrijk aandeel kalksteen.
Ook een ondergrond met mergel en leisteen kan geschikt zijn. Ideaal is de zogenaamde galestro, een
mergelachtige bodem met veel verweerde lei- en kalksteen, die we vooral aantreffen in het productie-
gebied van Chianti Classico. Botrytris en nachtvorst zijn grote bedreigingen tijdens het lange groeiseizoen. De oogst vindt doorgaans plaats van midden september tot ver in oktober.
Extraheren moet zeer zorgvuldig gebeuren om een overvloed aan bittere, agressieve tannine te voorkomen. Om deze reden wordt de temperatuur bij de gisting vaak relatief laag gehouden (25 tot 28 °C) en
wordt extractie eerder gestimuleerd door de hoed van de most onder te dompelen dan door remontage
toe te passen. De malolactische omzetting vindt vaak plaats in houten vaten, omdat dit bijdraagt aan een grotere polymerisatie van tannine en een zachter, ronder mondgevoel geeft. Omdat de druif houtaroma’s snel absorbeert en daardoor zijn fruitexpressie verliest, zijn veel producenten overgestapt op het gebruik van oudere barriques of grote vaten van Frans eiken. Ook de traditionele grote vaten van Slavonisch eikenhout worden steeds meer gebruikt.
Een goede Sangiovese heeft een transparante kleur, aroma’s van (bittere) zwarte kersen, bramen, prui-
men en rode bessen, aangevuld met gronderige smaken, florale tonen van viooltjes en rozen, en accenten van wilde kruiden. De druif heeft van nature een hoge zuurgraad en een stevige tannine-structuur. Hoewel de herkomst van de sangiovese niet definitief vaststaat, is het een onbetwist feit dat de druif
een oud ras is en zich gemakkelijk aanpast aan verschillende soorten bodems en klimaten. Dit verklaart
44
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
waarom er zoveel varianten en biotypen zijn. Spontane mutatie is eerder regel dan uitzondering. Inmiddels zijn meer dan 600 varianten bekend. Ook het aantal synoniemen is groot: bruneletto, calabrese,
morellino de Florence, morellone, negretta, nielluccia (nielluccio, niellucciu), pignolo en tignolo, om maar wat voorbeelden te noemen. Verwacht wordt dat de namen en synoniemen van de verschillende biotypen in de nabije toekomst worden vervangen door gecertificeerde klonale aanduidingen. Vernaccia nera
Vernaccia is een soort verzamelnaam voor druiven die niet altijd aan elkaar verwant zijn (zie blz. 34).
Genetisch is de vernaccia nera gelijk aan de Spaanse garnacha en de Franse grenache. Synoniemen
zijn onder meer guarnaccia, morone, tai rosso (in Veneto), tranese en cannonau (op Sardinië). Vernaccia nera staat in Italië op nog geen 300 ha aangeplant, waarvan we het grootste deel in de Marken en in Toscane aantreffen. De belangrijkste herkomstnaam voor deze druif is Vernaccia di Serrapetrona DOCG.
21.6 Wijnbouw Het wijngaardareaal in Italië is de laatste decennia fors afgenomen, maar de productie neemt niet
evenredig af. Er wordt efficiënter gebruikgemaakt van de oppervlakten en gemiddeld meer per hectare
geoogst dan voorheen. Volgens cijfers van ISTAT produceerde Italië in 2021 bijna 50 miljoen hectoliter; 57 procent wit en 43 procent rood/rosé. Het aandeel BOB-wijnen besloeg 44 procent, 33 procent
werd geclassificeerd als ‘wijn’ en 23 procent BGA-wijnen. Veruit de meest productieve regio is Veneto, met bijna 11 miljoen hectoliter wijn, gevolgd door Apulië met bijna 10 en Emilia Romagna met bijna 7.
Sicilië leverde 4,4 miljoen hectoliter, de Abruzzen 2,9, Piemonte 2,6, Toscane 2,6, Friuli Venezia Giulia 1,6 miljoen hectoliter), Lombardije 1,5 en Trentino Alto Adige 1,1 miljoen hectoliter. De Veneto blijft de absolute leider voor de productie van witte wijn (9,5 miljoen hectoliter), terwijl de hoogste productie
van rode wijn voor rekening van Apulië komt, 5,5 miljoen hectoliter. De Veneto blijft de absolute leider voor de productie van witte wijn (9,5 miljoen hectoliter), met een hoofdrol voor Prosecco en Pinot
Grigio delle Venezie. De hoogste productie van rode wijn komt voor rekening van Apulië; 5,5 miljoen hectoliter, het merendeel verkocht in bulk.. De Veneto is qua volume ook de absolute leider voor de
productie van DOP-wijnen (8 miljoen hectoliter in totaal), Apulië heeft de hoogste productie IGP-wijnen,
met 3,1 miljoen hectoliter. In Italië zijn veel handelshuizen en coöperaties werkzaam en beiden zijn een belangrijke schakel tussen de boeren en de uiteindelijke consumenten, zoals in Toscane, Trentino, de Veneto en op Sicilië. Dit heeft veel te maken met de enorme versnippering van het wijngaardbezit. De gemiddelde wijngaard is nog geen 2 ha groot. Relatief grote individuele bedrijven vinden we vooral in
Toscane (Antinori en Frescobaldi), Emilia-Romagna (Cantine Riunite & CIV), de Veneto (Santa Margherita) en op Sicilië (Corvo en Settesole). Snoei- en geleidingsmethoden
Vaak liggen de betere wijngaarden in Italië op een helling, de laatste jaren hoger vanwege de
klimaatverandering. Vlakke gebieden zoals in Apulië (of Grave de Friuli) vormen een uitzondering.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
45
Meestal zien we in Italiaanse wijngaarden niet alleen unieke druivenrassen, maar ook eigen
snoeiwijzen. Deze hebben zich in de loop van de eeuwen ontwikkeld vanuit klassieke methoden.
Opvallend is dat in Italië zogenaamde polycultuur tot in het midden van de twintigste eeuw gebrui-
kelijk was. In veel wijngaarden door heel Italie werden tussen de wijnstokken ook graan en andere gewassen verbouwd, inclusief olijven. Pas in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw is
wijnbouw een monocultuur geworden. In eerste instantie werd bij het herinrichten van de wijngaarden gekozen voor een relatief lage plantdichtheid (zo’n 3.000 tot 3.330 stokken per hectare) met
voldoende ruimte om het werken met tractors en grote oogstmachines mogelijk te maken. Hierdoor was de opbrengst per plant lange tijd hoog tot zeer hoog en toegestaan door de voorgeschreven rendementen in veel DOC-bepalingen. Pas in de jaren tachtig kwam er aandacht voor hogere
plantdichtheden (6000 of meer stokken per hectare) en lagere opbrengsten, met een betere wijnkwaliteit tot gevolg.
Globaal zijn er twee methoden te onderscheiden voor het opbinden van de druivenstokken: hoog opbinden en het moderne scheutsnoeien. Voorbeelden van traditionele snoeiwijzen zijn alberello
(waarbij de wijnstok wordt onderhouden als een struik of boompje, ook bekend als gobelet of bush
vine) en de diverse varianten van de pergola. Deze vorm van prieelbouw is van oudsher in gebruik
in heel Italië, vooral in Trentino, rond Verona, in de Abruzzen en regio’s in het zuiden. Het doel hierbij is om door middel van een dicht bladerdek overmatige hitte te voorkomen. Dat is gunstig voor de druiventrossen en eventueel ook voor andere gewassen, zoals graan en groenten, die op de
grond worden verbouwd. Deze snoeiwijze geeft een hoge opbrengst per hectare en een zeer hoge opbrengst per plant. Een ander voordeel is dat het de druiventrossen beter beschermt tegen vorst aan de grond, hagel en schimmel- ziekten. De pergola vraagt evenwel relatief veel onderhoud en machinaal oogsten is bij de pergola-methode niet mogelijk. De snoeiwijzen toegelicht: •
Cordone speronato ofwel cordon spur: Hierbij wordt een volwassen tak in horizontale richting langs een draad geleid. De uitlopers waaraan de druiventrossen zich ontwikkelen, worden in verticale positie naar boven geleid.
• •
Lyre: Hierbij worden de takken in een U- of V-vorm gesnoeid.
Tendone: Deze methode wordt vooral toegepast in Zuid-Italië, waarbij de planten hoog worden
opgebonden, enerzijds voor een hoge opbrengst en anderzijds om de bladeren veel schaduw te laten creëren, een soort pergola dus. •
Guyot of spalliera: Bij deze snoeiwijze wordt een bestaande tak of jonge uitloper op horizontale wijze langs een draad geleid, weg van de verticale stam.
De meest algemene snoeimethode is cordone speronato, met een toenemende populariteit van
Guyot, een en ander sterk afhankelijk van de druivenrassen, traditie en nieuwe inzichten. Zo blijkt de vaak bekritiseerde pergola-methode juist duidelijk voordelen te hebben bij specifieke druiven-
rassen en in sommige wijnbouwgebieden. In het Valpolicellagebied bijvoorbeeld biedt de pergola betere bescherming tegen nachtvorst, vocht en overvloedige zonneschijn dan Guyot.
46
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Pergola veronese in de regio Valpolicella (links) en alberello op Sicilië (rechts)
Het was een oude, Etruskische traditie om druivenranken te geleiden langs hoge bomen. Bij
het plaatsje Aversa in Campanië, ten noorden van Napels, wordt deze oude methode (alberata aversana genoemd) door sommige druiventelers nog toegepast. De ranken van asprinio-
druiven groeien daar in meer dan tien meter hoge populieren, zodat de druiven met behulp
van een ladder geplukt moeten worden. Wijnen van Aversa DOC die gemaakt zijn van aldus
geteelde druiven worden geëtiketteerd met de vermelding Alberata of Vigneti ad Alberata. De kwaliteit van de druiven is doorgaans niet heel hoog, omdat ze niet goed rijp worden.
21.7 Vinificatie Ook Italië is met zijn tijd meegegaan. Tegenwoordig is gisting met temperatuurbeheersing eerder
regel dan uitzondering en ontbreekt het in veel bedrijven niet aan roestvrijstalen tanks. Vanaf de jaren zestig zijn vooral de witte wijnen enorm opgeknapt door nieuwe technieken. Ze zijn nu frisser en
fruitiger dan in het midden van de vorige eeuw. In nieuwe wijngaarden staan de druivenstokken dicht op elkaar geplant en worden ze laag gesnoeid, wat druiven van goede kwaliteit oplevert. Aangezien het hoge opbinden van stokken, zoals vroeger vaak werd gedaan, de rijping van de druiven niet ten goede kwam, ondergingen de druiven uit ouderwetse wijngaarden met pergola-wijnbouw vaak een
langere maceratie om een gebrek aan kleur en smaak te compenseren. Dit laten meegisten van de
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
47
schillen (skin contact), ooit een normale praktijk in Friuli en Midden-Italië, zien we nu als een trend bij sommige producenten van witte wijnen, vooral in het noordoosten van Italië. Voorbeelden zijn wijnen van pinot grigio, ribolla gialla, malvasia en albana. Na decennia van technische ontwikkeling keren sommige producenten terug naar oude praktijken, maar het gaat wel om uitzonderingen.
Een voorbeeld van de ontwikkeling in het karakter van witte wijnen zien we in Castelli Romani, een gebied ten zuiden van Rome, waar ook Frascati toe behoort. Vroeger kregen de wijnen meer kleur, aroma’s en smaak doordat bij de gisting de most lang in contact bleef met de
druivenschillen. Vooral wijnen van de snel oxiderende malvasia kregen zo een gouden kleur
en een pittige smaak als ze wat rijper waren. Tegenwoordig zijn de wijnen uit Castelli Romani
technisch heel modern gemaakt (rvs, koude gisting, filtering, klaring), maar het ontbreekt vaak wel aan karakter en een onderscheidend element. In veel gevallen zijn de rendementen in de wijngaard erg hoog.
Houtgebruik
Duizenden jaren geleden gebruikten de Italianen al houten vaten om wijn in te maken, te bewaren of te vervoeren. In het verleden werd gewerkt met acaciahout, kersenhout, kastanjehout
en eikenhout, afhankelijk van het hout dat in de regio het meeste voorkwam. Eikenhout is altijd
populair geweest in Italië en komt doorgaans uit Slavonië, een regio in Kroatië (zie hoofdstuk 22).
In Zuid-Italië werd vroeger vooral kastanjehout gebruikt, omdat daar grote kastanjebossen waren. Met de renaissance in de Italiaanse wijnbouw hebben ook barriques van Frans eikenhout hun
intrede gedaan, maar de laatste jaren zien we daarnaast een hang naar traditie. Steeds vaker zien we voor wijnen van druivenrassen als sangiovese en nebbiolo het gebruik van traditionele vaten
toenemen. Om een ander voorbeeld te noemen: Taurasi, vooral gemaakt van aglianico, mag ook
op kastanjehout rijpen. Een vergelijkbare ontwikkeling voltrekt zich ten aanzien van het gebruik van cementen cuves. Aan het eind van de twintigste eeuw werden ze allemaal vervangen door roestvrijstalen tanks, maar nu zien we dat de voordelen van cement (zoals een stabiele temperatuur) door producenten worden herontdekt. Ramato
Af en toe komen Pinot Grigio’s op de markt die officieel een witte wijn zijn maar de kleur
hebben van een rosé. De druiven worden zachtjes gekneusd en het sap blijft enige tijd, van
enkele uren tot een halve dag, in contact met de lichtroze schil van de pinot grigio. Om meer structuur en aroma te krijgen laten producenten de wijn soms rijpen in contact met de uitge-
werkte gistcellen. Vooral producenten uit Noordoost-Italië (Venezia Giulia) spelen hier de laatste jaren mee. In de tijd van de Venetiaanse Republiek (achtste tot achttiende eeuw) kwam al de term ramato pinot grigio voor. Ramato betekent ‘koperachtig’, een verwijzing naar de kleur van de schil van pinot grigio.
48
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Appassimento en passito
In Italië worden, net als in bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland, mooie zoete wijnen geproduceerd.
Dit gebeurt vaak niet door het optreden van edele rotting, maar door het indrogen van de druiven. Dat indrogen, appassimento genoemd, kan gebeuren terwijl de druiven nog aan de stok hangen, maar ook na de pluk in speciale droogruimtes. Door het vochtverlies neemt de concentratie aan
suikers toe. Passito is de Italiaanse naam voor een doorgaans krachtige wijn die geheel of gedeel-
telijk is verkregen uit ingedroogde druiven. Die kunnen door de zon zijn ingedroogd, maar ook door lagering in plastic of houten kistjes, met of zonder kunstmatige controle van de temperatuur en
de luchtvochtigheid. Passito-wijnen hebben vaak een alcoholgehalte van rond de 15 procent en
minimaal 2 procent aan onvergiste suikers. Een voorbeeld van een droge passito-wijn is Amarone. Recioto is een zoete passito-wijn.
Het gebruik van ingedroogde druiven is een specialiteit van Veneto. Tijdens de oogst (eind september, begin oktober) worden de gezondste druiven geplukt en te drogen gelegd op matten van hout (bamboe) of in lage kistjes van hout of kunststof. Ook kunnen de druiventrossen naast en onder
elkaar te drogen worden gehangen. Niet alle druivenrassen zijn geschikt om in te drogen. Belang-
rijk is bijvoorbeeld dat de schil wat dikker is, omdat er bij een te snelle droging verlies van aroma’s
optreedt. Daarnaast mag de indroging niet ten koste gaan van een te groot verlies aan vocht, want er moet een goede balans blijven bestaan tussen sap, pitten en schil. Druivenrassen met grotere bessen, zoals corvina en garganega, genieten daarom de voorkeur. Het rendement van de wijn-
gaarden in Veneto ligt doorgaans hoger dan dat in andere streken, omdat concentratie niet in de
wijngaard wordt gezocht maar in de droogruimten. Te sterk geconcentreerde druiven geven een te hoog potentieel alcoholpercentage, wat tot onvolledige vergisting kan leiden of tot alcoholwaarden die de balans van de wijn kunnen verstoren.
Het indrogen van druiven voor een Amarone duurt doorgaans 100 dagen en voor Recioto 4 tot wel 6 maanden. Traditiegetrouw vond de appassimento plaats in oude boerderijen in de heuvels ten noor-
den van Verona, waar de open ramen voor een natuurlijke ventilatie zorgen. Tegenwoordig drogen de meeste druiven in speciaal hiervoor gebouwde loodsen, niet zelden volledig geklimatiseerd.
De eerste dagen van de droging zijn van cruciaal belang, want dan zijn de druiven erg gevoelig
voor rot. De juiste temperatuur, een lage luchtvochtigheidsgraad en vooral een goede luchtcirculatie zijn dan ook onontbeerlijk. Omdat natuurlijke omstandigheden lastig te controleren zijn
en de productie enorm is toegenomen, maken steeds meer producenten gebruik van speciale drogingsloodsen. Hierin kan de luchtvochtigheid kunstmatig onder de 50 procent gehouden
worden en de temperatuur op circa 24 °C. Er zijn producenten die het drogingsproces forceren door de druiven aan een veel hogere temperatuur en een extreem lage luchtvochtigheid bloot te stellen. Dergelijke praktijken staan ter discussie en worden steeds vaker uitgesloten in de regelgeving voor hooggekwalificeerde wijnen.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
49
Trossen raboso piave op een droogrek in Piave (Veneto)
Gedurende het indrogingsproces verliest de druif 25 à 40 procent van zijn gewicht, maar nemen
concentratie, suikergehalte, glycerol en complexiteit toe. Ook maakt de geplukte druif het hormoon etheen aan, dat ervoor zorgt dat ook vruchten in de buurt sneller rijpen en het fruit aantrekkelijk
ruikt, waardoor de kans op verspreiding door dieren en voortplanting van de plant toeneemt. Tij-
dens het drogingsproces daalt het aandeel appelzuur en stijgt zowel het percentage wijnsteenzuur als de pH. Het pectinegehalte van de celwand daalt, waardoor kleurstoffen en andere fenolische
bestanddelen beter extraheerbaar worden. Ten slotte neemt de hoeveelheid esters van azijnzuur en hogere alcoholen toe, die de basis vormen van de voor deze wijnen kenmerkende acetaten. Balans en controle zijn belangrijk, want een hoge concentratie ethylacetaat heeft een negatief effect (de geur van velpon of nagellak). Na de eerste maand van indroging zorgt de schimmel
botrytis cinerea onder andere voor het omzetten van suikers in glycerine. Anders dan bijvoorbeeld in Sauternes is de botrytis niet aan de buitenkant van de druif te zien. Is dit wel het geval, dan
worden de desbetreffende trossen verwijderd om de ontwikkeling van grijze rot en aantasting van de andere trossen te voorkomen. Een andere reden waarom men niet wil dat botrytis de schil
aantast, is de afname van kleurstoffen door de schimmel. Omdat de botrytis niet zichtbaar is, wordt het bestaan ervan soms ontkend, maar zonder botrytis geen glycerine en dus geen Recioto of
Amarone. Een aantal producenten experimenteert met alternatieve methoden, zoals het gedeeltelijk laten indrogen van de trossen in de wijngaard. Door de hoofdstelen van de trossen te breken,
wordt de toevoer van sappen onderbroken en begint de appassimento al voordat de trossen definitief worden geplukt.
50
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Druiven in een droogruimte voor Amarone
Amarone
Het maken van een Amarone is een uiterst complex proces en vergt visie, kennis, ervaring en veel investering. Matige terroirs, slecht fruit, een geforceerde en/of te korte indroging, een overdosis
vluchtige zuren en het niet kunnen weren van schimmels zijn maar enkele van de problemen die
zich kunnen voordoen. Omdat het leven van de druiven voor een Amarone niet eindigt bij de oogst, loopt de kwaliteit van oogstjaren van een reguliere Valpolicella niet altijd parallel aan die van een
Amarone. De kunstmatige/geconditioneerde droging van de druiven heeft die verschillen in kwaliteit wel kleiner gemaakt.
De indroging van de druiven voor een Amarone is doorgaans wat korter dan die voor een Recioto. Normaal gesproken drogen de druiven 100 dagen, maar er zijn producenten voor wie 4 maanden
of langer geen uitzondering is. De trossen worden na het drogen (al dan niet gedeeltelijk) ontsteeld, waarna de druiven worden geperst, geweekt en vergist. Door de concentratie van de most duurt de gisting vrij lang, soms tot 3 maanden. Is de wijn droog (of althans droog genoeg), dan wordt
de wijn in houten vaten gelagerd, variërend van 20 maanden tot zelfs 10 jaar. Als houtsoort kan eiken, kersen of acacia worden gebruikt. Het gebruik van barriques is ook hier doorgedrongen,
soms tot afschuw van traditionalisten. Ook over restzoet bestaan hevige discussies. Formeel is 0,5 volumeprocent alcohol aan ‘vergistbare’ suikers toegestaan (circa 8 gr/l). Veel wijnen lijken echter
beduidend zoeter, in strijd met het droge karakter van een klassieke Amarone. De zoete varianten kunnen overigens wel verleidelijk zijn.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
51
Recioto
Recioto is de naam van een gewoonlijk vrij sterke rode of witte zoete wijn van gedroogde druiven
(rozijnen). Ook dit wijntype is een specialiteit uit Veneto. Voorbeelden van Recioto’s uit Veneto zijn de rode Recioto della Valpolicella en de witte Recioto di Soave en Recioto di Gambellara. Na een al dan niet gedeeltelijke ontsteling ondergaat de most de alcoholische gisting en vervolgens de
malolactische omzetting. De gisting van een Recioto wordt pas een paar maanden na de oogst
gestart en duurt over het algemeen een maand. De gisting stopt voortijdig (dus voor alle suikers zijn vergist), hetzij doordat de gistcellen de enorme hoeveelheid suikers niet aankunnen, hetzij doordat de wijnmaker ingrijpt. Sinds de introductie van gecontroleerde koeling is er beduidend
minder kans op oxidatie en volatiele tonen. Dit laatste euvel is nog altijd de achilleshiel van veel Recioto’s en Amarones. De lagering geschiedt doorgaans op hout, waarbij de grootte van de
vaten en het type hout variëren. Het gebruik van barriques is erg populair, maar heeft in kwalitatief opzicht niet altijd een toegevoegde waarde. Ripasso
Ripasso betekent zoiets als ‘opnieuw langsgekomen’. De term wordt gebruikt voor het proces
waarbij een Valpolicella een tweede gisting ondergaat als gevolg van het toevoegen van de ongeperste druivenschillen (pulp) die zijn overgebleven van de productie van Amarone (of in een enkel geval Recioto). Bij de tweede fermentatie wordt vooral de bittere tannine aan de schillen onttrokken. Hierdoor is een Valpolicella Ripasso wat zwaarder, voller, smaakrijker en alcoholischer dan een ‘gewone’ Valpolicella. Sommige producenten gebruiken geen gegiste schillen van Amarone maar ingedroogde druiven. Dit is wel kostbaarder. Vin Santo
Vin Santo (Vino Santo, Vinsanto) is een over het algemeen zoete of lichtzoete (witte) wijn van
(half) ingedroogde druiven die enkele maanden na de oogst – oorspronkelijk in de ‘heilige week’,
vlak voor Pasen – geperst zijn. Heel soms komen er droge exemplaren op de markt. Tegenwoordig wordt overal in Italië wel Vin Santo gemaakt, maar het is van oorsprong waarschijnlijk een
Toscaanse specialiteit, die in sommige gevallen een aparte DOC-status heeft. De naam Vin Santo mag alleen gebruikt worden voor wijnen met een DOC(G)-status.
De druiven voor een Vin Santo drogen drie tot zes maanden in open, goed doorluchte of anders-
zins geconditioneerde ruimten. De trossen hangen doorgaans aan stokken, lijnen of rekken,
maar soms drogen ze (net als in Valpolicella) in kistjes of op strooien matten. Hoe langer het
indrogingsproces duurt, des te zoeter de druiven worden. Na de persing gaat de most in zogenaamde caratelli, kleine vaten van eiken- of kastanjehout met een inhoud van 50 tot hooguit
300 liter. Deze vaatjes worden doorgaans voor 75 tot 90 procent gevuld. Sommige producenten
voegen aan de nieuwe wijn de madre (moeder) toe, een selectie van oude gistdroesem, maar dit wordt door moderne wijnmakers als niet-hygiënisch en als een bron van bacteriën beschouwd. Daarna worden de vaatjes afgesloten en minimaal drie jaar met rust gelaten. Soms duurt de
rijping tot wel tien jaar, afhankelijk van het suikergehalte van de most, de condities in de opslag-
52
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Caratelli met Vin Santo in Montepulciano (Toscane)
ruimte en de keuze van de wijnmaker. Traditioneel worden de vaatjes opgeslagen op een zolder, waar ze worden blootgesteld aan de seizoenen, maar steeds meer producenten prefereren klimaatgecontroleerde kelders.
Doordat de vaten niet geheel worden afgevuld met wijn, oxideert de wijn geleidelijk wat. Tijdens
de rijping verdampt een kleinere of grotere hoeveelheid wijn via de poriën van het hout, waardoor de resterende wijn zeer geconcentreerd wordt. Het resultaat is een goudgele, amberkleurige wijn met veel alcohol (17 procent of meer), een nootachtige, oxidatieve smaak (rancio-aroma’s) en
een goede zuurgraad. Over de wijze van produceren en de stijl van de uiteindelijke wijn bestaan overigens veel verschillen van mening. Sommige wijnboeren vullen de vaten regelmatig bij om
juist geen (overdadige) oxidatieve tonen te krijgen. Soms worden vrijwel alle suikers vergist en
is de wijn droog (in de stijl van fino sherry), maar meestal is er sprake van restzoet. Behalve de gewoonlijke witte versie, van oudsher gemaakt van trebbiano toscano en/of malvasia, bestaat er ook een roodbruine variant, die van blauwe druiven wordt gemaakt en vanwege zijn kleur
Vin Santo Occhio di Pernice heet (patrijzenoog). Hiervoor is sangiovese meestal het basisdrui-
venras. De wijn wordt verkocht in halve flesjes, die soms uiterst kostbaar zijn. Vanwege de lage
opbrengst en het tijdrovende procedé is een goede Vin Santo zelden goedkoop. De eenvoudigste wijnen verschenen in het verleden onder de naam Vin Santo Liquoroso op de markt en werden binnen een paar maanden gemaakt met behulp van wijnalcohol en geconcentreerde most.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
53
In Trentino wordt zogenaamde Vino Santo geproduceerd. Deze zoete wijn wordt gemaakt van ingedroogde nosioladruiven. Anders dan bij de Toscaanse versie worden de vaten hierbij wel geheel afgevuld (ouillage), waardoor de stijl heel anders is.
Heilige wijn?
De naam Vin Santo (heilige wijn) is wellicht een afkorting van Vino di Santorini, de wijn die de Venetianen eeuwen geleden verhandelden. Sommigen verklaren de naam vanuit de
(vermeende) geneeskrachtige werking van de wijn, die geestelijken als een goddelijk wonder beschouwden. Het is ook mogelijk dat de wijn zijn naam dankt aan het feit dat de gisting
meestal rond Allerheiligen begint en de wijn traditioneel met Pasen werd gebotteld. Het is niet ongebruikelijk om cantuccini (kleine harde amandelkoekjes) in Vin Santo te dippen, maar sommigen zien dat als heiligschennis.
Lambrusco
Lambrusco, de bekendste wijn uit Emilia-Romagna, komt in allerlei soorten en maten voor. De
kleur kan variëren van wit tot roze tot paars, de smaak van droog tot zoet en de wijn kan zowel stil als mousserend zijn. De meeste Lambrusco’s zijn echter mousserend, zowel frizzante als
spumante. Lambrusco kan het resultaat zijn van eenmaal of tweemaal gisten. In het midden van de vorige eeuw ondergingen de wijnen de zogenaamde metodo classico, dus met een tweede gisting
op fles. Tegenwoordig wordt de meeste Lambrusco volgens de Charmatmethode (alias metodo
italiano, metodo Martinotti of cuve close) gemaakt, die eenvoudiger en goedkoper is (zie module
1, hoofdstuk 6). Enkele producenten zijn de traditionele methode weer gaan gebruiken en recente resultaten tonen aan dat deze techniek de wijn meer inhoud en spanning geeft.
Lambrusco is tevens de naam van het druivenras dat voor de wijn gebruikt wordt. Er bestaan meerdere lambruscovariëteiten, die onderling nogal in kwaliteit verschillen (zie ook blz. 39).
Helaas wordt de markt gedomineerd door enorme hoeveelheden industriële, zoete Lambrusco van matige kwaliteit. Daartegenover staan diverse goede droge Lambrusco’s van kleine,
gespecialiseerde wijnboeren. De meeste consumenten kennen alleen de zoete versies die in de
supermarkt verkocht worden en niet meer zijn dan een soort frisdrank met wat alcohol. In de VS, waar Lambrusco in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw erg populair was, werd de
wijn ook wel ‘the Italian Cola’ genoemd vanwege zijn zoete smaak in combinatie met koolzuur.
Een goede Lambrusco is echter niet zoet maar droog of hooguit lichtzoet. Ook de combinatie van een donkere kleur met tannine, levendige zuren en een bittertje is bij weinigen bekend. Door het matige imago van Lambrusco zijn er maar weinig chefs en sommeliers buiten Italië die het aandurven om met deze wijn te werken. Lambrusco past echter goed bij vette gerechten en wordt
aanbevolen bij salami, mortadella en gerechten met vleessauzen. Over het algemeen is de wijn bedoeld om jong te drinken.
54
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Productie van prosecco op industriële schaal in Conegliano
Prosecco
Mousserende wijnen zijn populair in Italië. De productie ervan is geconcentreerd in het noorden van het land. Het bekendst is prosecco, die in het oosten van Veneto wordt geproduceerd. Prosecco werd voor het eerst gemaakt in de negentiende eeuw. Van oorsprong was het een niet geheel
droge wijn. De productiemethode omvat traditioneel een korte tweede gisting in afgesloten roestvrijstalen tanks (Charmatmethode, cuve close).
Tankmethode
De methode met een tweede gisting in een afgesloten tank werd in 1895 gepatenteerd door Federico Martinotti (1860-1924), vanwaar deze methode ook wel metodo Martinotti wordt
genoemd. De methode is beter bekend onder de naam van degene die het procedé verbe-
terde, de Fransman Eugène Charmat. Een andere naam voor de tankmethode is cuve close. Omdat de periode van gisting en lagering kort is en veel minder arbeidsintensief, blijven de
productiekosten beperkt. Dit verklaart voor het grootste deel het prijsverschil tussen een prosecco en bijvoorbeeld Franciacorta.
Niet alleen de herkomst van de druif is bepalend voor het karakter en de kwaliteit van een prosecco, ook het type speelt een rol, soms gerelateerd aan de productiemethode. Een Prosecco
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
55
DOCG is doorgaans een spumante en heeft een druk van 3 tot 6 bar. Meestal wordt hiervoor de
Charmatmethode gebruikt, maar ook de traditionele methode komt voor. In het DOC-district worden juist enorme hoeveelheden frizzante gemaakt, een lichtere versie met een druk van 1 tot maximaal 3 bar. Dit type prosecco wordt altijd volgens de Charmatmethode gemaakt. Het is juist deze laatste groep prosecco’s die we in de supermarkten vinden. Veel prosecco is van het type extra dry, wat betekent dat de wijn 12 à 17 gr/l restsuiker bevat.
Alle vernieuwingen ten spijt houden veel Italiaanse producenten vast aan bepaalde tradities.
Een daarvan is het afsluiten van de fles met natuurkurk. Schroefdoppen ziet men in Italië maar zelden. Meerdere DOC’s en DOCG’s stellen het gebruik van natuurkurk als afsluiter zelfs verplicht. Voorbeelden daarvan zijn San Gimignano Vin Santo en rode Montecucco. Grappa
Van de druivenpulp (marc) die overblijft na het persen kunnen wijnproducenten een krachtig distillaat
maken. Bij het distillatieproces komen de etherische oliën van de pitten vrij. In Italië wordt dit distillaat grappa genoemd. Met name in Trentino en Alto Adige wordt grappa geproduceerd. Ook Veneto en
Friuli-Venezia Giulia hebben een traditie op het gebied van grappaproductie. Druivenrassen die veel
voor grappa gebruikt worden, zijn onder andere cabernet sauvignon, chardonnay, cortese, gewürztraminer, moscato, sangiovese en sauvignon blanc. De lijst van grappatypen is lang.
21.8 Wetgeving, kwaliteitsindeling en etikettering De Italiaanse wijnwetgeving kent diverse belangrijke historische data en feiten, hoewel de moderne wetgeving relatief nieuw is en vooral onder invloed van buitenlandse voorbeelden (eerst Franse,
daarna Europese) tot stand is gekomen. De toekenning van DOC’s (afgeleid van het Franse AOCsysteem) startte pas in 1963 en die van DOCG’s in 1980. In 1992 kwam daar de categorie IGT bij (nu IGP genoemd), gevolgd door de Europese DOP-classificatie uit 2012.
In 1990 telde Italië 232 DOC’s en 6 DOCG’s (Barolo, Barbaresco, Brunello di Montalcino, Vino
Nobile di Montepulciano, Chianti en Albana di Romagna). Anno 2021 telt Italië 521 herkomstbenamingen; 73 Denominazioni di Origine Controllate e Garantite (DOCG), 330 Denominazioni di Origine Controllate (DOC) en 118 Indicazioni Geografiche Tipiche (IGT).
Artikel 33 van de articolo 33 del Testo Unico del Vino (het deel van de geconsolideerde wijnwet die
de voorwaarden voor promotie van DOC naar DOCG bepaalt) is in 2020 aangepast. Erkenning van DOCG is nu voorbehouden aan wijnen die gedurende ten minste 7 jaar als DOC zijn aangemerkt en in de afgelopen twee jaar door ten minste 66 procent van de wijnboeren zijn gemaakt en ten
minste 66 procent van de totale geregistreerde oppervlakte vertegenwoordigen. Ook moeten de
wijnen in de afgelopen 5 jaar zijn gecertificeerd en gebotteld door minstens 51 procent van diegenen die ten minste 66 procent van de gecertificeerde productie van de DOC vertegenwoordigen.
56
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Lega del Chianti
Het predicaat ‘vroegste wijnwet’ mag worden toegeschreven aan de Lega del Chianti, die in 1716 de eerste grenzen van het Chiantidistrict aangaf. Cosimo III de’ Medici, groothertog van Toscane,
bekrachtigde het decreet dat de gemeenten van de Lega del Chianti (Castellina, Gaiole en Radda, aangevuld met Greve en de heuvels bij Spedaluzza) officieel erkende als herkomstgebied voor Chianti. Pas in 1932 werden deze grenzen aangepast door uitbreiding met de gemeenten
Barberino Val d’Elsa, Chiocchio, Robbiano, San Casciano in Val di Pesa en Strada. Het in 1932 vastgelegde gebied werd in 1966 in de DOC-reglementen opgenomen.
In 1872 stuurde de Toscaanse baron en oud-premier Bettino Ricasoli (1809-1880) een brief naar professor Cesare Studiati van de universiteit van Pisa, waarin hij de in zijn ogen ideale blend voor een Chianti beschreef, gebaseerd op de wijn die hij op zijn kasteel Brolio maakte na vele jaren experimenteren. De basis van zijn wijn was sangiovese, aangevuld met wat canaiolo (om de hardheid van de sangiovese te verzachten) en malvasia bianca (om de wijn wat lichter en sneller drinkbaar te maken). Hij gaf daarbij aan dat de malvasia waarschijnlijk het bewaarpotentieel zou doen afnemen, wat overigens niet waar bleek te zijn. Het ‘recept’ van Ricasoli kreeg in 1967 een wettelijke basis toen de samenstelling voor Chianti werd vastgelegd in de DOC-bepalingen. Ook bij de toekenning van de DOCG-status in 1984 stonden de voorschriften nog 2 tot 6 procent witte druiven toe. Met ingang van het oogstjaar 2006 is het gebruik van witte druivenrassen niet langer toegestaan voor Chianti Classico. ‘Wet 930’ uit 1963
De basis voor de classificaties Denominazione di Origine Controllata (DOC) en Denominazione di Origine Controllata e Garantita (DOCG) is in 1963 gelegd in de zogenaamde Wet 930, die lijkt op het Franse systeem van AOC’s. De wet was bedoeld ter bescherming van de authenticiteit
van producten en tegelijk als kwaliteitsimpuls, maar hij werd door velen ervaren als een te strak bureaucratisch keurslijf. Veel wijnmakers degradeerden hun beste wijnen tot Vino da Tavola, gedesillusioneerd door de tegenstrijdigheden in de wet met enerzijds zeer hoge toegestane
rendementen en anderzijds regels die hun creativiteit beperkten. De beweging zorgde voor een
ware revolutie, die uiteindelijk meer effect sorteerde dan de wet. ‘Wet 164’ uit 1992 (wet van Goria)
Wet 164, ook wel de wet van Goria genoemd (naar de toenmalige minister van Landbouw), bepaalt
naast de geografische naam van de gecontroleerde herkomstaanduiding ook de begrenzing van de productiezone. De wet staat ook toe om op het etiket de naam van een subzone, een microzone,
een gemeente, een geografisch gebied van historische betekenis, een specifieke wijngaard of zelfs die van een bijzonder wijngoed toe te voegen. Deze mogelijkheid vereist het opzetten van een
wijngaardenregister voor elke IGP-, DOC- en DOCG-zone. Het doel van de wet was het controle-
ren van alle onderdelen van de wijnbouw en het vergroten van het aantal geclassificeerde wijnen. Vooruitlopend op EU-verplichtingen voorzag de wet ook in regels met betrekking tot de maximaal toegestane opbrengst per hectare.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
57
Moderne vatenopslag in Toscane
Super Tuscans
Marchese Piero Antinori was een van de eersten die met zijn Tignanello 1971 een type wijn
introduceerde dat kort daarna bekend zou worden als Super Tuscan: een wijn van uitzonderlijk hoog niveau met een zeer lage kwaliteitsstatus (Vino da Tavola of IGT). Antinori bracht zijn
Tignanello 1970 nog als Chianti Classico op de markt, maar de jaargang 1971 als tafelwijn.
Evenals verschillende collega’s wilde Antinori niet de gevangene zijn van DOC-regels waar hij
zich niet in kon vinden. Hij besloot niet alleen om cabernet sauvignon te gebruiken in een blend met sangiovese, maar voedde de wijn ook op in barriques in plaats van in grote, traditionele vaten. Antinori werd hierin bijgestaan door oenoloog Giacomo Tachis, die veel ervaring had
opgedaan in Frankrijk en zijn kennis voor het eerst had toegepast bij de productie van Sassicaia, de wijn van Antinori’s neef Mario Incisa della Rocchetta, op diens landgoed San Guido aan de Toscaanse kust. Spoedig volgden velen zijn voorbeeld, zowel in als buiten Toscane. Naast de
introductie van nieuwe, internationale druivenrassen werd de sangiovese ook voor het eerst voor een monocépage gebruikt. De wijnproducenten namen bewust afstand van de categorieën DOC en DOCG. Uiteindelijk heeft deze anarchistische en chaotische situatie geleid tot aangepaste
wetgeving. In 1992 werd de oude Wet 930 geheel gewijzigd en vervangen door Wet 164. Voorbeelden van andere Super Tuscans zijn Solaia, Ornellaia en Masseto.
58
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Kwaliteitsindeling
De kwaliteitsindeling van Italiaanse wijnen is geheel in overeenstemming met de rest van Europa. We onderscheiden: •
Vino: Ook wel Vino d’Italia genoemd (Wine from Italy). Het gaat hierbij om generieke tafelwijnen zonder vermelding van geografische herkomst, oogstjaar of druivenras. De wijn mag uit alle
delen van Italië komen. De precieze geografische herkomst is niet gecontroleerd. Voorheen was dit de categorie Vino da Tavola. Deze ‘tafelwijnen’ kunnen erg goed zijn, bijvoorbeeld als het gedeclasseerde DOC(G)-wijnen betreft. •
Cépagewijn: Nog altijd geen geografische herkomst, maar wel met de vermelding van het oogstjaar en/of het gebruikte druivenras.
•
IGT/IGP: Wijnen met de status Indicazione Geografica Protetta ofwel IGP (voorheen Indicazione Geografica Tipica ofwel IGT) zijn wijnen met een specifieke beschermde geografische herkomstaanduiding, waarbij ook de naam van het verwerkte druivenras en het oogstjaar op het etiket mogen worden genoemd. IGP-wijnen kunnen niet uitkomen onder namen van zones of
subzones die al voor DOC- en DOCG-wijnen worden gebruikt. Deze categorie bestaat sinds 1992. Eind 2021 telde Italië 118 IGP’s. Voorbeelden daarvan op de Nederlandse markt zijn Umbria, Toscana, Salento en Terre di Chieti. •
DOP: Denominazione di Origine Protetta (in het Nederlands BOB: Beschermde Oorsprongsbe-
naming). In Italië wordt binnen deze categorie nog onderscheid gemaakt tussen de classificaties DOC en DOCG:
– Wijnen met een Denominazione di Origine Controllata (DOC) zijn wijnen met een gecontro-
leerde herkomstaanduiding. Begin 2021 stonden er 330 DOC’s geregistreerd, waarvan som-
mige een heel klein wijngaardareaal hebben en andere een enorm groot. Ongebruikte DOC’s kunnen na verloop van tijd hun status verliezen.
– Het allerhoogste kwaliteitsniveau vertegenwoordigen de wijnen met de status DOCG, wat
staat voor Denominazione di Origine Controllata e Garantita. Hierbij zijn de eisen ten aanzien van herkomst, opbrengst, alcohol, zuren, droog extract etc. gegarandeerd en strenger. Deze
kwalificatie moet uiteindelijk een wijn op het hoogste kwaliteitsniveau garanderen. Een DOCwijn die minstens zeven jaar goed heeft gepresteerd, kan -mits ook is voldaan aan aanvullende voorwaarden- promoveren tot DOCG-wijn. In de praktijk blijkt deze DOCG-garantie
echter niet waterdicht. Er zijn DOCG’s die vooral zijn toegekend vanuit een economisch, cul-
tureel, historisch of ideëel perspectief. In 2021 telde Italië 73 DOCG’s. DOCG-wijnen hebben een kwaliteitszegel met nummering.
Binnen de kaders van de Europese wetgeving hebben EU-lidstaten vrijwel allemaal hun eigen, aanvullende regels. Zo ook Italië. Maximumrendementen worden uitgedrukt in ton per hectare,
maar volgens de Italiaanse regelgeving is het aantal hectoliters dat uit 100 kg (1 quintale) druiven
gewonnen kan worden, afhankelijk van de verhouding vaste en vloeibare stoffen in de druif. De ene druif geeft immers meer sap dan de andere. De opbrengsten worden lager naarmate de kwaliteits-
status hoger is. Doorgaans geldt de formule: 1 ton per hectare = 7 hl/ha. Veel DOC-regels schrijven 100 quintale (gemiddeld zo’n 70 hl/ha) voor en veel DOCG-regels 80 quintale (gemiddeld 56 hl/
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
59
ha). Een ander voorbeeld. De Europese Unie heeft bepaald in welke lidstaten en in welke mate
suiker aan de gistende most mag worden toegevoegd ter verhoging van het alcoholgehalte. De
Italiaanse wetgeving staat het gebruik van geconcentreerde most of invertsuiker toe, maar verbiedt het toevoegen van sacharose aan de most. Wijnboeren in Italië claimen echter nog altijd het recht op chaptalisatie en irrigatie om hun economische positie te verbeteren. DOC en DOCG
De meeste DOC’s en DOCG’s beperken zich niet tot één type wijn, maar bieden een wijnmaker de
mogelijkheid zijn wijn wit, rosé, rood, mousserend en/of zoet te maken. Daarnaast zijn er specifieke bepalingen ten aanzien van lagering, herkomst, opbrengst per hectare en het gebruik van (de
naam van) een specifiek druivenras. Rendementen liggen in Italië vrij hoog; voor DOC-wijnen komt een rendement van 80 hl/ha veel voor. Een discutabele bepaling in de wet betreft een organolep-
tische analyse voor DOCG- en DOC-wijnen. Dit per definitie subjectieve ‘proefexamen’ geeft in de praktijk vreemde situaties. Een wijn kan aan alle eisen voldoen, maar door een proefcommissie
worden afgekeurd omdat deze van mening is dat de wijn niet ‘typisch’ oogt, ruikt of smaakt. Wordt een wijn afgekeurd, dan kan de producent zich tot de overkoepelende autoriteit in Rome wenden
om alsnog toestemming te krijgen zijn wijn onder de DOC- of DOCG-status te mogen uitbrengen. Hiervan zijn diverse voorbeelden bekend.
Op dit moment is de regelgeving redelijk stabiel en vinden slechts kleine aanpassingen plaats,
zoals het al dan niet toestaan van een schroefdop als afsluiter of een groter formaat flessen. Zo
moet bijvoorbeeld alle Lambrusco met een DOC-status met een (natuur)kurk zijn afgesloten. De
laatste echt grote aanpassing betrof in begin 2014 de regelgeving rond Chianti Classico (zie blz.
143). DOP’s werden in eerste instantie kleiner en richtten zich vooral op de specifieke eigenschappen van subzones, wijnstijlen of gebruikte druivenrassen, maar nu zien we de trend om juist meer ruimte te creëren binnen DOP’s, door ook andere benaderingen toe te staan en minder rigide om
te gaan met initiatieven die de uiteindelijke kwaliteit van de wijn kunnen verbeteren. Een goed voorbeeld is de nieuwe DOC Friuli (2016), die als vangnet onder andere DOC(G)’s fungeert. Anderzijds zien we dat de focus op druivenrassen afneemt. Zo werd in 2016 de naam van de DOCG Monte-
pulciano d’Abruzzo Colline Teramane gewijzigd in Colline Teramane Montepulciano d’Abruzzo, om zo het belang van het terroir meer te benadrukken. Cru
Een cru kan als zodanig officieel worden erkend, al mag de term ‘cru’ zelf niet worden gebruikt.
Bepaalde wijngaarden, vooral die in Barolo en Barbaresco, hebben de cru-status, als consequentie waarvan hun naam op het etiket mag worden vermeld. Het aantal cru’s in Italië is vooralsnog zeer beperkt, maar de emotionele en economische waarde van dergelijke kwalificaties is zeer groot. Ook in Italië is een toenemende roep om de wijngaarden die als cru worden onderscheiden, officieel te classificeren.
60
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Productie van Franciacorta
Classico
De term Classico op het etiket geeft aan dat de wijn afkomstig is uit een wijngaard in een
historische (sub)zone van een bepaald gebied die ooit de basis was voor de herkomstaanduiding.
Het gaat dus om het oorspronkelijke, ‘klassieke’ district waaraan de wijn zijn naam ontleent. Soms is de term een verwijzing naar andere ‘klassieke’ waarden. Doorgaans worden er hogere eisen gesteld aan de wijnen uit het Classico-gebied en zijn de wijnen theoretisch gezien van hogere
kwaliteit, maar de aanduiding Classico is niet per definitie een kwaliteitsgarantie. In een enkel geval vereist de DOC(G)-regelgeving een hoger alcoholgehalte voor een Classico-wijn. Superiore
De term Superiore wordt normaliter gebruikt voor wijnen met een hoger percentage alcohol, in de
praktijk 0,5 tot 1 procent hoger. In enkele gevallen geeft de term een langere rijping aan of een geografische ‘kwaliteit’ (zoals bijvoorbeeld bij Valtellina Superiore Sassella). Het gebruik van de aanduiding lijkt soms wat overdadig, zeker in combinatie met andere classificaties. Een voorbeeld is
Valpolicella Classico Superiore. Er is wel een tendens om de term Superiore minder te gebruiken. Riserva
De aanduiding Riserva wordt gebruikt voor wijnen die een langere rijping hebben ondergaan
dan de reguliere wijnen binnen de appellatie. Deze rijping hoeft niet per definitie op houten vaten plaats te vinden. De regels variëren per DOC/DOCG, maar in de praktijk gaat het vaak om een
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
61
rijping van twee tot vier jaar. Het kan ook om een hoger alcoholpercentage gaan. Steeds vaker wordt voorgeschreven dat direct na de oogst al een onderscheid wordt gemaakt tussen een
‘reguliere’ wijn en een Riserva. Vroegtijdige registratie van een Riserva voorkomt dat matige
wijnen die lang onverkocht blijven, na verloop van tijd als hoger gewaardeerde Riserva kunnen worden verkocht.
21.9 Wijngebieden en herkomstbenamingen Aostadal (Valle d’Aosta)
In dit kleine, Franstalige gebied in de Alpen tegen de Franse en Zwitserse grens groeien de drui-
ven op een hoogte van 300 à 800 meter. Een enkele wijngaard (in het gebied Morgex e La Salle) bevindt zich op een hoogte van ruim 1.200 meter, in de schaduw van de Mont Blanc. De Aosta-
vallei is door zijn hoge ligging en geïsoleerde positie nooit getroffen door phylloxera, waardoor vrij veel wijngaarden ongeënte druivenstokken hebben. Het wijngaardoppervlak is nauwelijks 650 ha,
goed voor een jaarlijkse productie van gemiddeld 2 miljoen liter wijn. Daarvan is 34 procent wit en 66 procent rood (inclusief rosé).
Het Aostadal is smal en langgerekt. Midden door het gebied stroomt de rivier Dora Baltea. De bodem in het Aostadal is zanderig met alluviale afzettingen van klei en grind. Hoger op de hellingen is de
bodem rotsachtiger. De toplaag is hier doorgaans vrij dun, arm aan organisch materiaal en minder
zuur, maar rijk aan ijzeroxide en aluminium. Wijnbouw in het Aostadal is kostbaar en arbeidsintensief,
doordat veel hellingen steil zijn en veel wijngaarden zich op terrassen langs de Dora Baltea bevinden. Als geleidingssysteem komt pergola veel voor. Het klimaat in het Aostadal is continentaal en kent
warme zomers. Er is vrijwel het gehele jaar neerslag, variërend van 500 tot 1.500 mm op jaarbasis. De koudste maanden zijn januari en februari, de natste maanden mei en augustus.
Naast chardonnay, müller-thurgau, pinot bianco, pinot gris/grigio (lokaal ook wel malvoisie
genoemd), traminer aromatico, moscato bianco (ook moscato di Chambave genoemd), gamay,
pinot nero, merlot, syrah, nebbiolo en andere bekende rassen kent het Aostadal enkele bijzondere autochtone variëteiten. De meest voorkomende zijn: •
Blanc de Morgex: Deze wordt ook wel prié blanc genoemd en staat aangeplant in de subzone
Morgex e La Salle op steile hellingen tot ruim 1.200 meter hoogte. De wijn ervan wordt ook wel bianco dei ghiacciai (witte gletsjerwijn) genoemd. •
Cornalin (rouge): Een eeuwenoude blauwe druif met hetzelfde DNA als humagne rouge en nauw verwant aan de cornalin uit het Zwitserse Valais.
•
Fumin: Een autochtone blauwe druif, die een voorouder is van de al even obscure vuillermin. Wijnen hiervan kunnen goed ouderen. Meestal wordt fumin geblend met andere druiven.
•
Gamaret: Een uit Zwitserland afkomstige kruising van gamay en reichensteiner. Populair door zijn hoge resistentie.
62
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Pergola’s in het Aostadal
•
Neblou: Een blauw druivenras, ook wel bekend als prié rouge of premetta, dat aan een comeback bezig is. Wijnen ervan zijn soepel en fruitig, zoals een Beaujolais.
•
Petite arvine: Een wit druivenras, dat zowel droge als zoete wijnen geeft met een goede structuur. Hij komt ook voor in de Valais (Zwitserland).
•
Petit rouge: Een blauw druivenras, dat wellicht hetzelfde is als (of verwant aan) de Zwitserse
rouge de Valais. Hij is vooral belangrijk in het westen van het Aostadal en vormt de basis voor wijnen uit de subzones Chambave, Enfer d’Arvier en Torrette. Wijnen zijn fruitig en spicy en lijken erg op wijnen van mondeuse uit de Savoie. •
Picotendro: Een van de belangrijkste blauwe druivenrassen van het zuidoostelijke deel van het Aostadal, identiek aan de Piemontese nebbiolo.
•
Vien de Nus: Een bijna uitgestorven blauw druivenras uit de regio rond het plaatsje Nus. Hij staat bekend onder vele andere namen.
Het Aostadal heeft geen DOCG’s en slechts één DOC: Valle d’Aosta (Vallée d’Aoste). Deze DOC, erkend in 1986, heeft de DOC’s Donnaz/Donnas en Enfer d’Arvier vervangen, die nu subzones zijn van Valle d’Aosta DOC (zie hieronder). De DOC omvat alle typen wijn, van mousserend en
droog wit tot rosato, rosso en zoet. De reguliere Bianco, Rosato en Rosso mogen van alle drui-
venrassen uit de regio worden gemaakt. Het druivenras mag in de meeste gevallen op het etiket
vermeld staan. Per druivenras kunnen aanvullende voorschriften gelden, bijvoorbeeld ten aanzien van de maximale hoogte waarop de druivenstokken aangeplant mogen zijn. De rode wijnen uit
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
63
de subzones kennen ook een Superiore-versie. Wijnen met de vermelding Vendemmia Tardiva
(Vendange Tardive) hebben minimaal 200 gr/l restzoet. Wijnen die als Passito op de markt komen,
zoals Chambave Moscato Bianco, zijn gemaakt van ingedroogde druiven en hebben een minimaal restsuikergehalte van 260 gr/l. Etiketten kunnen in het Italiaans of Frans gesteld zijn.
Valle d’Aosta DOC onderscheidt zeven subzones (sottozone), die ook op het etiket vermeld worden: • • • • • • •
Arnad-Montjovet (alleen rood);
Chambave (Moscato Bianco, Rosso en Passito); Donnaz/Donnas (alleen rood); Enfer d’Arvier (alleen rood);
Morgex e La Salle (alleen wit);
Nus (Malvoisie, Rosso en Passito); Torrette (alleen rood).
De wijnen uit deze subzones zijn doorgaans gebonden aan specifieke druivenrassen of wijntypen. Zo is Arnad-Montjovet een rode wijn van minimaal 70 procent nebbiolo en Donnaz een rode wijn
van minimaal 85 procent nebbiolo. Moscato Bianco uit de subzone Chambave is van 100 procent moscato bianco gemaakt, net zoals Blanc de Morgex et de La Salle uit 100 procent prié blanc bestaat. De Malvoisie uit Nus is uitsluitend gemaakt van pinot gris. Piemonte
Piemonte is aan drie zijden omgeven door de Alpen. Het woord Piemonte betekent dan ook ‘aan
de voet van het gebergte’. Mede door de nabijheid en de invloed van Frankrijk heeft de regio altijd een ietwat on-Italiaanse cultuur behouden. Ook heeft Piemonte geprofiteerd van de Europese
Verlichting en de daarmee gepaard gaande economische voorspoed. De invloed van het Koninklijk
Huis van Savoye is nog zichtbaar in de vele voormalige residenties. Piemonte liep tevens voorop in de strijd om de Italiaanse eenwording.
Piemonte is met 25.400 km² een grote regio met een gevarieerd landschap, waarvan ruim 46.000
ha in gebruik is als wijngaard. Het landschap is overwegend bergachtig of heuvelachtig. Veel wijngaarden liggen op een hoogte van 150 tot 400 meter boven de zeespiegel. Minder dan 5 procent
van de wijngaarden is als vlak geklasseerd. In juni 2014 zijn de streken Le Langhe, Roero en Monferrato opgenomen op de werelderfgoedlijst van UNESCO. Door de aanwezigheid van veel grote
industriële ondernemingen is het economische belang van Piemonte aanzienlijk. Naast wijn staat
Piemonte ook bekend om zijn risotto, auto-industrie (Fiat), chocolade, truffels (vooral die uit Alba), vermout en hazelnoten. De beweging Slow Food heeft in Piemonte haar thuisbasis.
Vanwege de grote verscheidenheid aan terroirs en de relatief grote aandacht voor herkomst en
terroir wordt Piemonte soms vergeleken met de Bourgogne. Men kent er dezelfde extreme versnippering van wijngaarden als in de Bourgogne en werkt doorgaans met één druivenras in plaats van
64
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Terraswijngaard in het Aostadal
blends. De warmste en zonnigste delen (meestal zuidhellingen) zijn vooral beplant met nebbiolo, omdat deze druif een lang groeiseizoen kent en veel behoefte heeft aan licht en warmte.
De barbera rijpt wat sneller, maar gezien zijn van nature hoge zuurgraad is een optimale rijping
vereist. Hij staat bijna overal in Piemonte aangeplant, vooral in de provincies Alba, Asti en Alessandria. Koelere delen zijn meestal beplant met dolcetto, freisa of moscato. In districten als Dogliani
en Monferrato zijn de beste wijngaarden voorbehouden aan dolcetto, barbera en moscato. Deze druivenrassen zijn hier belangrijker dan nebbiolo.
Piemonte ligt op vrijwel dezelfde breedtegraad als de Bordeaux en de noordelijke Rhône, maar
alleen de temperatuur in de zomer is vergelijkbaar. Het klimaat van Piemonte is mild continentaal. De winters zijn koud, maar de temperatuur blijft doorgaans boven de -15 °C, de grens die wordt
aangehouden als schadelijk voor de wortelstok. De zomers van Piemonte zijn droog. Sinds 1997 komen er steeds meer perioden van extreme hitte en droogte voor. De herfst is er lang en zacht, wat ideaal is voor laatrijpende variëteiten. Het neerslaggemiddelde is vergelijkbaar met dat in de
Bordeaux. Voor- en najaar geven vaak hagel, een nachtmerrie voor elke wijnboer. De rivier Tanaro
en de heuvels met hun verschillen in hoogte en ligging bepalen voor een belangrijk deel het klimaat van de diverse districten. Zo ligt de gemiddelde temperatuur in Barbaresco tijdens het groeiseizoen (april-september) een halve graad hoger dan in Barolo (18,9 °C tegen 18,4 °C), mede door de
gemiddeld lagere ligging van het Barbarescodistrict en de warme lucht van de Povlakte, die Barbaresco bereikt via het dal van de Tanaro. Ook de zee heeft invloed op het klimaat. Koele lucht van
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
65
zee stabiliseert (vooral ’s nachts) het zuurgehalte van de druiven. De neerslag bedraagt 950 tot
1.200 mm per jaar, met mei en oktober als natste maanden. Hagel vormt soms een groot gevaar. De Piemontese bodem is tamelijk divers, met delen die een vulkanische oorsprong hebben.
Daarnaast spelen mariene resten, voornamelijk achtergebleven na het droogvallen van de zee die ooit tussen de Alpen en de Apennijnen lag, een grote rol. In de Langhe komen veel kalkhoudende bodems voor. De vorming van de Alpen en de afzettingen van diverse rivieren leidden uiteindelijk
tot het droogvallen van de Povlakte. Vooral in de regio Asti zijn veel mariene sedimenten zichtbaar. Piemonte is te verdelen in vijf gebieden (hoewel een verdere verdeling ook mogelijk is): •
Monferrato: Dit district omvat grote delen van de provincies Alessandria en Asti. Het is de
streek waar naast moscato vooral barbera en dolcetto floreren. De heuvels, die zelden hoger zijn dan 400 meter, werden gevormd in het tertiair en zijn daarmee relatief jong. De oudste
delen vinden we in de zogenaamde Alto Monferrato en Basso Monferrato, waar de witte grond bij onder andere Canelli en Casale rijk is aan leisteen, klei, zand en kalkrijke mergel. We
vinden hier ook veel mariene fossielen, die de hoge concentraties calciumcarbonaat verkla-
ren. Hier liggen enkele van de beste wijngaarden voor Barbera. Sommige delen van Alto Monferrato hebben rode bodems die rijk zijn aan ijzeroxide en magnesium, geschikt voor granen
en witte druiven. Jonger en zanderiger is de bodem rond de rivier Tanaro, die Alto Monferrato en Basso Monferrato van elkaar scheidt. •
L’Astigiano: Dit naar de stad Asti vernoemde district overlapt Monferrato. Alluviale afzettingen op een zanderige ondergrond spelen een hoofdrol in de bodemsamenstelling. De druivenras-
sen barbera, moscato, brachetto en ruchè leveren hier wijnen op met een eigen DOCG, maar
de streek brengt ook toegankelijke wijnen voort van dolcetto, freisa en grignolino. De moscato is de belangrijkste variëteit. •
Langhe: De naam Langhe (het meervoud van langa) is afgeleid van het Latijnse woord voor tong (lingua). De streek strekt zich uit over de provincies Cuneo, Asti en Alessandria. De
heuvels van de Langhe worden doorkruist door de rivieren Tanaro, Belbo, Bormida Millesimo en Bormida Spigno. De Tanaro vormt de natuurlijke grens tussen de gebieden Langhe en
Roero. In het noorden van het gebied lopen de hellingen geleidelijk af, maar de hellingen in het zuiden, bij Monforte d’Alba, zijn steil. De bodem van de Langhe kreeg zijn huidige vorm
en samenstelling tijdens het mioceen (23 tot ongeveer 5 miljoen jaar geleden). De compacte
bodem is rijk aan klei, kalkhoudende mergel, blauwe mergel, tufsteen, zand en zwavel bevattend krijt, aangevuld met talrijke fossiele resten. Uit de Langhe komen de prestigieuze Pie-
montese wijnen Barolo en Barbaresco. De verschillen tussen deze twee DOCG’s zijn slechts voor een deel gebaseerd op de samenstelling van de bodems. Qua hoofdbestanddelen zijn
er weinig verschillen tussen de bodem van Barbaresco en die van Barolo. In beide gebieden treffen we sedimentgesteenten uit het mioceen aan, die 7 tot 16 miljoen jaar oud zijn. De
bodems zijn over het algemeen kalkrijk, waarbij de pH in Barbaresco rond de 7,9 schommelt en die in Barolo zeker 8,5 is. De pH-waarde is van invloed op de beschikbaarheid en de
opname van voedingsstoffen en spoorelementen. Zo kunnen bij een (te) hoge pH de spoor-
elementen uit de bodem door de wortels van de druivenstok minder goed worden opgenomen
66
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
en remt een (te) lage pH de ontwikkeling van het bodemleven. In de Langhe onderscheiden we drie geologische bodemtypen die van belang zijn voor de wijnbouw in de streek:
– Marne di Sant’Agata Fossili: Dit is een relatief uniforme, homogene laag gesteenten in een
vrij groot gebied langs de Tanaro. Deze laag, die tot 400 meter dik kan zijn, noemen we Tor-
tonisch en hij bestaat uit zand uit het mioceen en grijsblauwe klei met veel mariene fossielen. Dit type gesteente vinden we vooral in Barbaresco, maar ook in de gemeenten La Morra en Barolo, waar de bodems over het algemeen iets lichtere wijnen geven.
– Arenarie di Diano d’Alba (Dianozandsteen): De zandsteenbodem die genoemd is naar het dorpje Diano d’Alba vinden we in de gemeenten Castiglione Falletto, Barolo en delen van
Monforte en Novello. De kleur van de bodem varieert van geelgrijs tot bruingrijs, mede afhan-
kelijk van de hoeveelheid zand, mergel, klei of kiezel. Deze bodem, die tot het zogenaamde Helvetische type behoort, is rijk aan calcium en is in staat goed gestructureerde, complexe wijnen voort te brengen. Het betreft een wat jongere bodem in het oostelijke deel van het
productiegebied van Barolo, die ontstaan is toen de Alpen omhooggedrukt werden door de Afrikaanse plaat.
– Lequio-formatie: Parallel aan de Marne di Sant’Agata Fossili, maar verder van de Tanaro,
ligt de vrij uitgestrekte Lequio-formatie. Ook de bodem hier behoort tot het Helvetische type. Wijngaarden in de gemeenten Monforte d’Alba en Serralunga d’Alba (en delen van Novello)
profiteren van deze gelaagde bodem, die rijk is aan klei, zandsteen en mergel. De lagen zijn doorgaans minder dan een meter dik, waardoor de verschillen tussen specifieke plaatsen aanzienlijk kunnen zijn.
•
Roero: Roero ligt aan de noordzijde (de linkeroever) van de Tanaro en strekt zich uit tot aan de heuvels van Monferrato. Zowel geografisch als administratief is Roero geen deel van de Langhe. De bodem is gevormd tijdens het plioceen, circa 5 tot 2,5 miljoen jaar geleden. De
grond is zeer rijk aan zand en ondanks mariene resten zuurder en minder kalkhoudend. De
wijnen uit dit gebied hebben doorgaans een lichtere structuur. In het bijzonder de druivenrassen arneis, barbera en favorita (vermentino) gedijen hier goed. Nebbiolowijnen uit Roero zijn wat zachter en rijpen eerder dan Barolo en Barbaresco. •
Noord-Piemonte: In het noorden van Piemonte (ten noorden van de Langhe, Roero en Monferrato) vinden we appellaties als Boca, Carema, Lessona, Ghemme en Gattinara. De bodem is
hier redelijk divers, met in Bramaterra en Gattinara restanten van een vulkaan die voor de vorming van de Alpen actief was. De bodem is hier zuurder dan in de Langhe en telt veel glaciale
afzettingen (onder andere in de DOC’s Boca en Carema). Ook bevat de bodem hoge percentages metalen als ijzer en magnesium. Daarnaast is de bodem rijk aan potassium (kalium). Les-
sona DOC wordt juist gekenmerkt door een meer zanderige bodem met mariene afzettingen. De wijngaarden bevinden zich over het algemeen op hellingen met een zuidelijke expositie en een goede afwatering. Naast nebbiolo, die in Noord-Piemonte spanna wordt genoemd, vinden we hier als blauwe druivenrassen ook vespolina en uva rara (alias bonarda novarese).
In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwamen enkele internationale druivenrassen op in Piemonte, zoals chardonnay, pinot noir en cabernet sauvignon. Deze zijn hier wel geaccepteerd, maar ze
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
67
Monferrato met op de achtergrond de Alpen
hebben Piemonte niet ‘veroverd’. De streek is een schatkamer aan inheemse en regionale variëteiten. De belangrijkste witte druivenrassen van Piemonte zijn arneis, cortese, erbaluce, favorita (vermentino) en moscato bianco. Dit laatste druivenras is vooral bekend om de mousserende wijnen uit Asti. Cortese kan op steeds grotere belangstelling rekenen.
Twee witte rassen die bijna verdwenen waren, timorasso en nascetta, zijn in opkomst en worden
beschouwd als beloften voor de toekomst. Timorasso is afkomstig uit de provincie Alessandria en
komt voornamelijk voor in het gebied Colli Tortonesi rond Curone, Grue en Ossona Borbera. Begin twintigste eeuw werd hij in Piemonte veel gekweekt, maar na de Tweede Wereldoorlog raakte hij
in de vergetelheid. Eind jaren tachtig is hij herontdekt. Wijnen ervan hebben een redelijk volle body en aroma’s van wit fruit, ananas, een mineraal accent en rokerige tonen die aan houtlagering doen denken, ook al wordt de wijn meestal in rvs gevinifieerd en opgevoed. De nascetta is een histori-
sche druif uit de streek rond de plaats Novello in het Barolodistrict (provincie Cuneo). De druif werd al genoemd in documenten uit de negentiende eeuw, maar verdween bijna door de phylloxeraramp. Wijnen ervan zijn gestructureerd en kunnen houtrijping goed verdragen.
Voor rode wijnen zijn de blauwe barbera, bonarda, brachetto, dolcetto, freisa, grignolino,
malvasia nera, nebbiolo, pelaverga en ruchè de belangrijkste druivenrassen. De nebbiolo is in
kwalitatief opzicht de druif die het meeste te bieden heeft, maar de aanplant is beperkt tot circa 5 procent. Barbera staat op bijna 50 procent van het wijngaardareaal in Piemonte aangeplant.
68
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De populariteit van barbera is echter tanende en het aandeel neemt gestaag af. Brachetto is een aromatische variëteit die vooral te vinden is in Asti, Roero en Alessandria. De totale aanplant
bedraagt circa 1.500 ha. De bekendste wijn ervan is Brachetto d’Acqui, een lichte, mousserende rode wijn met aroma’s van aardbeien en rozen. Grignolino, van oorsprong uit Monferrato, geeft lichtgekleurde rode en rosé wijnen met een relatief laag alcoholpercentage (11 à 12 procent),
zeer fruitige aroma’s, sterke zuren en een aanzienlijk tanninegehalte. Vooral de vele pitten van
de grignolino dragen bij aan de stevige tanninestructuur en bittere smaak van de wijnen. Vooral uit de DOC’s Grignolino d’Asti en Grignolino del Monferrato Casalese komen mooie wijnen van
deze druif. De aanplant van grignolino in Italië bedraagt ongeveer 1.300 ha. Het druivenras pelaverga krijgt de laatste jaren wat meer aandacht in de regio’s Verduno en Saluzzo. Voor Verduno DOC is pelaverga het basisdruivenras. De aromatische ruchè (ook bekend als moscatellina,
roché en rouchet) wordt als een autochtoon ras beschouwd rond Castagnole Monferrato in de provincie Asti. Dit zeldzame druivenras, waarvan slechts 100 ha is aangeplant, staat aan de
basis van de DOCG Ruchè di Castagnole Monferrato. Andere blauwe druivenrassen in Piemonte zijn onder meer albarossa, croatina (vaak ten onrechte bonarda genoemd), doux d’Henry en gamba rossa (gamba di Pernice).
Vermout
In Piemonte wordt veel vermout geproduceerd. De grootste producenten zijn gevestigd in
Turijn. Rode of witte wijn wordt met alcohol versterkt en op smaak gebracht met aromatische kruiden. Eenvoudige basiswijnen voor vermout komen vaak uit Sicilië en Apulië, maar er zijn
ook luxe varianten, zoals Barolo Chinato, waarvan de basiswijn een Barolo moet zijn. Vermout kan zowel (half)droog als zoet zijn.
De jaarlijkse wijnproductie in Piemonte schommelt rond 3 miljoen hl, waarvan ruim een derde wit
is en iets minder dan twee derde rood (inclusief rosé). Sinds het eind van de twintigste eeuw wint witte wijn gestaag aan populariteit. Piemonte telt het grootste aantal DOC’s en DOCG’s van alle
Italiaanse wijnregio’s: het merendeel van de wijnen, zo’n 80 procent, heeft een DOP-status. Pie-
monte is de enige regio in Italië die geen IGT-wijnen voortbrengt. De DOC’s Langhe, Monferrato,
Piemonte en Roero ondervangen dit door bijvoorbeeld ook internationale rassen toe te staan. Met name Piemonte DOC is erg flexibel.
De belangrijkste DOCG’s en DOC’s van Piemonte worden hieronder besproken. Alta Langa DOCG
Alta Langa is een in 2011 tot DOCG gepromoveerd herkomstgebied voor witte en rosé mous-
serende wijnen met een tweede gisting op fles (traditionele methode). Als basis voor de wijn is
minimaal 90 procent pinot nero en/of chardonnay voorgeschreven. De gebruikte druiven mogen
alleen afkomstig zijn uit de provincies Alessandria, Asti en Cuneo. De jaarlijkse productie is circa
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
69
Wijngaard bij Asti
2.500 hl. De minimale rijping is 30 maanden op fles (sur lie). Voor Riserva’s geldt een minimum van 36 maanden rijping op de gist. Als maximumrendement geldt 71,5 hl/ha. Asti DOCG
Asti DOCG dateert uit 1993. Met een wijngaardoppervlakte van zo’n 8.250 ha en een jaarlijkse productie van circa 8,5 miljoen flessen is het een van de grootste DOCG’s in Italië. Van de
productie is bijna 60 procent spumante en ruim 40 procent Moscato d’Asti. De DOCG is hoofd-
zakelijk gericht op één druivenras: moscato bianco (lokaal ook wel moscatello genoemd), die in Frankrijk bekendstaat als muscat blanc à petits grains. De DOCG wijnen bestaan uit minimaal
97 procent uit moscato bianco en mogen aangevuld worden met andere witte aromatische drui-
venrassen. Licht mousserende versies van de wijn worden al sinds de twaalfde eeuw genoemd. Sinds het einde van de negentiende eeuw kennen we twee varianten, een met een tweede gis-
ting op fles voor droge versies en een met een tweede gisting in autoclaven (metodo Martinotti) voor zoete(re) versies. Vooral in de VS is Moscato d’Asti erg populair.
De wijn was oorspronkelijk afkomstig uit de provincie Asti, maar tegenwoordig omvat de DOCG
vrijwel het gehele zuidoosten van Piemonte, met de steden Asti en Alessandria als centra. Bijna
de helft van de productie komt uit de provincie Cuneo. De gemiddelde plantdichtheid is 4.000 stokken per hectare en het oogstrendement is hoog (gemiddeld zo’n 80 hl/ha), wat de hoge productie
verklaart. Het gemiddelde wijngaardbezit is erg klein: wijngaarden zijn gemiddeld nog geen 2,5 ha
70
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
groot. Als gevolg van deze versnippering aan de ene kant en het grootschalige, industriële productieproces aan de andere kant hebben handelshuizen traditioneel altijd de productie gedomineerd,
met als gevolg ‘anonieme’ wijnen die uit de hele regio kwamen. Tegenwoordig bottelen steeds meer producenten hun eigen wijnen en zijn er zelfs single vineyard-wijnen op de markt.
Omdat de meeste (industriële) Asti’s een beperkt bewaarpotentieel hebben, wordt de most na de
oogst vaak licht gefilterd en opgeslagen bij 0 ºC om pas gebruikt te worden als de markt erom vraagt.
Dan wordt de most verwarmd, worden er gistculturen (en vaak ook suikers) aan toegevoegd en wordt
de wijn (verder) vergist in gesloten tanks. Dit proces neemt bij industriële wijnen slechts enkele dagen in beslag, maar voor wijnen van een hoger niveau duurt de gisting een tot drie maanden. Er is dus niet altijd sprake van een tweede gisting, maar vaak van een voortgezette gisting.
Onderscheiden worden de volgende typen, die allemaal van uitsluitend moscato bianco zijn gemaakt:
• Moscato d’Asti: Hierbij geldt een minimaal natuurlijk alcoholpercentage van 10 procent. De wijn
ondergaat een tweede gisting in autoclaven (minimaal 1 maand), resulterend in een wijn met een druk van maximaal 2,5 atmosfeer en een alcoholpercentage van 4,5 tot maximaal 6,5 procent.
Gewoonlijk worden voor Moscato d’Asti de rijpste en beste moscatodruiven gebruikt. De gisting van Moscato d’Asti wordt normaal gesproken door afkoeling gestopt. De wijn wordt vervolgens gefilterd (of gecentrifugeerd) en gebotteld. De zoetheid in de wijn is dus op een natuurlijke
manier ontstaan. Afhankelijk van de druk in de fles kan de producent kiezen voor afsluiting met een (dikke) kurk of een zogenaamde champagnekurk en een muselet.
• Asti (of Asti Spumante): Als minimaal natuurlijk alcoholpercentage geldt 9 procent. De wijn krijgt zijn mousse door een tweede gisting, die verplicht geschiedt in autoclaven (minimaal 1 maand).
De wijnen hebben een minimum alcoholpercentage van 6 procent. Asti Spumante is vaak droger dan Moscato d’Asti (door minder restsuiker) en heeft een hogere koolzuurdruk, minimaal 3
bar. Anders dan Moscato d’Asti is Asti volledig mousserend. Asti Spumante wordt vanwege het
hogere koolzuurgehalte gebotteld met een champagnekurk en een muselet. Sinds 2017 bestaat er ook een variant Asti Secco. Deze is in de praktijk niet strakdroog, met dezelfde dosage als
extra dry champagne (12 tot 17 gr/l restsuiker). Vanaf 2020 zijn voor Asti Spumante alle zoetheidsniveaus toegestaan en zijn de maximale alcoholpercentages afgeschaft.
• Asti (of Asti Spumante) Metodo Classico: Deze wijn heeft een potentieel alcoholpercentage van
minimaal 12 procent. De tweede gisting moet op fles plaatsvinden en resulteren in een wijn met minimaal 6 procent alcohol. De wijn moet minimaal 9 maanden sur lie rijpen. Het maximum-
rendement is 48 hl/ha, lager dan dat voor Asti Spumante en Moscato d’Asti. Ook voor de Asti
Metodo Classico zijn vanaf 2020 alle zoetheidsniveaus toegestaan en zijn de maximale alcoholpercentages afgeschaft.
• Moscato d’Asti Vendemmia Tardiva: Dit is een stille, zoete wijn van laat geoogste, al dan niet
ingedroogde druiven. Als minimumeis geldt een potentieel alcoholpercentage van 14 procent
voor de reguliere versie en van 15 procent voor wijnen uit de subzone Santa Vittoria d’Alba. De wijn mag pas 12 maanden na 1 december van het oogstjaar op de markt komen. Voor dit type geldt als gemiddeld maximumrendement slechts 30 hl/ha.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
71
Er zijn drie subzones binnen Asti: Canelli, Santa Vittoria d’Alba en Strevi. Strevi (voluit Strevi
Passito) kreeg in 2005 een eigen DOC-erkenning voor zoete wijnen van ingedroogde moscato-
biancodruiven (passito-stijl). De zone ligt in het uiterste oosten van het productiegebied. Veel wijn-
gaarden liggen er op zuidhellingen, waardoor de druiven goed rijp kunnen worden. Producenten
hier kunnen hun moscatowijnen, afhankelijk van de stijl en de voorwaarden waaraan ze voldoen, uitbrengen onder de naam Asti Strevi DOCG of Strevi DOC. Barbaresco DOCG
Barbaresco DOCG, erkend in 1980, ligt ten noordoosten en oosten van het stadje Alba. Het weste-
lijke deel van Barbaresco wordt doorsneden door de rivier Tanaro. De afgelopen decennia is het wijngaardareaal fors uitgebreid, maar het herkomstgebied Barbaresco meet met 1.200 ha, waarvan zo’n 700 ha productief is, maar net de helft van het areaal van Barolo. De jaarlijkse productie schommelt rond de 31.500 hl, bijna 4 miljoen flessen. Het gemiddelde maximumrendement is 56 hl/ha.
Barbaresco DOCG strekt zich uit over de gemeenten Barbaresco, Neive en Treiso, die samen
een driehoek vormen met Treiso als zuidelijkste punt. Een klein stukje van Alba (San Rocco Seno d’Elvio) is officieel ook deel van de productiezone. Barbaresco en Treiso zijn de belangrijkste
productieplaatsen voor Barbaresco; in Neive staat vooral moscato bianco aangeplant. De meeste wijngaarden liggen tussen 150 en 300 meter boven zeeniveau. Wijngaarden boven 550 meter
mogen geen druiven leveren voor Barbaresco. In en rond Treiso liggen de wijngaarden soms te
hoog (en dus te koel) voor een goede rijping van nebbiolo en staat meer dolcetto aangeplant. De
wijngaarden van Barbaresco liggen gemiddeld iets lager en warmer dan die van Barolo, waardoor de oogst in Barbaresco vaak eerder plaatsvindt.
De bodemverschillen tussen Barbaresco en Barolo zijn niet zo groot als soms gedacht wordt,
hoewel in Barbaresco iets meer zand en iets minder leem te vinden is. Vooral de iets minder hoge ligging van de wijngaarden en de nabijheid van de Tanaro zorgen ervoor dat wijnen van Barolo en Barbaresco in stijl en structuur verschillen. Een Barbaresco is over het algemeen wat lichter van
structuur en rijpt iets sneller. In de mond is hij vaak wat zachter en in zijn jeugd toegankelijker (soepelere tannine). Barolo wordt daarom wel de ‘koning’ genoemd en Barbaresco de ‘koningin’. De
wetgever heeft de subtiele verschillen tussen beide wijnen ook gehonoreerd. Het minimale natuur-
lijke alcoholgehalte van Barbaresco is met 12,5 procent een fractie lager dan dat van Barolo, zoals
er ook een iets minder lange rijpingstermijn is vereist. Een Barbaresco moet minimaal 26 maanden
rijpen, waarvan ten minste 9 maanden op hout. Voor een Barbaresco Riserva geldt een totale lagering van 50 maanden (inclusief minimaal 9 maanden op hout). Er zijn echter veel stijlverschillen. Bij een blindproeverij is het daarom lastig een lichte Barolo van een gecorseerde Barbaresco te
onderscheiden. In Barbaresco zijn sinds 2007 – Barbaresco was hier eerder mee dan Barolo – 66 Menzioni Geografiche Aggiuntive (cru’s) geregistreerd. Voorbeelden hiervan zijn Albesani, Asili,
Bricco di Neive, Montefico, Montestefano, Nervo, Ovello, Pajoré, Pora, Rio Sordo en Rizzi. Steeds vaker komen Barbaresco’s van één wijngaard op de markt.
72
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Barbaresco
Net als in Barolo was het tot de jaren tachtig van de vorige eeuw de algemene praktijk dat druiven erg laat werden geplukt, de extractie en maceratie lang duurde en de wijnen jarenlang rijpten in
grote houten foeders. Dit leverde tannineuze, vaak erg drogende wijnen op. Bij moderne vinificatiemethoden (gisting in rvs, kortere maceratie, kortere rijpingsperiode op Franse barriques) komt
het fruit meer op de voorgrond. Een combinatie van de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ school zien we ook.
Langzaam beweegt de trend zich weer naar een lange schilinweking (tot ruim een maand) en het gebruik van oude foeders.
Voor specifieke wijngaarden (cru’s) worden in Piemonte soms de woorden sorì of bricco
gebruikt. Deze woorden komen uit het Piemontese dialect. Sorì is de naam voor een ideale, zuidelijk geöriënteerde helling (waar de sneeuw het eerst smelt) en met bricco of bric wordt het beste perceel op de meest geschikte heuvel aangeduid. Barbera d’Asti DOCG
Met een omvang van zo’n 3.950 ha is deze DOCG, als zodanig erkend in 2008, goed voor ruim
225.000 hl wijn per jaar. De productie is uitsluitend rood. Er zijn twee subzones: Astiano (of Colli
Astiani) en Tinella. Deze twee namen zijn alleen voorbehouden aan de Superiore-versie van Barbera d’Asti. De subzone Nizza kreeg in 2014 een eigen DOCG-erkenning.
Voorgeschreven is minimaal 90 procent barbera, eventueel aangevuld met 10 procent niet-
aromatische druivenrassen uit de regio, waaronder freisa, grignolino en dolcetto. Als minimaal
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
73
alcoholpercentage geldt 12 procent voor de ‘gewone’ versie, 12,5 procent voor de Superiore en 13 procent voor de Riserva. Het maximumrendement is 63 hl/ha. Barbera d’Asti komt niet eerder op
de markt dan 1 maart van het jaar na de oogst, Barbera d’Asti Superiore niet eerder dan 14 maanden (waarvan minimaal 6 maanden op hout) na 1 november van het oogstjaar. Voor wijnen uit de
twee subzones geldt dat zij minimaal 24 maanden moeten rijpen, waarvan minstens 6 maanden op hout en 6 maanden op fles.
Barbera del Monferrato Superiore DOCG
Deze DOCG, erkend in 2008, is slechts 61 ha groot en levert een productie van circa 1.200 hl per jaar. De herkomstbenaming geldt alleen voor rode wijnen van minimaal 85 procent barbera en
maximaal 15 procent freisa, grignolino en/of dolcetto. Het minimale alcoholpercentage is 13 pro-
cent. Als maximumrendement geldt 70 hl/ha. De wijn moet minimaal 6 maanden houtrijping hebben gehad. Hij heeft meer concentratie en een hoger alcoholgehalte dan Barbera del Monferrato, die een DOC-status heeft (zie blz. 81). Barolo DOCG
Deze wereldberoemde DOCG uit 1980 telt ruim 2.000 ha aan wijngaarden en levert een jaarlijkse productie van bijna 89.000 hl. Het wijngaardareaal van Barolo is sinds eind jaren negentig van de
vorige eeuw sterk toegenomen. De productiezone ligt even ten zuidwesten van het stadje Alba, van de wijngaarden van Barbaresco DOCG gescheiden door die van Dolcetto di Diano d’Alba DOCG. Het gebied dankt zijn herkomstbenaming aan het kleine stadje Barolo, dat slechts een paar honderd inwoners telt, maar als wijnbouwgemeente glorieert.
In het herkomstgebied Barolo is ruim 1.500 ha wijngaard beplant met nebbiolo, verdeeld over een kleine duizend verschillende eigenaren, die samen jaarlijks gemiddeld 11 à 12 miljoen flessen
Barolo produceren. Het is een erg versnipperd gebied met veel kleine kavels, verspreid over 11
gemeenten. Het gemiddelde wijngaardbezit is nauwelijks 2 ha. De historische kern bestaat uit de
gemeenten Barolo, La Morra, Castiglione Falletto, Monforte d’Alba en Serralunga d’Alba. In 1909 werden aan de productiezone Grinzano en een deel van Novello en Verduno toegevoegd. Als
laatste, in 1966, werden delen van Diano d’Alba, Roddi en Cherasco tot het herkomstgebied Barolo gerekend. In Roddi en Cherasco is de aanplant van nebbiolo overigens zeer beperkt. In de nieuwe wijngaarden blijkt nebbiolo niet altijd goed te rijpen.
Het grootste deel van de Barolowijngaarden is gesitueerd op de steile hellingen van de gemeenten Barolo, Castiglione Falletto, La Morra, Monforte d’Alba, Novello, Grinzane Cavour en Serralunga d’Alba. Door het gebied stromen twee zijriviertjes van de Tanaro, Tallòria dell’Annunziata en Tal-
lòria di Castiglione, die het productiegebied in drie zones verdelen. De meeste wijngaarden liggen tussen 250 en 450 meter boven zeeniveau (tot een maximum van 540 meter hoogte), maar er
zijn ook vlakkere delen bij de plaats Verduno, waar de laatste jaren de meeste expansie is gere-
aliseerd. Gemiddeld liggen de wijngaarden van Barolo iets hoger dan die van Barbaresco. Vooral rond Serralunga d’Alba liggen hoge wijngaarden, zoals de cru Francia. De samenstelling van de
74
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Oogsttijd in de wijngaard Cannubi (Barolo)
bodem is niet overal hetzelfde. De vrij arme, schrale bodems rond Serralunga d’Alba, Castiglione Falletto en ten noorden van Monforte d’Alba bevatten relatief veel zandsteen (Helvetisch), wat
stevige, geconcentreerde en volle wijnen oplevert die moeten rijpen, zeker omdat ze streng en
tannineus kunnen zijn in hun jeugd. In de gemeenten La Morra en Barolo, in het westen van het
productiegebied, is de bodem compacter, vruchtbaarder, kalkhoudend en mergelrijk (Tortonisch),
wat resulteert in fruitigere, zachtere en vaak aromatischere wijnen, die al jong toegankelijk zijn. In Castiglione Falletto worden wijnen gemaakt die beide karakteristieken delen.
De meeste wijngaarden zijn in kaart gebracht en diverse genieten een beschermde status als cru, hoewel er geen officiële, wettelijk erkende classificatie is. In totaal zijn er 181 van deze Menzioni Geografiche Aggiuntive geregistreerd. Enkele bekende cru’s zijn Bric dël Fiasc, Bricco Boschis,
Bricco Rocche, Brunate, Bussia, Cannubi, Francia, Ginestra, Lazzarito, Monfalletto, Monprivato,
Ornato, Prapo, Rocche dell’Annunziata en La Serra. Bijna alle goede producenten brengen tegenwoordig wel een Barolo uit één wijngaard op de markt.
Barolo heeft, net als Pinot Noir, zelden een erg diepe kleur en wordt in zijn jeugd gekenmerkt door
aroma’s van kersen, rode bessen en pruimen, die na enige jaren rijping plaatsmaken voor aroma’s
van teer, vers gelooid leer, drop, rozen en truffel. De wijn is altijd van 100 procent nebbiolo gemaakt. Het maximumrendement is 56 hl/ha, net als dat voor Barbaresco. Het minimale natuurlijke alcohol-
percentage is 13 procent, iets hoger dan voor Barbaresco geldt. De huidige wettelijke regels inzake de rijping schrijven 38 maanden rijping voor, waarvan minimaal 18 maanden op hout. Een Barolo Riserva DOCG moet 62 maanden rijpen, waarvan eveneens minimaal 18 maanden op hout.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
75
Een klassieke Barolo ondergaat een traditionele vinificatie met een inweking op de schillen en een gisting van een tot twee maanden en een rijping van vier jaar (tot zelfs acht jaar) op grote vaten
van Slavonisch eikenhout. De lange lagering op vat is nodig om de harde tannine te verzachten.
Modernisten daarentegen passen allerlei innovatieve technieken toe, zoals temperatuurgecontro-
leerde gisting en het gebruik van roterende gistingstanks, die de tijd van de inweking, extractie en alcoholische gisting beperken tot enkele dagen of hooguit twee weken. Ook gebruiken zij Franse
barriques in plaats van grote botti. In beide gevallen is het primaire doel het temmen van de tannine, naast het fixeren van kleur en fruitaroma’s. Over het algemeen is modern gemaakte Barolo wat
eerder op dronk. Sommige producenten hanteren een mix van traditionele en moderne technie-
ken. Vandaag de dag kan de inweking op de schillen 20 tot 30 dagen in beslag nemen en is een
houtrijping van maximaal twee jaar eerder regel dan uitzondering. Er is een zekere tendens waar-
neembaar om wat meer traditioneel te werken, met grote vaten en langdurige maceratie, omdat de
levensduur van veel moderne Barolo’s op fles beperkt is gebleken en soms zelfs voortijdige oxidatie (premox) optreedt. Zo evolueert het wijn maken in Barolo met de jaren, gestuurd door de voorkeur van de consument en technologische inzichten. Betere klonen, hogere plantdichtheden en lagere opbrengsten hebben ontegenzeggelijk voor een betere kwaliteit gezorgd. Brachetto d’Acqui DOCG
Brachetto d’Acqui werd in 1996 als DOCG erkend. Het productiegebied is zo’n 650 ha groot.
Het centrum van de productie is Acqui Terme in de provincie Alessandria, in het zuidoosten van
Piemonte. De geproduceerde wijn is lichtrood en gemaakt van minimaal 97 procent brachetto, een druivenras met een floraal karakter. Deze brachetto wordt als autochtoon beschouwd maar zou
een Franse origine kunnen hebben. Brachetto d’Acqui is doorgaans zoet en qua stijl vergelijkbaar met Moscato d’Asti. Hij wordt gemaakt als frizzante, spumante en zoete passito. De meeste Bra-
chetto d’Acqui is lichtzoete frizzante met een alcoholpercentage van hooguit 6 procent. Bij desserts met vers zomerfruit als frambozen en aardbeien is het de ideale wijn. Dogliani DOCG
In de districten rond Barolo en Barbaresco zijn de beste wijngaarden doorgaans voorbehouden aan de teelt van nebbiolo. Op percelen van gemiddelde kwaliteit staat barbera aangeplant. De
dolcetto moet het doen met de resterende delen en dat levert uiteraard zelden fraaie wijnen op. Over het algemeen wordt de dolcetto in deze gebieden dan ook beschouwd als weinig interessant. Maar Dogliani is een uitzondering, net zoals Nizza dat is voor wijnen van barbera. In
Dogliani wordt de dolcetto al eeuwen beschouwd als een belangrijk druivenras. Hier zijn juist de beste wijngaarden met dolcetto beplant en alleen dit verklaart al het grote kwaliteitsverschil met
Dolcetto’s uit andere districten. Dolcetto is hier geen bijproduct maar de meest prestigieuze wijn. Dogliani DOCG (voorheen Dolcetto di Dogliani Superiore DOCG) werd gedefinieerd in 2005 en
omvat 992 ha, goed voor een productie van ruim 21.000 hl wijn per jaar. In 2011 werd de produc-
tiezone van Dolcetto delle Langhe Monregalesi DOC aan Dogliani toegevoegd. Wijngaarden voor Dogliani DOCG liggen op een hoogte van maximaal 800 meter. De wijnen zijn uitsluitend rood.
76
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Diano d’Alba
Voor de gewone Rosso geldt een minimum van 12 procent alcohol en voor de Superiore 13 procent. De maximumopbrengst is 56 hl/ha; voor Dogliani Superiore is dat 47,6 hl/ha. Voor wijnen
met de vermelding van een specifieke wijngaard is de maximumopbrengst lager. Zowel Dogliani als Dogliani Superiore mag pas vanaf 12 maanden na de oogst op de markt komen. Dolcetto di Diano d’Alba / Diano d’Alba DOCG
Diano d’Alba ligt ten zuiden van Alba. De wijngaarden liggen op een hoogte van maximaal 550
meter. Het productiegebied werd in 2010 als DOCG erkend. Van een wijngaardareaal van circa 263 ha wordt uitsluitend rode wijn van 100 procent dolcetto geproduceerd. De gemiddelde maximumop-
brengst is 56 hl/ha. De wijnen kunnen als toevoeging op het etiket een van de 75 erkende Menzioni Geografiche Aggiuntive hebben. In dat geval is de maximumopbrengst veel lager. De Superiore komt niet eerder op de markt dan 10 maanden na 1 november van het oogstjaar. Dolcetto di Ovada Superiore / Ovada DOCG
Dit is een ietwat obscure DOCG uit 2008 voor wijnen van 100 procent dolcetto uit Ovada en omliggende gemeenten. Wijngaarden liggen op een hoogte van maximaal 600 meter. Het maximum-
rendement is beperkt tot 49 hl/ha. Voor vigna-wijnen is het maximumrendement lager. Dolcetto di Ovada Superiore heeft een goede reputatie en kan goed rijpen.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
77
De rivier Sesia in het noorden van Piemonte, die de gebieden Ghemme en Gattinara scheidt
Erbaluce di Caluso / Caluso DOCG
Caluso is een kleine wijnstreek bij Ivrea in het noordwesten van Piemonte. In 2010 werd het als
DOCG erkend. Gletsjers in deze streek hebben niet alleen het meer van Viverone gevormd, maar ook bodems met klei, kiezel en leisteen die rijk zijn aan fosfor, magnesium en kalium. Mede door
de gematigde temperaturen in de vallei – zelfs in augustus komt de temperatuur nauwelijks boven de 25 °C uit – zijn de omstandigheden ideaal voor witte wijnen en in het bijzonder voor het lokale druivenras erbaluce. Druivenstokken staan aangeplant op een hoogte van 200 tot 500 meter
boven de zeespiegel. Als maximumrendement geldt 77 hl/ha. Voor wijnen met de vermelding van
een specifieke wijngaard (vigna) geldt een veel lager maximumrendement. De herkomstbenaming
betreft drie typen wijn: Erbaluce di Caluso, Caluso Passito (inclusief Riserva) en Erbaluce di Caluso Spumante. De Spumante moet minstens 15 maanden sur lie hebben gelegen, net als champagnes zonder jaartal dus.
Gattinara DOCG
Gattinara is de naam van een kleine DOCG (nog geen 100 ha), die werd erkend in 1990. Het pro-
ductiegebied ligt ten noordwesten van Novara in het noorden van Piemonte, op de rechteroever van de rivier Sesia. Het gebied is genoemd naar het stadje Gattinara. Aan de overkant van de Sesia ligt
Ghemme DOCG. De wijngaarden van Gattinara, die op een hoogte van 250 tot 550 meter boven de zeespiegel liggen, krijgen iets meer zon dan die van Ghemme. Als gemiddeld maximumrendement ldt 56 hl/ha. De herkomstnaam geldt alleen voor rode wijn. Wijnen die buiten de DOCG-richtlijnen
vallen, kunnen aanspraak maken op de DOC-status van Coste della Sesia, Bramaterra of Lessona.
78
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het dorpje Gavi
Gattinara wordt gemaakt van minimiaal 90 procent nebbiolo (lokaal spanna genoemd), aangevuld met maximaal 10 procent uva rara en/of maximaal 4 procent vespolina. In de praktijk wordt vaak uitsluitend nebbiolo gebruikt. Uva rara en vespolina werden in het verleden vooral gebruikt om wijnen van onrijpe nebbiolodruiven te verzachten en deze meer kleur te geven. Gattinara rijpt
verplicht 35 maanden, waarvan 24 op hout. De Riserva moet 47 maanden rijpen, waarvan 36 op
hout. In de meeste gevallen gaat het om grote eikenhouten vaten. Veel Gattinara komt uit als single vineyard-wijn. Goede Gattinara kan zeker tien jaar mee. Gavi / Cortese di Gavi DOCG
Gavi werd in 1998 als DOCG erkend voor droge witte wijn van het druivenras cortese. De productiezone omvat zo’n 1.460 ha aan wijngaarden ten noorden van Genua. De oorspronkelijke
naam is Cortese di Gavi, naar het plaatsje Gavi in de provincie Alessandria. In totaal hebben elf gemeenten in het zuidoosten van deze provincie recht op de herkomstbenaming. Op het etiket van Gaviwijnen kan de naam van een gemeente of een specifieke wijngaard staan, maar in de
praktijk komt dit zelden voor en is de wijn geproduceerd van een blend van druiven uit verschillende gemeenten.
Karakteristiek voor de wijn zijn een bleekgele kleur, een zacht, fruitig aroma van geel fruit, frisse
zuren en niet zelden impressies van kalk en mineralen. Er zijn ook frizzante- en spumante-versies. Alle varianten moeten gemaakt zijn van 100 procent cortese. Het maximumrendement voor reguliere Gavi (stil of mousserend) is gemiddeld 66,5 hl/ha, maar voor Gavi Riserva, Gavi Riserva
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
79
Spumante Metodo Classico en vigna-wijnen (met de naam van een specifieke wijngaard op het
etiket) is dat aanmerkelijk lager. De meeste producenten passen temperatuurcontrole toe bij het gisten en gebruiken voor de gisting en rijping roestvrij staal. Gavi kan verbazingwekkend goed
ouderen, ook al is de druif zelf gevoelig voor oxidatie. De Bianco Riserva rijpt minimaal één jaar in
de kelder, waarvan minimaal 6 maanden op fles. De Riserva Spumante Metodo Classico rijpt minimaal 2 jaar, waarvan minimaal 18 maanden sur lie. Ghemme DOCG
Het productiegebied Ghemme, genoemd naar het stadje Ghemme, ligt tegenover Gattinara op de linkeroever van de Sesia. Deze rivier scheidt de alluviale bodem in Ghemme van de meer vulkanische bodem in Gattinara. De wijngaarden van Ghemme liggen op een hoogte van 220 tot 400
meter. Het gebied kreeg zijn DOCG-status in 1997. De wijn, altijd rood, is samengesteld uit mini-
maal 85 procent nebbiolo (spanna) en maximaal 15 procent vespolina en/of uva rara. Hij rijpt ten
minste 34 maanden (gerekend vanaf 1 november na de oogst), waarvan minimaal 18 op hout en 6
op fles. Ghemme Riserva rijpt ten minste 46 maanden, waarvan 24 op hout en 6 op fles. Het gemiddelde maximumrendement is 56 hl/ha. Voor wijnen met de vermelding van een specifieke wijngaard is het maximumrendement wat lager. Nizza DOCG
Nizza is een zelfstandige DOCG voor wijnen die tot 2014 onder de herkomstbenaming Barbera d’Asti DOCG vielen. Nizza is een van de warmste zones in het gebied van Asti en levert traditioneel de rijp-
ste barberadruiven. Het productiegebied is circa 250 ha groot en omvat de plaats Nizza Monferrato en 17 omliggende gemeenten, verspreid over de provincies Cuneo, Asti en Alessandria. Wijn van Nizza DOCG is altijd rood en wordt uitsluitend van barberadruiven gemaakt. De wijn vertegenwoordigt de
top in barberawijnen. De voorschriften zijn streng, ook als het gaat om snoeimethoden en ligging van de wijngaarden. De maximumopbrengst is slechts 49 hl/ha. Voor vigna-wijnen is dat nog lager. Het
voorgeschreven alcoholpercentage is minimaal 13 procent en 13,5 procent voor wijnen waarbij op het etiket de wijngaard vermeld staat. Als minimale lagering geldt een duur van 18 maanden, waarvan 6 op hout. Een Riserva moet minimaal 30 maanden rijpen, waarvan 12 maanden op hout. Roero DOCG
Op de zanderige linkeroever van de rivier Tanaro, ten noordwesten van Alba, ligt het productiegebied Roero, dat ruim 1.000 ha telt. De DOCG-erkenning kreeg het gebied in 2004. De herkomstbenaming geldt voor rode en witte wijnen. Rode Roero (inclusief Riserva) wordt gemaakt van minimaal 95
procent nebbiolo. Hij rijpt minimaal 20 maanden. De Riserva rijpt 32 maanden. Voor beide soorten
geldt een minimale houtrijping van 6 maanden. Hij heeft in de regel wat minder body dan Barolo of
Barbaresco en is sneller op dronk. Witte Roero komt uit onder de naam Roero Arneis en is van mini-
maal 95 procent arneis gemaakt. Er bestaat ook een mousserende versie van, die in allerlei varianten voorkomt, van brut nature tot dolce. Het maximumrendement is gemiddeld 70 hl/ha voor de witte
wijnen en 56 hl/ha voor de rode. Voor wijnen die uitkomen met de naam van een specifieke wijngaard ligt het maximumrendement fors lager.
80
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Ruchè di Castagnole Monferrato DOCG
Ruchè di Castagnole Monferrato, als DOC erkend in 1987 en als DOCG in 2010, is een klein
herkomstgebied van circa 120 ha in de provincie Asti, genoemd naar het plaatsje Castagnole Monferrato. De wijngaarden liggen op een hoogte van 120 tot 400 meter. Als gemiddelde maximum-
opbrengst geldt 63 hl/ha, met dien verstande dat het maximumrendement voor vigna-wijnen lager is. De geproduceerde wijn is altijd rood, gemaakt van minimaal 90 procent ruchè en maximaal 10 procent barbera en/of brachetto. Terre Alfieri DOCG
In 2019 promoveerde Terre Alfieri van DOC naar DOCG. Terre Alfieri kreeg in 2009 de DOC-status en is genoemd naar graaf Vittorio Alfieri, dichter en toneelschrijver in 1749 in Asti geboren. De
nieuwe DOCG omvat 11 gemeenten, 7 in de provincie Asti (Antignano, Celle Enomondo, Cisterna
d’Asti, Revigliasco, San Damiano, San Martino Alfieri en Tigliole) en 4 in de provincie Cuneo (Cas-
tellinaldo, Govone, Magliano Alfieri en Priocca). Voor Terre Alfieri Nebbiolo en Terre Alfieri Arneis is minimaal 85 procent van de betreffende druif voorgeschreven. Arneis Superiore moet 6 maanden rijpen, de Nebbiolo 12 maanden (waarvan minstens 6 in houten vaten) De Nebbiolo Riserva rijpt minimaal 24 maanden, waarvan minimaal 12 maanden in houten vaten. Barbera d’Alba DOC
Barbera d’Alba, als DOC erkend in 1970, telt zo’n 1.600 ha aan wijngaarden. De wijngaarden liggen op een hoogte van maximaal 650 meter boven de zeespiegel. Er wordt alleen een Rosso en Rosso
Superiore geproduceerd, beide van minimaal 85 procent barbera en maximaal 15 procent nebbiolo. De Superiore rijpt minimaal 12 maanden, waarvan 4 op hout. Over het algemeen is de kwaliteit
van de Barbera’s uit Alba wat lager dan die uit Asti (Barbera d’Asti), mede doordat de barberadruif
in Alba vaak staat aangeplant op minder goede plaatsen, waar nebbiolo niet goed rijpt, terwijl hij in de productiezone van Barbera d’Asti juist op de beste wijngaardlocaties is aangeplant en alle aandacht krijgt. Het gemiddelde maximumrendement is 70 hl/ha. Voor wijnen van één wijngaard geldt een lagere maximumopbrengst.
Barbera del Monferrato DOC
Het herkomstgebied Barbera del Monferrato kreeg in 1970 een DOC-erkenning. Het gebied is zo’n 1.100 ha groot en valt grotendeels samen met dat van Barbera d’Asti. De productiezone telt meer
dan 200 gemeenten in de provincies Asti en Alessandria. Voor de ligging van de wijngaarden is een hoogte van maximaal 650 meter vastgesteld. Onder de naam Barbera del Monferrato wordt uit-
sluitend rode wijn geproduceerd van minimaal 85 procent barbera en maximaal 15 procent freisa, grignolino en/of dolcetto. De wijn kan stil of frizzante zijn. Vigna-wijnen komen alleen uit als stille
wijn. Als minimaal alcoholpercentage geldt 11,5 procent. De maximumopbrengst is vastgesteld op
70 hl/ha voor de reguliere wijnen en 63 hl/ha voor wijnen afkomstig van één wijngaard. Barbera del Monferrato Superiore heeft sinds 2008 een eigen DOCG-status (zie blz. 74). Over het algemeen kan Barbera del Monferrato wat minder goed ouderen dan Barbera d’Alba.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
81
Boca DOC
Ten noorden van Gattinara ligt het kleine district Boca, dat in 1969 een DOC-status kreeg. Het
wijngaardareaal is nog geen 20 ha. De wijngaarden zijn aangeplant op een hoogte van 300 tot
maximaal 550 meter. De herkomstbenaming geldt uitsluitend voor rode wijnen. Voorgeschreven is een percentage van minimaal 70 tot 90 procent nebbiolo (spanna), aangevuld met maximaal
10 tot 30 procent uva rara (alias bonarda novarese) en/of vespolina. Voor de Rosso is een rijping
van minimaal 34 maanden voorgeschreven, waarvan 18 maanden op hout. Voor de Riserva geldt een rijpingsduur van minimaal 46 maanden, waarvan 24 op hout. Het gemiddelde maximumrendement is 56 hl/ha. Voor vigna-wijnen geldt een lagere toegestane opbrengst. Carema DOC
Carema is een klein, bergachtig gebied tegen de grens met de Aostavallei (subzone Donnaz). Het totale wijngaardareaal is theoretisch circa 120 ha, maar slechts een klein deel daarvan is
productief. In 2014 leverde niet meer dan 16 ha wijn op voor Carema DOC. Carema is het noor-
delijkste gebied van Piemonte waar nebbiolo staat aangeplant. In sommige jaren is chaptalisatie toegestaan. De druivenstokken staan op terrassen van 300 tot 600 meter hoogte aangeplant
op de steile hellingen van de Monte Maletto. Als geleidingssysteem wordt traditioneel tendone gebruikt (zie blz. 46). De pergola’s worden ondersteund door pijlers van steen.
De DOC-erkenning van Carema dateert uit 1967 en geldt alleen voor rode wijnen. Deze worden gemaakt van nebbiolo, hier picutener genoemd, die minimaal 85 procent van de wijn moet uit-
maken. Het gemiddelde rendement mag maximaal 56 hl/ha zijn. De wet schrijft een lagering van minimaal 24 maanden voor (voorheen was dat 48 maanden), waarvan 12 maanden op eiken- of kastanjehout (voorheen 24 maanden). De Riserva rijpt 36 maanden, waarvan eveneens 12 op hout. Caremawijnen hebben over het algemeen een hogere zuurgraad en minder body dan Nebbiolo’s uit de Langhe en Gattinara. Goede exemplaren kunnen decennia op fles rijpen. Colli Tortonesi DOC
Colli Tortonesi is een in 1973 erkend DOC-gebied van 185 ha, dat een grote verscheidenheid aan wijntypen voortbrengt. De meeste wijnen worden gemaakt van typisch Piemontese drui-
venrassen zoals cortese, favorita, timorasso, barbera, dolcetto en croatina, maar internationale
variëteiten zijn ook toegestaan. De timorasso wordt gezien als de druif met de meeste toekomst in deze streek.
De Bianco, Rosato en Rosso mogen van elk percentage van de in de streek voorkomende
druivenrassen gemaakt worden. Toegestane maximumrendementen variëren van 52 hl/ha tot 84 hl/ha, afhankelijk van het druivenras. De Moscato is gemaakt van 100 procent moscato bianco. Voor de Timorasso en Cortese geldt een minimum van 95 procent van de desbetreffende druif.
De Timorasso rijpt minimaal 10 maanden, de Timorasso Riserva 21 maanden. Voor de Cortese Riserva geldt een minimale rijping van 12 maanden en voor de Cortese Superiore minimaal 13 maanden (inclusief 6 op hout). Voor de Barbera, Dolcetto, Croatina en Favorita is minimaal
82
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Timorasso Timorasso is een oud wit druivenras uit de provincie Alessandria en dan voornamelijk uit de Colli Tortonesi rond Curone, Grue en Ossona Borbera.
Het ras was bijna verdwenen (door phylloxera etc.), maar is dankzij wijnmaker Walter
Massa sinds de eeuwwisseling weer in beeld als Piemontese specialiteit. De druif geeft
weinig fruit maar een goede structuur voor wijnen met een medium tot volle body en aro-
ma’s van wit fruit, ananas en rokerige tonen die soms aan houtlagering doen denken, ook al wordt de wijn meestal in RVS gevinifieerd en opgevoed. Langere rijping op de lie geeft stevige, karaktervolle wijnen met een mooi bewaarpotentieel van minimaal 10 jaar. Door de combinatie van fraîcheur, kracht en complexiteit wordt de wijn gezien als misschien wel de meest interessante voor de toekomst.
De beste wijnen worden uitgebracht onder vermelding van de naam Derthona, de historische naam van de stad Tortona. Aan een eigen DOC voor de Timorrasso uit de regio wordt gewerkt.
85 procent van het op het etiket vermelde druivenras vereist. De Spumante wordt gemaakt van minimaal 95 procent cortese. De twee subzones van Colli Tortonesi zijn Monleale (alleen voor Barbera) en Terre di Libarna (voor Bianco, Rosso, Timorasso en Spumante). Cortese dell’Alto Monferrato DOC
Dit productiegebied van circa 240 ha, verspreid over de provincies Asti en Alessandria, kreeg in 1979 een DOC-status. De productie betreft witte wijnen (inclusief Spumante) van minimaal 85 procent
cortese en maximaal 15 procent andere, niet-aromatische druivenrassen. Het gemiddelde rendement mag maximaal 70 hl/ha zijn. De Spumante kan qua zoetheid variëren van brut nature tot brut. Dolcetto d’Acqui DOC
Dolcetto d’Acqui werd in 1972 als DOC erkend. Het productieve wijngaardareaal bedraagt circa
160 ha. De herkomstbenaming geldt voor rode wijnen van 100 procent dolcetto uit de gemeente
Acqui Terme en omgeving. De bodem is hier rijk aan klei, kalk en tufsteen. Als maximumrendement geldt 56 hl/ha. De Superiore mag pas 1 jaar na de oogst op de markt komen. Dolcetto d’Alba DOC
Dolcetto d’Alba is met circa 1.360 ha een groot DOC-gebied. De DOC-erkenning dateert uit 1974. De wijngaarden, die niet hoger dan 650 meter mogen liggen, zijn te vinden in de stad Alba en
omgeving. Er zijn zo’n 25 gemeenten die Dolcetto d’Alba mogen produceren. Ook de gemeenten
Barolo, Monforte d’Alba, Serralunga d’Alba en Treiso behoren daartoe. De herkomstbenaming geldt voor rode wijnen van 100 procent dolcetto. Naast een ‘gewone’ Rosso is er ook een Superiore.
Deze mag pas 1 jaar na de oogst op de markt komen. Het maximumrendement is 63 hl/ha. Voor
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
83
wijnen die op de markt komen met de vermelding van een specifieke wijngaard is het maximumrendement 56 hl/ha. Voor deze vigna-wijnen geldt ook een hoger minimaal natuurlijk alcoholpercentage.
Dolcetto d’Asti DOC
Ook Dolcetto d’Asti werd in 1974 als DOC erkend. Het productiegebied (135 ha) is veel kleiner dan dat van Dolcetto d’Alba en ligt in de provincie Asti. De wijngaarden liggen alleen op de heuvels van het district en niet in het dal. Als maximumrendement is 56 hl/ha vastgesteld. De geproduceerde
wijnen, altijd rood, worden gemaakt van 100 procent dolcetto. Dolcetto d’Asti Superiore mag niet eerder op de markt komen dan 12 maanden vanaf 1 januari na de oogst. Langhe DOC
Langhe, als DOC erkend in 1994, is een omvangrijk productiegebied (zo’n 1.370 ha) ten zuiden van
Alba in de provincie Cuneo. De bodem is hier rijk aan klei en mergel en zwaarder dan aan de linkeroever van de Tanaro. Ook een klein deel op de grens met Roero DOCG, op de linkeroever van de
Tanaro, valt onder Langhe DOC. De wijngaarden van Langhe DOC kunnen heel hoog liggen, tot 800 meter boven de zeespiegel. Dat is hoger dan voor de meeste DOC(G)’s is toegestaan.
De DOC-regels staan stille, mousserende, zoete, witte, rosé en rode wijnen wijnen toe, al dan
niet met vermelding van het druivenras. Deze DOC fungeert voornamelijk als een soort vangnet
voor gedeclasseerde wijnen uit zones van de Langhe die een eigen, specifieke DOC(G) hebben,
zoals Barolo, Barbaresco of Dolcetto d’Alba. Het kan hierbij gaan om wijnen die van internationale
druivenrassen zijn gemaakt of om wijnen van lokale rassen (zoals nebbiolo) die minder lang rijpen. Toegestaan zijn de blauwe druivenrassen barbera, cabernet sauvignon, dolcetto, freisa, merlot,
nebbiolo en pinot nero en de witte druivenrassen arneis, chardonnay, favorita, nascetta, riesling (!), rossese bianco en sauvignon blanc. Wijnen van arneis mogen alleen uit een beperkt aantal
gemeenten komen. Het maximumrendement voor de meeste wijnen is 70 tot 77 hl/ha. Voor wijnen afkomstig uit één wijngaard geldt een lager maximumrendement.
De reguliere Bianco en Rosso mogen worden gemaakt van een vrij percentage van de toegestane druivenrassen. Als er één druivenras op het etiket vermeld staat, dan maakt dit minstens 85
procent van de samenstelling uit. De Rosato is van minimaal 60 procent barbera, dolcetto en/of
nebbiolo gemaakt en de novello is altijd een Dolcetto. De frizzante-versie is altijd een Freisa. Naast
De DOCG-wetgeving bepaalt dat producenten van tevoren moeten opgeven hoeveel DOCGwijn gedeclareerd zal worden. Wanneer de productie hoger uitvalt dan de producent heeft
opgegeven, bijvoorbeeld in een warm en goed jaar, dan mag dit surplus niet onder de naam van de desbetreffende DOCG worden verkocht. Dat deel kan dan gedeclasseerd worden. Barbaresco DOCG wordt zo bijvoorbeeld Langhe Nebbiolo DOC.
84
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het dorpje Novello in de Langhe
de droge versies zijn er ook enkele zoete: Passito Bianco (minimaal 60 procent arneis, chardonnay, nascetta en/of riesling), Passito Arneis (minimaal 85 procent arneis) en Passito Rosso (minimaal
85 procent barbera, dolcetto en/of nebbiolo). Als een fles Langhe Nascetta (alias Nas-cëtta) op het etiket de toevoeging van de gemeente (comune) Novello heeft, dan is deze witte wijn van uitslui-
tend nascettadruiven gemaakt. Lessona DOC
Lessona is een klein wijngebied ten oosten van de stad Biella. De DOC-erkenning dateert uit 1976. Het is lastig om hier druiven te telen, mede vanwege het onvoorspelbare klimaat. De bodem is relatief zanderig. Door de lage opbrengsten – maximaal 56 hl/ha, maar in de praktijk vaak fors
minder – is de wijn relatief duur. Wijngaarden liggen tussen 200 en 500 meter boven de zeespiegel. De wijnen, altijd rood, bestaan uit minimaal 85 procent nebbiolo (spanna) en maximaal 15 procent
vespolina en/of uva rara. De reguliere Rosso rijpt ten minste 22 maanden, waarvan 12 op hout, de Riserva minimaal 46 maanden, waarvan 30 op hout. Monferrato DOC
Het productiegebied van Monferrato, als DOC erkend in 1994, ligt verspreid over de provincies Asti en Alessandria. De zone is vrij groot, zo’n 1.200 ha, en komt grotendeels overeen met die van Bar-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
85
bera d’Asti DOCG. Monferrato is een vrij algemene DOC voor wit, rosé en rood. De reguliere Bianco en Rosso kunnen gemaakt worden van een vrij percentage van de vele druivenrassen uit de streek,
zowel regionale als internationale. De belangrijkste druivenrassen zijn barbera, bonarda piemontese, cabernet franc, cabernet sauvignon, cortese, dolcetto, freisa, grignolino, nebbiolo en pinot nero.
Maximumrendementen variëren van 63 tot 77 hl/ha, afhankelijk van het druivenras. Als op het etiket
de naam staat van een van de hiervoor genoemde druivenrassen, dan is de wijn samengesteld uit ten
minste 85 procent van het betreffende druivenras. In theorie kan een witte Monferrato van 100 procent sauvignon blanc of chardonnay zijn gemaakt, maar op het etiket staat dan Langhe Bianco. De rosé
versie heet Chiaretto of Ciaret en is samengesteld uit minimaal 85 procent van een of meerdere van de genoemde blauwe druivenrassen. Voor de Cortese wordt de subzone Casalese onderscheiden. Nebbiolo d’Alba DOC
Dit productiegebied van zo’n 700 ha rond de stad Alba werd in 1970 als DOC erkend. De meeste wijngaarden liggen op de noordoever van de Tanaro in de heuvels van de streek Roero, waar de grond wat meer zand bevat dan in omliggende gebieden. De productiezone valt vrijwel geheel
samen met die van Roero DOCG. Wijngaarden mogen niet hoger dan 650 meter liggen. Sommige wijngaarden liggen in het gebied van Barolo, maar zijn uitgesloten van de Barolo-herkomstbenaming. De herkomstbenaming Nebbiolo d’Alba geldt voor stille rode wijnen en rode of rosé Spu-
mante. Alle wijnen worden uitsluitend van nebbiolo gemaakt. Het maximumrendement voor de stille rode wijnen (inclusief de Superiore) is 63 hl/ha en voor de Spumante (rood of rosé) 77 hl/ha. Voor
vigna-wijnen geldt een lager gemiddeld maximumrendement. De Rosso rijpt minimaal 12 maanden, de Superiore minimaal 18 maanden, waarvan 6 op hout. De Spumante (inclusief de Spumante
Rosé) mag gemaakt worden volgens de metodo classico of de metodo Martinotti. Over het algemeen is een Nebbiolo d’Alba wat zachter en minder intens dan een Barolo of Barbaresco. Piemonte DOC
Piemonte DOC is een zeer algemene DOC met ruim 4.100 ha aan wijngaarden. De wijngaarden
liggen op een hoogte van minstens 100 meter. De DOC, in het leven geroepen in 1994, moet dienen als vangnet voor wijnen die anders slechts de status krijgen van tafelwijn. Wijnen kunnen wit, rosé of
rood zijn, stil, mousserend (spumante) of licht mousserend (frizzante) en droog of zoet. De belangrijk-
ste witte druivenrassen zijn chardonnay, cortese, erbaluce, favorita, moscato, pinot bianco, pinot grigio en sauvignon blanc. Als voornaamste blauwe druivenrassen gelden albarossa, barbera, bonarda, bra-
chetto, cabernet sauvignon, croatina, dolcetto, freisa, grignolino, merlot, nebbiolo, pinot nero en syrah. Staat het druivenras op de fles vermeld, dan is de wijn voor ten minste 85 procent samengesteld uit dit ras. Voorheen kon een Piemonte Rosso van 85 tot 100 procent nebbiolo gemaakt worden, maar mocht de naam van de druif niet op het etiket vermeld worden. Dat is in 2016 gewijzigd. Piemonte
Moscato (ook de Moscato Passito) is altijd uitsluitend van moscatodruiven gemaakt. Maximumrendementen variëren enorm, van 30 hl/ha voor passito-wijnen tot 98 hl/ha voor Piemonte Bianco.
Piemonte Bianco (zonder vermelding van het druivenras op het etiket) bestaat uit minimaal 60 procent chardonnay, cortese, erbaluce en/of favorita. Piemonte Rosso of Piemonte Rosato is samengesteld
86
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
uit minimaal 60 procent barbera, croatina, dolcetto, freisa en/of nebbiolo. Piemonte Spumante
(zonder vermelding van een specifiek druivenras) wordt gemaakt van chardonnay, pinot bianco, pinot grigio en/of pinot nero. Voor de meeste wijnen van Piemonte DOC geldt een minimale lagering van 3 tot 4 maanden. De Albarossa, Moscato Passito en Brachetto Passito mogen pas na 12 maanden op de markt komen. Lombardije
De dichtbevolkte, vruchtbare en welvarende regio Lombardije (in het Italiaans: Lombardia) is bijna 24.000 km² groot en telt ruim 21.000 ha aan wijngaarden. Met Milaan als centrum van mode,
design, voetbal, handel en industrie weet Lombardije op verschillende gebieden de aandacht op zich te vestigen. De historie van de wijnbouw in Lombardije gaat terug tot de tijd dat de Grieken
zich er vestigden langs de rivier de Po, zo’n drieduizend jaar geleden. De 11.000 wijnboeren produceren jaarlijks circa 1,4 miljoen hl wijn. Daarvan is inmiddels iets meer dan de helft rood (inclusief rosé), terwijl het gebied lange tijd vooral bekendstond om zijn witte wijnen. Een belangrijk deel
van de productie van wit is mousserend. Vooral de mousserende wijnen Franciacorta en Oltrepò Pavese Metodo Classico worden internationaal gewaardeerd.
De Alpen vormen de natuurlijke grens met Zwitserland in het noorden. In het zuiden vormt de Po
de grens met Emilia-Romagna. Het klimaat is continentaal en relatief koel dankzij de aanwezigheid van bergen, rivieren en meren. Aan zonneschijn is er geen gebrek. Het neerslaggemiddelde varieert van 700 mm in de vlakten tot 1.000 mm in de hoger gelegen delen. De bodem varieert sterk
per district als gevolg van de botsing van diverse tektonische platen. De bodems bestaan vooral uit klei, aangevuld met alluviale sedimenten, kalkrijke mergel en zandsteen. Er zijn globaal drie gebieden te onderscheiden: •
Povlakte: Twee derde van deze grootste laagvlakte van Italië ligt in Lombardije. De Povlakte is
gevormd door de ruim 650 kilometer lange rivier de Po, die ontspringt op de berg Monviso in de Cottische Alpen en tussen Venetië en Ravenna uitmondt in de Adriatische Zee. Ten zuiden van de stad Mantua bevindt zich langs de Po de kleine productiezone van Lambrusco Mantovano
DOC, die aansluit op de Lambruscowijngaarden van Emilia. Ten westen van Piacenza, zuidelijk van de Po, ligt het heuvelachtige wijngebied Oltrepò Pavese (‘aan de andere kant van de Po in Pavia’). •
Merengebied: Vrijwel alle grote Noord-Italiaanse meren liggen in Lombardije. Het wijndistrict
Franciacorta ligt bij het Meer van Iseo en ook de wijngebieden ten westen van het Gardameer behoren tot de regio Lombardije. •
Alpen: Naast enkele van de hoogste bergtoppen van de Alpen liggen ook twee belangrijke
Alpendalen in Lombardije: Val Camonica en Valtellina. Het laatste dal geeft zijn naam aan een van de belangrijkste wijngebieden in Lombardije.
In de wijngaarden van Lombardije vinden we veel bekende internationale variëteiten zoals chardonnay, pinot blanc, riesling, sauvignon blanc, cabernet sauvignon, merlot, pinot noir (vooral in Oltrepò Pavese) en syrah, maar ook verschillende Italiaanse druivenrassen als nebbiolo (lokaal chiaven-
nasca genoemd) en barbera. Voorbeelden van herkomstgebieden met wijnen van (hoofdzakelijk)
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
87
Wijngaard in Franciacorta DOCG
internationale rassen zijn de DOC’s Curtefranca, Terre del Colleoni en Valcalepio. De belangrijkste lokale en regionale druivenrassen zijn voor wit de turbiana (trebbiano di Lugana) en voor rood de
groppello (in verschillende varianten, waaronder groppello gentile), bonarda en croatina. Lombardije heeft relatief weinig autochtone druivenrassen.
De belangrijkste herkomstgebieden van Lombardije worden hieronder besproken. Franciacorta DOCG
Het succesverhaal van de mousserende wijnen van Franciacorta begon in de jaren zeventig van
de vorige eeuw. Het zijn de volgens de traditionele methode geproduceerde mousserende wijnen
uit Franciacorta, die zich vanaf 1961 hebben ontwikkeld tot de belangrijkste wijnen uit Lombardije. Ze zijn inmiddels wereldwijd een begrip. In 1995 kreeg het gebied zijn DOCG-status. Franciacorta
is een herkomstnaam met strenge eisen en een hoog gemiddeld kwaliteitsniveau. De DOCG-zone
omvat 2.530 ha, maar hiervan is slechts zo’n 1.500 ha productief. Het deels vlakke, deels bergach-
tige, beboste district ligt tussen de zuidelijke oever van het Iseomeer (Lago d’Iseo) en de westgrens van de stad Brescia. Op de hellingen van de Monte di Erbusco groeien voornamelijk chardonnay, pinot nero en pinot bianco, de druivenrassen die voor de productie van de mousserende wijnen
mogen worden gebruikt. Sinds 2017 is ook het laatrijpende witte druivenras erbamat toegestaan,
tot 10 procent van de blend. Deze qua aroma’s wat neutrale variëteit heeft een hoog zuurgehalte. Stille wijnen uit het productiegebied van Franciacorta, gemaakt van onder andere pinot bianco,
88
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
pinot nero, cabernet sauvignon en cabernet franc, kunnen op de markt komen onder de naam Curtefranca DOC. Witte wijnen kunnen ook gedeclasseerd worden tot IGT/IGP Sebino.
De wijngaarden voor Franciacorta DOC liggen zowel in de vlakten als op de hellingen, maar niet
boven de 550 meter. De bodem bevat vooral kalk en kiezel. Volgens sommigen komen de mooiste basiswijnen uit de buurt van het dorp Corte Franca. De bodem wordt hier gedomineerd door glaci-
ale afzettingen die rijk zijn aan mineralen. De drainage is erg goed. De winter in Franciacorta is vrij
mild en de winden vanaf de meren en bergen houden de wijngaarden over het algemeen droog en gezond. De koele bries die vanuit de Alpen over Lago d’Iseo waait, creëert een prima klimaat voor het produceren van kwalitatief hoogwaardige mousserende wijnen. Het is in Franciacorta gemid-
deld warmer dan in de Champagne: de gemiddelde temperatuur in het groeiseizoen is in Brescia
18,9 °C, tegenover 15,2 °C in Reims. Daardoor is een Franciacorta over het algemeen wat ‘rijker’
en minder fris dan een champagne. Vaak is een hoge dosage voor Franciacorta dan ook niet nodig om de wijn wat rondeur te geven. Wijnen met een dosage van
0 tot 3 gr/l komen geregeld voor. Sommige producenten oogsten niet geheel rijpe druiven om in de wijnen voldoende zuur te behouden en passen een hogere dosage toe.
De productieregels voor Franciacorta zijn behoorlijk streng. In de wijngaard geldt een minimale
plantdichtheid van 3.300 stokken per hectare. Als geleidingssysteem is tendone (zie blz. 46 van dit hoofdstuk) verboden. Als maximale opbrengst geldt 65 hl/ha, wat in goede jaren kan worden
verhoogd tot 78 hl/ha. Het minimale natuurlijke alcoholpercentage van de basiswijn is 9,5 procent. Franciacorta is altijd spumante met een flesdruk van 5 tot 6 atmosfeer. Qua stijl wordt de indeling gebruikt die ook bekend is van champagnes: non dosato (pas dosé, brut nature), extra brut, brut,
extra dry, sec en demi-sec.
De volgende soorten komen voor: •
Spumante: minimaal 50 procent chardonnay en/of pinot nero, maximaal 50 procent pinot bianco en maximaal 10 procent erbamat;
•
Rosé/Rosato: minimaal 35 procent pinot nero, maximaal 65 procent chardonnay, maximaal 50 procent pinot bianco en maximaal 10 procent erbamat;
•
Satèn: blanc de blancs van minimaal 50 procent chardonnay en maximaal 50 procent pinot
bianco, met een zacht karakter en een druk van 4,5 atmosfeer, lager dan de reguliere Franciacorta’s. Het druivenras erbamat is niet toegestaan; • •
Millesimato (ook als Rosé of Satèn): wijn van één oogstjaar (voor minimaal 85 procent); Riserva (ook als Rosé of Satèn).
De DOCG-regels schrijven een minimaal contact met de gist (sur lie) voor van: • • • •
18 maanden voor witte Franciacorta (langer dus dan voor champagne zonder jaartal); 24 maanden voor Rosé en Satèn; 30 maanden voor Millesimato;
60 maanden voor Riserva, Rosato Riserva en Satèn Riserva.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
89
Oltrepò Pavese Metodo Classico DOCG
Het gebied Oltrepò Pavese ligt in de provincie Pavia. Het is met zijn koele heuvels en kalkrijke
bodems zeer geschikt voor het telen van druiven voor mousserende wijnen. Onder de herkomst-
benaming Oltrepò Pavese Metodo Classico, als DOCG erkend in 2007, vallen alleen mousserende
wijnen die gemaakt worden volgens de metodo classico. De jaarlijkse productie is ruim 2.000 hl. Er geldt een minimale rijping op fles (sur lie) van 15 maanden voor de reguliere wijnen en 24 maan-
den voor een jaargangwijn (millesimato). De wijn kan wit of rosé zijn. Waar in Franciacorta vooral
chardonnay wordt gebruikt, wordt Oltrepò Pavese Metodo Classico gemaakt van minimaal 70 procent pinot nero. Deze kan worden aangevuld met maximaal 30 procent chardonnay, pinot grigio en/ of pinot bianco. Oltrepò Pavese Metodo Classico Pinot Nero is gemaakt van minimaal 85 procent pinot nero, aangevuld met maximaal 15 procent van de genoemde aanvullende rassen. Sforzato di Valtellina / Sfursat DOCG
Sforzato (Sfursat) di Valtellina kreeg een DOCG-erkenning in 2003. Er staat zo’n 80 ha geregis-
treerd onder deze herkomstbenaming. Het betreft een volle en krachtige droge rode wijn die wordt gemaakt van (half) ingedroogde druiven. Qua stijl lijkt deze wijn op Amarone. Minimaal 90 procent van de wijn moet bestaan uit chiavennasca (nebbiolo). De gedurende drie maanden ingedroogde druiven moeten een natuurlijk alcoholpercentage van minimaal 14 procent opleveren.
Kunstmatige verrijking en concentratiemethoden (zoals omgekeerde osmose) zijn niet toegestaan. Het maximumrendement is slechts 40 hl/ha. Sforzato di Valtellina moet minstens 20 maanden rijpen, waarvan minimaal 12 maanden op hout. Valtellina Superiore DOCG
Valtellina is de noordelijkste wijnbouwzone van Lombardije. Het is een uniek dal, dat door
UNESCO benoemd is tot beschermd werelderfgoed. Het dal is uitgesleten door de rivier Adda, die
van oost naar west stroomt en uitmondt in het Comomeer. Op de noordelijke oever van deze rivier, rond de plaats Sondrio, vinden we zo’n 500 ha aan wijngaarden. De Superiore-zone vormt het historische hart van de wijnbouw hier. Alle wijngaarden in het smalle dal hebben een zuidelijke expositie en liggen globaal tussen 300 en 400 meter boven zeeniveau op steile tot zeer steile, moeilijk toegankelijke hellingen. Terrasbouw is hier dan ook noodzakelijk. De grond is arm en soms is de
toplaag slechts enkele centimeters dik. De belangrijkste druif is chiavennasca, de lokale naam voor nebbiolo, die hier door het relatief gunstige klimaat (veel zonnige dagen en lange zomerdagen) vaak eerder rijpt dan in de Langhe. Ook de steile hellingen zijn gunstig voor het opvangen van
zonlicht. Bovendien slaan de rotsachtige bodem van de wijngaarden en de stenen muurtjes rond
de terraswijngaarden een deel van de hitte van overdag op om dit in de avond en nacht weer af te geven.
Valtellina Superiore is een gespierde wijn, maar hij is vaak minder vol en heeft wat minder body
dan de nebbiolowijnen uit de Langhe, Ghemme en Gattinara. Ook heeft Valtellina een hogere zuurgraad. De DOCG-erkenning dateert uit 1998. Wijnen van Valtellina Superiore worden gemaakt van minimaal 90 procent chiavennasca en ondergaan een lagering van minimaal 24 maanden, waar-
van minstens de helft op eikenhout. De Riserva-versie krijgt een minimale rijping van 36 maanden,
90
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Terraswijngaarden in Valtellina
waarvan minstens 12 op hout. Het alcoholpercentage is minimaal 12 procent. Als maximumrende-
ment is gemiddeld 56 hl/ha bepaald. Valtellina Superiore is over het algemeen een betere wijn dan ‘gewone’ Valtellina, die een eigen DOC heeft en veel korter rijpt. Wijnen uit de productiezone van Valtellina die van internationale druivenrassen zoals pinot nero of sauvignon blanc zijn gemaakt, kunnen op de markt komen als IGT Terrazze Retiche di Sondrio.
Er worden vijf subzones of cru’s onderscheiden, waarvan de naam op het etiket kan staan. Het zijn: • • • • •
Grumello; Inferno;
Maroggia; Sassella; Valgella.
De wijnen uit deze subgebieden verschillen onderling aanzienlijk door de terroirgevoeligheid van de nebbiolo. Zo zijn de wijnen uit Maroggia en Sassella vaak het elegantst en hebben de wijnen
uit Inferno meer structuur en een zekere strakheid. Omdat lange tijd werd aangenomen dat neb-
biolo rosé een kloon of subvariëteit van nebbiolo is, staat in sommige wijngaarden in feite nebbiolo rosé aangeplant in plaats van nebbiolo. Nebbiolo rosé moet echter als een aparte variëteit gezien worden (zie blz. 41).
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
91
Lugana DOC
Het productiegebied Lugana, in 1967 erkend als DOC, ligt deels in Veneto en deels in Lombardije. De wijngaarden liggen aan de zuidkant van het Gardameer, van Desenzano del Garda in
het westen tot Peschiera del Garda in het oosten. Op blz. 111 wordt deze DOC nader besproken. Oltrepò Pavese DOC
In het heuvelachtige gebied Oltrepò Pavese ligt zo’n 13.500 ha aan wijngaarden op een kalkhoudende mergelbodem. In 1970 kreeg de productiezone een DOC-status. De belangrijkste
druivenrassen zijn hier voor wit chardonnay, cortese, malvasia, pinot bianco, pinot grigio en riesling italico; voor rood zijn dit barbera, cabernet sauvignon, croatina (hier, zeer verwarrend, ook bonarda genoemd), pinot nero en uva rara. Het gemiddelde wijngaardbezit is klein, wat de belangrijke rol van coöperaties in het gebied verklaart.
De DOC omvat veel wijntypen. Voor reguliere witte wijnen geldt dat de aanplant in de wijngaard voor minimaal 60 procent uit riesling en/of riesling italico moet bestaan. Een ander belangrijk
druivenras voor witte Oltrepò Pavese is (wit gevinifieerde) pinot nero. Voor de rosé (die ook mousserend kan zijn) en de rode versie geldt dat barbera en/of croatina (bonarda) de basis vormt. Als aanvullende rassen zijn onder andere uva rara, ughetta (vespolina) en pinot nero toegestaan.
Daarnaast worden er onder de herkomstbenaming Oltrepò Pavese veel wijnen gemaakt waarbij
één bepaald druivenras op het etiket vermeld staat. In dat geval maakt de betreffende druif mini-
maal 85 procent van de wijn uit. Het gaat hierbij om de druivenrassen riesling (ook riesling italico, die veel staat aangeplant), cortese, moscato bianco, pinot nero, malvasia (malvasia di candia
aromatica), pinot grigio, chardonnay, sauvignon (sauvignon blanc), cabernet sauvignon en barbera.
Op Oltrepò Pavese Cabernet Sauvignon na kunnen al deze wijnen ook mousserend zijn. De classi-
ficaties Oltrepò Pavese Rosso Riserva, Barbera Riserva en Riesling Riserva zijn gereserveerd voor wijnen die minimaal 24 maanden lagering hebben gehad. Maximumrendementen lopen uiteen van 70 hl/ha voor de Chardonnay en de Sauvignon tot 87,5 hl/ha voor de Riesling en de Moscato.
Oltrepò Pavese Metodo Classico kreeg een eigen DOCG-status in 2007 (zie blz. 90). Pinot Grigio,
Bonarda, Buttafuoco, Pinot Nero en Sangue di Giuda kregen een eigen DOC-status in 2010: Pinot Grigio dell’Oltrepò Pavese, Bonarda dell’Oltrepò Pavese etc. Valtellina Rosso / Rosso di Valtellina DOC
Het productiegebied Valtellina, dat een DOC-erkening kreeg in 1968, telt officieel zo’n 600 ha
rond de plaats Sondrio in het noorden van Lombardije. Tegenwoordig is nog maar een tiende van het wijngaardareaal productief, mede doordat het bewerken van de wijngaarden erg arbeidsin-
tensief en kostbaar is. Mechanisatie is praktisch onmogelijk en het wijngaardbezit is erg versnip-
perd. De commerciële markt voor Valtellina (en Valtellina Superiore) werd lange tijd gedomineerd door négociants en een paar coöperaties. Kleine, zelfstandige producenten die hun eigen wijn bottelden, waren er nauwelijks, maar de laatste jaren is hierin verandering gekomen.
92
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Tramin (Termeno), een bekend dorp langs de Südtiroler Weinstraße in Alto Adige
De herkomstbenaming Valtellina geldt voor rode wijnen van minimaal 90 procent nebbiolo (chia-
vennasca) en maximaal 10 procent andere blauwe druivenrassen. Het natuurlijke alcoholpercen-
tage bedraagt minimaal 10 procent, lager dan dat van Valtellina Superiore DOCG. De rode wijnen moeten minimaal 6 maanden rijpen, al dan niet op hout. Als maximumrendement geldt 70 hl/ha. Valtellina is over het algemeen een iets eenvoudiger wijn dan Valtellina Superiore en minder
geschikt als bewaarwijn. Valtellina Superiore en Sforzato (Sfursat) di Valtellina kregen een eigen DOCG in respectievelijk 1998 en 2003 (zie blz. 90). Trentino-Alto Adige
Zoals de naam al aangeeft, bestaat deze autonome regio eigenlijk uit twee delen: Trentino en
Alto Adige (waarbij Adige wordt uitgesproken met de klemtoon op de a en niet op de i). Beide zijn autonome provincies. Trentino is 6.200 km² in omvang, Alto Adige 7.400 km². Het gezamenlijke
wijngaardareaal is ruim 15.000 ha, jaarlijks goed voor circa 1,1 miljoen hl wijn, waarvan 72 pro-
cent wit is. De 10.000 ha aan wijngaarden in Trentino levert jaarlijks ruim 800.000 hl wijn op, de
5.300 ha aan wijngaarden in Alto Adige bijna 350.000 hl. In totaal heeft bijna 80 procent van alle wijnen uit deze regio een DOC-status, wat uitzonderlijk veel is.
Alto Adige (in het Duits: Südtirol) is genoemd naar de bovenloop van de rivier de Adige (in het
Duits: Etsch), die in zuidoostelijke richting naar de Adriatische Zee stroomt. De provinciehoofd-
stad is Bolzano (Bozen). Bij Bolzano mondt de rivier Isarco (Eisach) uit in de Adige. Het gebied,
dat wordt omgeven door de Dolomieten en de Alpen, telt veel valleien en wordt doorsneden door
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
93
talloze beken en rivieren. In de vruchtbare dalen vindt op grote schaal appelteelt plaats. Het district is overwegend Duitstalig. Heel vreemd is dat niet, want Alto Adige maakt pas sinds 1919
deel uit van Italië en was daarvoor een onderdeel van het Habsburgse Rijk (Oostenrijk). Naam-
bordjes en etiketten van wijn-flessen zijn veelal tweetalig, met Duits in de hoofdrol, want Oostenrijk, Duitsland en Zwitserland zijn belangrijke afnemers. De meeste van de circa vijfduizend wijnboeren brengen hun druiven naar coöperaties of grote wijnbedrijven. Coöperaties (cantine pro-
duttori) nemen ruim twee derde van de totale productie voor hun rekening. Veel coöperaties zijn overigens gericht op kwaliteit en hun wijnen zijn zeker de moeite waard. De rest van de productiebedrijven betreft vooral kleinschalige familiebedrijven.
Een groot deel van de bodem van Alto Adige bestaat uit morenen. Deze zijn ontstaan door rotsblokken en opeenhopingen van kleiner bergpuin, aangespoeld met bergstromen, waarachter nieuw, vruchtbaar gebied werd gevormd uit aangeslibd leem. Diepere bodemlagen bevatten
kwartsporfier (een grauwe granietsoort met grote kristallen), kalksteen en kiezelleem. Zeker in de hoger gelegen wijngaarden is de toplaag vrij dun. In het dal is de toplaag dikker met meer klei, ijzeroxide en aluminium.
Het klimaat in Alto Adige is een Alpenklimaat, dat zich kenmerkt door zeer koude winters en warme zomers. De Alpen beschermen Alto Adige tegen koude noordenwinden. In sommige
delen is het klimaat submediterraan. De streek telt jaarlijks zeker 300 dagen met zonneschijn en de gemiddelde temperatuur in het groeiseizoen (tussen april en oktober) bedraagt rond Bolzano circa 18 °C. In de zomer kan het kwik overdag zelfs oplopen tot 38 °C, wat gecompenseerd
wordt door koele nachten. Deze temperatuurwisselingen geven de druiven de gewenste complexiteit en spanning, mede door het trage rijpingsproces.
Van groot belang is de individuele ligging van de wijngaarden in Alto Adige. Voorheen lagen de
wijngaarden veelal op de lagere hellingen in de valleien van de Adige, de Isarco en de kleinere riviertjes die daarin uitmonden. De laatste decennia is er een tendens waarneembaar om wijngaarden hoger op de hellingen aan te leggen, tot wel 1.000 meter boven de zeespiegel, mede onder invloed van klimaatveranderingen. Sommige terrassen liggen op steile hellingen en zijn
lastig te bewerken. De verschillen in hoogte en de ligging van de valleien zorgen voor een grote
variëteit aan microklimaten. De meer arbeidsintensieve wijnbouw hoger op de hellingen komt tot uitdrukking in een hogere gemiddelde kwaliteit van de wijnen. Frisse witte wijnen komen vaak
van deze hoger gelegen wijngaarden, waar de temperatuurverschillen tussen dag en nacht groot zijn, terwijl de beste rode wijnen meestal uit lager gelegen, warmere delen van het dal afkomstig zijn, zoals Lago di Caldaro.
Bulkwijnen en wijnen in de laagste prijscategorieën zien we in Alto Adige weinig. In het midden van de twintigste eeuw bestond het grootste deel van de productie van Alto Adige uit simpele, lichte rode wijnen, gemaakt van gulle oogsten schiava grossa (vernatsch of trollinger in het
Duits). Deze druif heeft een bescheiden zuurgraad en levert wijnen op met een lichte structuur
en een fruitig karakter. Soms lijken wijnen van schiava meer op rosé dan op rode wijn. De laat-
94
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Trentino
ste decennia zien we een verschuiving naar andere druivenrassen en ‘serieuzere’ wijnen. Ook de verschuiving van pergola-wijnbouw naar het werken met de Guyot-methode, die tot lagere
opbrengsten leidt, is een verbetering geweest. Sommige wijnboeren, ook jongere, gebruiken voor oude inheemse rassen nog steeds wel de pergola-methode.
Van de productie in Alto Adige is 58 procent wit en 42 procent rood. De belangrijkste druivenras-
sen zijn chardonnay, pinot bianco, pinot grigio en de al genoemde schiava. Andere veelgebruikte rassen zijn pinot nero, merlot, sauvignon blanc, kerner (een kruising van trollinger en riesling), sylvaner, müller-thurgau, (gewürz)traminer en de blauwe lagrein. Dit laatste druivenras, een
nakomeling van teroldego, staat in grote hoeveelheden aangeplant, met name in de alluviale
vlakten tussen Merano (Meran) en Bolzano (Bozen), waar de druiven een maximale blootstelling aan de zon genieten. Wijnen van lagrein hebben een relatief laag tanninegehalte en een vlezig,
robuust karakter. Ze zijn te herkennen aan een intens donkere kleur, aroma’s van zure pruimen, bittere zwarte kersen en chocolade, aardse toetsen en kruidige accenten. In Trentino is lagrein vooral te vinden in de Campo Rotaliano. Rosé van lagrein wordt Kretzer genoemd.
Trentino ligt ten zuiden van Alto Adige. Het gebied heeft, in tegenstelling tot Alto Adige, een duidelijk Italiaans karakter. De hoofdstad Trento vormt de culturele grens tussen Trentino en Alto Adige. In
het plaatsje San Michele all’Adige, in het noorden van Trentino, bevindt zich het beroemde Istituto Agragrio. Dit onderzoeksinstituut houdt zich intensief bezig met wijnbouw.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
95
Traminer uit Tramin
De trots van Alto Adige is het druivenras traminer of gewürztraminer, die rond de plaats Tramin
(Termeno) zijn oorsprong zou hebben. Wijnen van traminer uit de omgeving van Tramin kunnen inderdaad van zeer goede kwaliteit zijn en tonen aan dat de druif zich hier thuis voelt. Klimato-
logische veranderingen hebben de alcoholpercentages de laatste jaren echter doen toenemen en de balans tussen zoet en zuur, alcohol en fraîcheur onder druk gezet. Diverse producenten wijken uit naar hoger gelegen wijngaarden om de juiste balans te kunnen handhaven.
Er heerst in Trentino een mediterraan klimaat. De winters zijn hier wat minder koud dan in Alto
Adige en ook in de zomer ligt de gemiddelde temperatuur hoger. Druivenrassen die wat meer rijpingstijd nodig hebben, doen het hier dan ook goed. Het noordelijke deel kent qua bodem grote overeen-komsten met Alto Adige. De beste wijngaarden liggen op de hellingen ten noorden van
Trento. Ook hier vinden we rotsachtige bodems met porfier, kalksteen, leisteen en kalk. Het merendeel van de in totaal 10.000 ha aan wijngaarden ligt echter in het lage, vruchtbare dal van de Adige ten zuiden van Trento, dat vanwege de rijke kleibodems eerder geschikt is voor de teelt van appels en ander fruit dan voor druiven voor kwaliteitswijnen. Hier komen de meeste druiven vandaan voor de enorme hoeveel-heden Pinot Grigio die de coöperaties maken en die vooral hun weg vinden naar de Verenigde Staten. Trentino wordt vooral gekenmerkt door grote volumes massawijnen, coöperaties en négociants.
De belangrijkste witte variëteiten in Trentino zijn chardonnay en pinot grigio, gevolgd door andere internationale druivenrassen zoals müller-thurgau (vooral geteeld in Val di Cembra in het noordoosten), pinot bianco en sauvignon blanc. Ze worden ook vaak gebruikt voor de productie van
mousserende wijnen. De afgelopen jaren zijn de kwaliteiten van de autochtone nosiola herontdekt,
een wit druivenras dat verwant blijkt te zijn aan het witte druivenras rèze uit de Valais in Zwitserland. Aan het einde van de twintigste eeuw werkte vrijwel niemand meer met dit witte druivenras. Tegenwoordig is nosiola vooral te vinden op de kalkrijke kleibodems in de Valle dei Laghi, een zijdal van de Adige. Onder de blauwe druivenrassen vinden we in Trentino eveneens veel internationale
Eccellente Marzemino
Marzemino is na teroldego, waarvan hij afstamt, misschien wel het meest karakteristieke
blauwe druivenras van Trentino. Hij staat vooral aangeplant in het zuiden van Trentino, rond
Isera in het district Vallagarina. Ook in Lombardije, Friuli en Veneto is hij te vinden. Dit laatrij-
pende, veelzijdige ras geeft niet alleen lichte stille en mousserende wijnen maar ook rijke zoete. Een voorbeeld van een passito-wijn van marzemino is Colli di Conegliano Refrontolo Passito uit Veneto. Lorenzo del Ponte, de librettist van Mozart, roemde de druif al in de slotakte van zijn opera Don Giovanni: ‘Versa il vino! Eccellente Marzemino!’
96
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De abdij van Novacella (Neustift) bij Varna (Vahrn) ten noordoosten van Bolzano (Bozen). Deze wijnproducerende abdij heeft ook wijngaarden in de Valle Isarco.
rassen, waaronder pinot nero (in het bijzonder rond Civezzano, ten noorden van Trento), cabernet sauvignon en merlot, maar interessanter zijn de ‘eigen’ marzemino, teroldego en enantio.
Alto Adige en Trentino hebben beide geen DOCG’s, maar wel enkele DOC’s. Vooral onder de
noemer IGT Vigneti delle Dolomiti wordt in Trentino een enorme hoeveelheid wijn geproduceerd.
Een groot deel daarvan is niet echt inspirerend, maar er zijn producenten die voor hun allerbeste
wijnen bewust deze classificatie kiezen. Hieronder worden de belangrijkste DOC’s van Trentino en Alto Adige besproken.
Alto Adige / Südtirol DOC
Alto Adige is een in 1975 erkende, algemene DOC, die veel druivenrassen en stijlen toestaat. In
het Duits is de naam Südtirol. Er worden verschillende subzones onderscheiden, waaronder Colli
di Bolzano (Bozner Leiten), Santa Maddalena (St. Magdalener), Terlano (Terlaner) en Valle Isarco
(Eisacktal, Eisacktaler). Deze subzones hebben elk hun specialiteiten. Zo staat Terlano bekend om zijn Pinot Bianco en Sauvignon Blanc en levert Valle Isarco frisse wijnen van zeer hooggelegen
wijngaarden. Wijnen die uitkomen onder de naam van de subzones Santa Maddalena en Colli di Bolzano zijn per definitie rood en worden gemaakt van minimaal 85 procent schiava grossa.
De belangrijkste druivenrassen voor witte wijnen (ook in de versies Passito, Vendemmia Tardiva
en Riserva) zijn chardonnay, kerner, malvasia, moscato giallo, müller-thurgau, pinot bianco, pinot
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
97
Lago di Caldaro (Kalterer See) ten zuiden van Caldaro (Kaltern) in Alto Adige
grigio, riesling, riesling italico, sauvignon, sylvaner en traminer aromatico. Voor rode wijnen (ook
de Riserva’s) zijn cabernet franc, cabernet sauvignon, lagrein, merlot, moscato rosa, pinot nero en schiava grossa de belangrijkste variëteiten. Veel wijnen worden van twee druivenrassen gemaakt. Het maximumrendement verschilt sterk per druivenras, maar ligt over het algemeen vrij hoog.
Mousserende Alto Adige moet minstens 15 maanden op fles (sur lie) rijpen en mag niet eerder dan 20 maanden na 1 oktober van het oogstjaar op de markt worden gebracht. Mousserende Riserva rijpt minimaal 36 maanden sur lie. Voor Alto Adige Passito is het toevoegen van geconcentreerde druivenmost of gerectificeerde geconcentreerde druivenmost verboden. Deze wijn mag pas na 1 juni van het jaar dat op de oogst volgt, worden verhandeld.
Zones, subzones en wijngaarden
In Alto Adige wordt het concept van terroirgebonden wijnen al lange tijd serieus genomen.
Het telen van bepaalde druivenrassen op bepaalde plaatsen is bijna een traditie. Zo voelen cabernet sauvignon en merlot zich bijzonder thuis in de dorpjes Cortaccia en Settequerce;
Montagna en Cornaiano staan bekend om hun wijnen van pinot noir; Monte en Appiano (ten
zuidwesten van Bolzano) kennen een traditie op het gebied van pinot bianco, zoals Termeno
die kent voor gewürztraminer en Santa Maddalena voor schiava. Ook wijngaardnamen (Leiten)
worden in Alto Adige gebruikt.
98
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Lago di Caldaro / Caldaro / Kalterersee / Kalterer DOC
Het productiegebied van deze belangrijke en productieve DOC, erkend in 1970, ligt grotendeels in Alto Adige. Het wijngaardareaal bedraagt ongeveer 565 ha in de omgeving van het meer van
Caldaro. Het Classico-gebied ligt in Alto Adige. Als maximumrendement is 98 hl/ha vastgesteld.
De rode wijnen bestaan uit minimaal 85 procent schiava en maximaal 15 procent andere blauwe
druivenrassen uit de provincies Bolzano en Trento, zoals pinot nero en lagrein. Naast een Classico en Classico Superiore vind je hier ook een Auslese (in het Italiaans: Scelto). Teroldego Rotaliano DOC
Het blauwe druivenras teroldego, dat zowel verwant is met lagrein als met syrah, komt niet alleen
voor op de met keien bezaaide oevers van de rivieren Noce en Adige, maar ook op de kiezelbodem met graniet en leisteen van de Campo Rotaliano, een vlakte tussen Mezzolombardo en Mezzocorona in het noorden van Trentino. Dit laatste gebied is de herkomst van de wijn Teroldego Rotaliano,
die in 1971 een DOC-status kreeg. Traditioneel werden teroldego-stokken als pergola gesnoeid,
maar veel wijnboeren geven tegenwoordig de voorkeur aan de makkelijker te onderhouden Guyotsnoeiwijze, die ook een hogere druivenkwaliteit oplevert.
Kenmerkend voor de wijn zijn aroma’s van viooltjes en frambozen, frisse zuren en een fruitig karakter. Zowel de rosé (veelal uitgebracht onder de naam Kretzer) als de rode wijn wordt uitsluitend
gemaakt van teroldego. De Riserva rijpt minimaal 2 jaar, waarbij houtlagering niet is voorgeschreven. Het toegestane maximumrendement is met 119 hl/ha behoorlijk hoog. De meeste Teroldego Rotaliano komt als simpele rode wijn op de markt, wat het imago van de DOC ontegenzeggelijk
heeft geschaad. Veel kwaliteitsbewuste producenten brengen hun Teroldego op de markt onder de noemer IGT Vigneti delle Dolomiti, omdat ze het niet eens zijn met de naar hun mening te soepele DOC-bepalingen.
Trentino DOC
Trentino is een grote, algemene DOC, die in 1971 werd erkend. De herkomstbenaming geldt voor wit, rosé, rood en zoet. Ook hier liggen de maximumrendementen vrij hoog: tot 105 hl/ha voor
sommige wijnen. Ieder deel van de vallei heeft zijn eigen specialiteiten. Er worden vier specifieke subregio’s onderscheiden: Isera, Ziresi, Castel Beseno (of: Beseno) en Sorni. De witte wijnen
worden gemaakt van minimaal 80 procent chardonnay en/of pinot bianco, eventueel aangevuld met maximaal 20 procent sauvignon blanc, müller-thurgau en/of manzoni bianco. Andere belangrijke witte druivenrassen zijn moscato giallo, nosiola, pinot grigio, riesling, riesling italico en traminer
aromatico. Rode wijnen worden gemaakt op basis van cabernet franc, cabernet sauvignon, car-
menère en/of merlot. Andere toegestane blauwe variëteiten zijn marzemino, moscato rosa, pinot
nero en rebo. De Rosato (alias Kretzer) wordt gemaakt van maximaal 70 procent enantio, schiava, teroldego en/of lagrein.
Als het druivenras op het etiket vermeld staat, dan is de wijn van minimaal 85 procent van het ver-
melde druivenras gemaakt. Trentino Vino Santo wordt gemaakt van minimaal 85 procent nosiola en
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
99
Wijngaard bij de stad Trento
komt pas op de markt vanaf 1 november van het derde jaar na het oogstjaar. Goede exemplaren
komen vooral uit de dorpen Pressano en Lavis in de Valle dei Laghi, ten noorden van de stad Trento. Trento DOC
Deze DOC uit 1993 is Trentino’s antwoord op mousserende wijnen als champagne, Franciacorta en cava. De DOC, waarvan de naam ook wel wordt gespeld als TrentoDoc, is volop in ontwikkeling. Het productiegebied komt overeen met dat van Trentino DOC. De wijngaarden in de bijna
zestig dorpen binnen het productiegebied (alle in de provincie Trento) zijn voornamelijk beplant
met chardonnay, aangevuld met kleinere hoeveelheden pinot nero, pinot bianco en pinot meunier. De bodem varieert van samenstelling en bevat, afhankelijk van de hoogte en positie in de vallei,
meer of juist minder kalk, leisteen, klei, porfier of schist. De meeste wijngaarden bevinden zich op een hoogte van 400 tot 700 meter. Door de koele omstandigheden op deze hoogte behouden de druiven hun zuren. Sommige wijngaarden zijn zo steil dat het onderhoud en oogsten uitsluitend handmatig mogelijk is.
Onderscheiden worden de typen Spumante, Rosato Spumante, Millesimato en Riserva. Pinot
bianco en pinot meunier zijn voor de productie toegestaan, maar men werkt voornamelijk met chardonnay en pinot nero. In de druivensamenstelling van de wijnen zijn producenten helemaal vrij.
Qua lagering geldt voor een reguliere Trento een minimale rijping sur lie van 15 maanden, voor een Trento met jaargangvermelding 24 maanden en voor een Riserva 36 maanden. Voorgeschreven is
100
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
dat de datum van het dégorgement op het etiket moet worden vermeld. Ook opvallend is dat alleen de stijl brut is toegestaan.
Een goede Trento is fris, gestructureerd en complex. Bij een deel van de wijnen is de kwaliteit echter
niet erg hoog. Het hoge toegestane maximumrendement (105 hl/ha) is daar mede debet aan. Enkele kwaliteitsbewuste producenten laten hun wijnen zeer lang (tot wel 10 jaar) sur lie rijpen. Valdadige / Etschtaler DOC
Deze grote DOC, erkend in 1975, heeft een wijngaardareaal van circa 1.110 ha. Het productiegebied komt vrijwel geheel overeen met dat van de DOC’s Trentino en Alto Adige. De wijngaarden liggen verspreid over Trentino en deels in Alto Adige (provincie Bolzano). Ook in de provincie
Verona zijn wijngaarden te vinden. Witte Valdadige wordt vooral gemaakt van pinot bianco, pinot
grigio, chardonnay, riesling italico en/of müller-thurgau. Van chardonnay en pinot bianco wordt ook
een frizzante gemaakt. Voor rosé en rood gebruikt men minimaal 50 procent van de lokale enantio en/of schiava, al dan niet aangevuld met merlot, pinot nero, teroldego, lagrein, cabernet franc en/
of cabernet sauvignon. Als het druivenras op het etiket vermeld staat, dan bevat de betreffende wijn minstens 85 procent van het vermelde druivenras. Voor de meeste wijnen is een gemiddeld maximumrendement van 105 hl/ha toegestaan. Veneto
De streek Veneto (spreek uit: Véneto, met de klemtoon op de eerste lettergreep) strekt zich uit van de Karnische Alpen in het noorden tot de rivier de Po in het zuiden. Het is een welvarende regio
met veel industrie. In het westen wordt de regio begrensd door het Gardameer en de rivier Mincio, in het oosten door de Adriatische Zee en de rivier Tagliamento. De totale oppervlakte van Veneto
bedraagt 18.264 km². Ruim 75.000 ha daarvan is wijngaard. De meer dan 115.000 wijnboeren, die
gemiddeld minder dan één hectare bezitten, zorgen jaarlijks voor een productie van gemiddeld 8,5 miljoen hl wijn. Bijna 75 procent van de geproduceerde wijnen is wit, mede dankzij de nog steeds toenemende productie van prosecco. Ook de productie van Pinot Grigio is enorm. Samen met
Apulië en Sicilië behoort Veneto tot de meest productieve wijnregio’s van Italië. Venetië is de hoofdstad van Veneto, maar Verona is het centrum van de wijnbouw. In Verona vindt jaarlijks de Vinitaly plaats, een van de grootste wijnbeurzen ter wereld.
Veneto wordt enerzijds getypeerd door vruchtbare vlakten met diverse rivieren en anderzijds door
bergen en heuvels. Dit geeft een grote variatie aan terroirs, die alle hun invloed hebben op de wijn-
bouw. Vooral de heuvels rond Verona, waar de bodems een vulkanische oorsprong hebben, zijn erg vruchtbaar. Oogstrendementen zijn daar dan ook vaak hoog. Het klimaat in Veneto is overwegend
mild mediterraan, wat ideaal is voor landbouw. De invloed van het Gardameer is groot, doordat het extreme temperaturen tempert. Vorst komt daardoor aan het meer nauwelijks voor. De winden die
over het Gardameer blazen, houden de druivenstokken in de wijngaarden droog, zodat schimmel-
ziekten enigszins beperkt worden. Veel van de wijnbouwcultuur in Veneto is nog traditioneel, waarbij
pergola veronese als klassieke snoeivorm wordt gebruikt. Guyot en cordone speronato komen steeds meer voor, omdat ze machinaal onderhoud en machinaal oogsten mogelijk maken.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
101
Veneto kent een grote verscheidenheid aan druivenrassen. De belangrijkste witte druivenrassen
zijn garganega, glera, trebbiano di Soave (verdicchio), pinot bianco en pinot grigio. Als belangrijk-
ste blauwe druivenrassen gelden corvina, corvinone, rondinella, molinara en merlot. Tot de minder
voorkomende lokale rassen behoren bianchetta trevigiana (w), cavrara (b), durella (w), oseleta (b), raboso (b), tai bianco of friulano (w) en vespaiola (w).
Hieronder worden de belangrijkste herkomstgebieden van Veneto behandeld. Amarone della Valpolicella DOCG
Amarone della Valpolicella werd in 2010 tot DOCG gepromoveerd. Aanvankelijk werd een Amarone vooral gezien als een ‘mislukte’ of ‘ontsnapte’ Recioto, een wijn waarvan de gisting niet stopte en
dus resulteerde in een droge wijn in plaats van de beoogde zoete. Het eerste commerciële succes ontstond pas eind jaren vijftig van de vorige eeuw. In de jaren negentig steeg de populariteit van
Amarone enorm en werd het zelfs de belangrijkste wijn van Veneto. De noodzaak om een Amarone te maken is soms groot: reguliere Valpolicella’s verkopen nauwelijks en met Amarone is geld te
verdienen. Niet iedereen is echter in staat om topkwaliteit te leveren en het lukt lang niet iedereen
zijn wijn te verkopen. Daarom zien we naast flessen van honderden euro’s ook Amarones met een fantasienaam, voor een tientje gedumpt via twijfelachtige websites of in grote supermarkten.
Het klimaat in Valpolicella is redelijk mild. Het gebied wordt beschermd door de Monti Lessini ten
noorden en het Gardameer ten westen van Verona. De gemiddelde neerslag per jaar varieert van 850 mm op de vlakten tot 1.200 mm in de heuvels (op een hoogte van 500 à 700 meter). Diverse
riviertjes uit het Lessinigebergte monden uit in de Adige, die het gebied doorkruist. De winters zijn koud en droog met veel wind uit het noordoosten. De lente en herfst zijn uiterst variabel met een
groot risico op hagel. De invloeden van enerzijds het Lessinigebergte en anderzijds het Gardameer kunnen aanzienlijk zijn, net als de bodemverschillen. Bodems variëren van vulkanisch gesteente en leisteen op de heuvels tot alluviale bodems in de dalen.
Minstens zo belangrijk als de druiven en oogstjaren zijn de terroirverschillen van de valleien die
hun namen ontlenen aan de riviertjes Negrar, Marano en Fumane. Deze riviertjes voeren het water
uit het Lessinigebergte naar de Adige. Het Classico-gebied wordt gevormd door de gemeenten San Pietro in Cariano, Negrar, Marano di Valpolicella, Fumane en Sant’Ambrogio in het westen van de
regio. Het subgebied Valpantena ligt ten noorden van Verona, op de uitlopers van de Monti Lessini. Ook de vlakten ten oosten van Verona behoren tot het productiegebied van Amarone della Valpolicella.
Amarone is een krachtige, intense rode wijn, die wordt gemaakt van ingedroogde druiven. Bij een
Amarone (ook in de versies Classico, Riserva en Valpantena) bestaat de basis uit 45 tot 95 procent corvina veronese, waarvan niet meer dan de helft mag worden vervangen door corvinone. Daarnaast zijn 5 tot 30 procent rondinella en maximaal 25 procent andere druivenrassen toegestaan,
waaronder internationale (zoals merlot). In tegenstelling tot druiven voor Recioto, die meestal van
102
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Oogsttijd in Bardolino
de warmere hellingen met een zuidelijke expositie komen, groeien de druiven voor Amarone vaak op oostelijk georiënteerde hellingen. De druiven rijpen hier langzamer en winnen daardoor aan
complexiteit. De vorming van uitwendige botrytis (doorgaans alleen bij de corvina) probeert men bij
druiven voor Amarone te voorkomen, evenals bij druiven voor Recioto. Deze botrytis geeft namelijk minder zuren, minder kleur, een voortijdige rijping en een hogere kans op oxidatie. Ook laat oogsten is geen primair uitgangspunt.
Als maximumrendement geldt 48 hl/ha. Het natuurlijke alcoholpercentage van de druiven moet minstens 11 procent zijn bij de oogst en 14 procent na de appassimento. Het effectieve alcoholgehalte
bedraagt uiteindelijk 14 procent of hoger. De wijn mag niet meer dan 9 gr/l restsuiker bevatten voor wijn met 14 procent alcohol, maar met een glijdende schaal tot circa 12 gr/l voor wijnen met een
hoger alcoholpercentage. Amarone wordt pas op de markt gebracht vanaf 1 januari van het tweede jaar na de oogst, Amarone Riserva pas vanaf 1 november van het vierde jaar na de oogst. Bardolino Superiore DOCG
De zuidoostoever van het Gardameer levert de wijnen voor de in 2001 erkende DOCG Bardolino Superiore. Het productiegebied is identiek aan dat van Bardolino DOC en ligt globaal tussen het Gardameer en Valpolicella DOC. Bardolino Superiore is altijd rood en gemaakt van 35 tot 80
procent corvina veronese (waarvan maximaal 20 procent vervangen mag worden door corvinone), 10 tot 40 procent rondinella, maximaal 15 procent molinara en maximaal 20 procent andere drui-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
103
Proseccowijngaarden bij Valdobbiadene
venrassen, waaronder barbera, merlot en cabernet sauvignon. Er bestaat ook een Classico-versie. Wijnen van Bardolino Superiore DOCG zijn doorgaans vol en fruitig. De regels ten aanzien van
minimumalcoholgehalte en rendement zijn strenger dan die voor ‘gewone’ Bardolino, die een eigen DOC-erkenning heeft (zie verderop).
Colli Euganei Fior d'Arancio / Fior d'Arancio Colli Euganei DOCG
Dit herkomstgebied, dat tot 2010 deel uitmaakte van Colli Euganei DOC, omvat circa 107 ha ten
zuidoosten van Colli Berici in de omgeving van Padova (Padua). De druif waar het hier om draait, is moscato giallo, die voor minstens 95 procent aan de basis staat van zowel (half)droge als
zoete witte wijnen (passito-stijl). Ook een zoete mousserende variant komt voor (Spumante). Het
maximumrendement is 78 hl/ha voor de droge wijnen en 48 hl/ha voor de Passito. De zoete wijnen lijken qua stijl een beetje op Moscato d’Asti. De Passito heeft minimaal 50 gr/l aan restsuikers (net als de Spumante) en mag pas vanaf 1 november van het jaar na de oogst op de markt komen. Lison DOCG
De witte wijn die op de markt komt onder de naam Lison, maakte ooit deel uit van Tocai di Lison
DOC en Lison-Pramaggiore DOC, maar kreeg een eigen DOCG-status in 2011. Het wijngaardareaal is ruim 100 ha en de wijngaarden liggen deels in het aangrenzende Friuli. Voor de productie is
het gebruik van minimaal 85 procent friulano verplicht. Dit druivenras wordt hier ook wel tai bianco
genoemd. Er is ook een Classico-versie, die een iets hoger natuurlijk alcoholgehalte moet hebben en waarvoor een lager maximumrendement is vastgesteld (70 hl/ha in plaats van 77 hl/ha).
104
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Prosecco Conegliano Valdobbiadene DOCG
Oorspronkelijk komt prosecco uit een heuvelachtig gebied rond de plaatsjes Asolo, Conegliano en Valdobbiadene. De populariteit van prosecco is de afgelopen decennia explosief toegenomen en
wereldwijd is de wijn een commercieel succes. Opmerkelijk is dat deze productie afkomstig is van een beperkt aantal zeer grote ondernemingen. Het succesverhaal kent ook een keerzijde. De stijgende
vraag naar prosecco was voor diverse (grote) producenten een reden om hun wijngaardareaal fors uit te breiden, maar de uitgestrekte vlakten buiten het DOCG-gebied leveren vaak niet dezelfde kwaliteit
als het originele gebied met zijn steile heuvels. In 2009 verwierf Conegliano Valdobbiadene Prosecco Superiore de DOCG-status. Tevens werd de DOC Prosecco toegekend aan wijnen buiten het klassieke district. Het werd tegelijk verboden de naam van de proseccodruif overal te gebruiken, om
verdere verwarring en misbruik van de ‘merknaam’ prosecco tegen te gaan. Niet-proseccoproducenten mogen wel met dezelfde druif werken, maar moeten dan de historische naam van de druif gebruiken: glera.
De beste wijnen komen van de wijngaarden tussen Conegliano en Valdobbiadene, waar de wijn-
gaarden op hellingen tussen 250 en 300 meter boven zeeniveau liggen. Het klimaat is hier koel en nat, waardoor de druiven veel tijd nodig hebben om volledig te kunnen rijpen. Schimmels zijn door
de vele neerslag een serieuze bron van zorg. De wijngaarden van de cru Cartizze bevinden zich op
nog steilere hellingen en het klimaat is er nog kouder en natter, met een jaarlijkse gemiddelde neer-
slag van circa 1.250 mm. De bodem bestaat in dit subgebied uit grote kalkhoudende rotsen met een bovenlaag van zand en klei. Omdat de druivenstokken pas worden vervangen als ze doodgaan, is
de gemiddelde leeftijd van de stokken zeer hoog. Mede daardoor is een prosecco uit Cartizze rijker en ook wat zoeter dan de ‘reguliere’ Prosecco Valdobbiadene of Prosecco Conegliano: de druiven zijn geconcentreerder.
De DOCG-benaming is van toepassing op stille wijn, Frizzante, Spumante (Superiore) en Superiore di
Cartizze. Superiore di Cartizze betreft altijd een Spumante. De DOCG-bepaling schrijft het gebruik van minimaal 85 procent glera voor, aangevuld met maximaal 15 procent verdiso, bianchetta trevigiana,
perera en/of glera lunga. Afhankelijk van de herkomst van de druiven mogen ook pinot bianco, pinot grigio, pinot nero en chardonnay gebruikt worden als aanvullende rassen (tot 15 procent van de
samenstelling). Voor de productie wordt in de regel de tankmethode gebruikt (Charmatmethode,
metodo Martinotti), maar ook de traditionele methode is toegestaan. Het gemiddelde maximum-rendement is 94,5 hl/ha, substantieel lager dan dat voor Prosecco DOC (zie blz. 112). Soms wordt de naam
Prosecco Conegliano of Prosecco Valdobbiadene op het etiket aangevuld met de naam van een specifieke subregio (cru) zoals Cartizze of een van de 43 onderscheiden rive (zeer steile hellingen). Voor
wijnen uit het subgebied Cartizze en de rive geldt een lager maximum-rendement en een hoger alcoholgehalte. Druiven voor wijnen met de vermelding Rive moeten met de hand worden geoogst.
Het Consortium heeft een nieuw beleid vastgelegd ten aanzien van duurzamere landbouw, vooral
met betrekking tot de bestrijding van bepaalde ziekten en insecten zoals esca, flavescence dorée en cochenille-insecten met ‘seksuele verwarring’ en het introduceren van roofinsecten in plaats van
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
105
kunstmatige producten. Ecologische duurzaamheid wordt hierdoor gestimuleerd, het gebruik van
synthetische chemicaliën en bemestingspraktijken ontmoedigd. Veel leden zijn inmiddels als ‘duurzaam/biologisch’ gecertificeerd en voeren het “bijen-logo” op hun producten. Recioto della Valpolicella DOCG
Recioto behoort tot de klassiekers onder de zoete rode wijnen uit Italië. Op blz. 52 is nader op het productieproces ingegaan. De DOCG-erkenning dateert uit 2010. Voor de druivensamenstelling gelden dezelfde regels (inclusief percentages) als voor Amarone della Valpolicella. Ook hier zijn
corvina veronese en rondinella de basisdruivenrassen. De zoetheid ontstaat doordat niet alle suikers vergisten. Het productiegebied is identiek aan dat van Amarone della Valpolicella. Net als bij
Amarone geldt een maximumrendement van 48 hl/ha. De druiven moeten na het indrogingsproces, dat enkele maanden in beslag neemt (tot 1 december na de oogst), een minimaal potentieel alcoholpercentage hebben van 14 procent. Het uiteindelijke effectieve alcoholgehalte moet minimaal 12 procent bedragen.
Recioto di Soave DOCG
Recioto di Soave verwierf in 1998 de DOCG-status. Van deze zoete passito, die een lange traditie heeft in het gebied, bestaat naast een stille ook een mousserende versie (Spumante). De wijn
wordt net als Soave en Soave Superiore (zie hieronder) gemaakt van minimaal 70 procent garganega. De druiven moeten na het indrogingsproces een natuurlijk alcoholpercentage hebben van minimaal 14 procent. Het gemiddelde maximumrendement is slechts 36 hl/ha. Soave Superiore DOCG
Het succes van Soave dateert uit de twintigste eeuw, toen Soave wereldwijd bekend werd als
dé Italiaanse witte wijn. Het wijngaardareaal breidde zich in de tweede helft van de vorige eeuw enorm uit van het oorspronkelijke, heuvelachtige gebied pal ten noordoosten van Soave naar
het vlakkere land ten westen van de stad. Er is een groot verschil tussen Soave Classico DOC of Soave Superiore Classico DOCG uit het oorspronkelijke, historische gebied (rond Soave en
Monteforte d’Alpone) en ‘gewone’ Soave DOC uit het vlakkere, omliggende gebied. Het Classicodistrict onderscheidt zich met zijn oude vulkanische bodem duidelijk van de alluviale bodem
van de vlakten. In 2001 verwierf Soave Superiore een DOCG-erkenning. Het productiegebied
van Soave Superiore komt grotendeels overeen met dat van Soave DOC, maar de wijngaarden liggen over het algemeen meer in de heuvels, waar de bodem minder vruchtbaar is.
De gemiddelde jaarlijkse productie van Soave Superiore (Classico) DOCG bedraagt 2.000
hl, een schril contrast met de 120.000 hl Soave Classico en 450.000 hl generieke Soave. Het
gemiddelde maximumrendement is 70 hl/ha. De minimale plantdichtheid is 4.000 stokken per hectare. Een goede Soave Superiore (Classico) is herkenbaar aan een heldere, geelgroene kleur, een geur van weidebloemen en gras en een zachte smaak met een licht bittertje van
amandelen in de afdronk. Ook de smaak van citroen valt in een goede Soave te herkennen.
Soave Superiore (inclusief de Classico en Riserva) wordt gemaakt van minimaal 70 procent gar-
106
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Gardameer. Vooral ten zuiden en zuidoosten van het Gardameer liggen wijngaarden. Het noordelijke deel wordt omringd door bergen. Meer naar het zuiden verbreedt het Gardameer zich en zijn de oevers vlakker. Sommige wijngaarden aan het Gardameer behoren tot Lombardia en sommige tot Veneto.
ganega en maximaal 30 procent trebbiano di Soave. Ook is maximaal 5 procent aan andere witte druivenrassen toegestaan, waaronder pinot bianco. Het vereiste natuurlijke alcoholpercentage is hoger dan dat voor Soave DOC. De wijn heeft hooguit 6 gr/l restzoet, zo is bepaald. Soave
Superiore Riserva mag pas op de markt worden gebracht na 1 november van het jaar dat op het oogstjaar volgt.
Bardolino DOC
Het ruim 2.820 ha tellende productiegebied van Bardolino, als DOC erkend in 1968, ligt aan de
zuidoostelijke oever van het Gardameer. Het klimaat is hier gematigd warm. De meeste wijngaarden liggen op vlak terrein. De bodem in Bardolino is lichter dan die in het Valpolicella-district,
doordat hij meer kalk en stenen bevat en minder klei. Een ander verschil met Valpolicella is dat
de druiven in Bardolino wat minder kleur, suikers en tannine ontwikkelen, waardoor de wijnen wat lichter van stijl zijn. De druiven worden ook niet ingedroogd. Als gemiddeld maximumrendement geldt 91 hl/ha.
De samenstelling van de wijnen is als volgt: 35 tot 80 procent corvina veronese (waarvan 20
procent vervangen mag worden door corvinone), 10 tot 40 procent rondinella, maximaal 15 pro-
cent molinara en maximaal 20 procent andere blauwe druivenrassen uit de streek, in de praktijk
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
107
vaak merlot. Daarmee is de samenstelling in theorie hetzelfde als die voor Bardolino Superiore. Er bestaat ook Bardolino Classico, Chiaretto (lichtrood of rosé), Chiaretto Classico, Chiaretto
Spumante, Novello en Novello Classico. Bardolino Chiaretto wordt in de praktijk vaak gemaakt
van druiven die niet goed genoeg zijn voor rode Bardolino. De maceratie duurt 12 tot 24 uur en de kleur van de resulterende wijn is lichtrood tot volroze. Ook wordt soms aan rode Bardolino
sap onttrokken en is de rosé van het type saignée. Deze heeft wat meer kleur. De productie van
Bardolino Chiaretto is tussen 2007 en 2015 verdrievoudigd. De vraag naar lichtgekleurde rosé, in Provençaalse stijl, is toegenomen.
De stijl van Bardolino kan sterk variëren, van licht en licht verteerbaar voor spoedige consumptie
tot steviger met een zeker bewaarpotentieel. De beste Bardolino’s kunnen zeker 5 jaar mee. Een
Bardolino is in de regel wat lichter dan een Bardolino Superiore. Het productiegebied van Bardolino Classico is beperkt tot de dorpen Affi, Bardolino, Cavaion, Costermano, Garda en Lazise. Deze
liggen in het westen van het gebied, in de nabijheid van het Gardameer. In Bardolino DOC worden
drie subgebieden onderscheiden: La Rocca, Montebaldo en Sommacampagna. Ook in Bardolino is er, net als in bijvoorbeeld de Langhe, groeiende aandacht voor het definiëren van cru’s.
Drie subzones in de DOC Bardolino zijn met ingang van 2021 (oogst 2020) officieel benoemd tot
Menzioni Geografiche Aggiuntive (MGA). Het betreft Montebaldo, La Rocca en Sommacampagna, drie historische cru’s, al in beroemd en erkend door wijnhandelaren in 1825. Voor deze MGA’s
gelden strengere voorwaarden ten aanzien van de opbrengst: 100 quintale per hectare in plaats van 120 q/ha.
Voor de Bardolino DOC geldt dat vanaf de oogst 2021 het maximaal bruikbare percentage Corvinadruiven zal toenemen van 80 tot 95 procent. Bianco di Custoza / Custoza DOC
Het productiegebied Custoza, zo’n 1.300 ha groot, heeft sinds 1971 een DOC-status. De wijn-
gaarden liggen op de heuvels ten westen en zuidwesten van Verona en liggen deels binnen de
productiezone van Bardolino. De naam dankt deze DOC aan het dorp Custoza. Alleen witte wijnen mogen aanspraak maken op de naam (Bianco di) Custoza. Maar liefst negen druivenrassen zijn
toegestaan. Trebbiano toscano, garganega en trebbianello (een lokaal biotype van friulano) zijn de basisdruivenrassen. Daarnaast zijn bianca fernanda (een lokale kloon van cortese), malvasia,
riesling italico, pinot bianco, chardonnay en manzoni bianco toegestaan (tot een maximum van
30 procent). Naast een ‘gewone’ droge witte versie is er ook een Superiore, een Spumante en een Passito. Het gemiddelde maximumrendement is 97,5 hl/ha voor de stille variant en 102 hl/ha voor de Spumante. Voor de Superiore en de Passito gelden aanzienlijk lagere rendementen. Breganze DOC
Breganze werd in 1969 als DOC erkend. Het productiegebied van 487 ha ligt ten noorden van Vicenza en is vooral beroemd om zijn Breganze Torcolato, een passito van ingedroogde witte
vespaioladruiven, die soms aangetast zijn door botrytis cinerea. Voor de droge witte wijnen zijn tai
108
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaarden van Gambellara DOC
bianco, pinot bianco, chardonnay, vespaiola, sauvignon blanc en pinot grigio de basisrassen. Rode wijnen kunnen gemaakt worden van merlot, marzemino, cabernet franc, cabernet sauvignon, pinot nero en/of carmenère. Het gemiddelde maximumrendement voor de meeste wijntypen is 84 hl/ha. Voor de Torcolato geldt een maximumrendement van 60 hl/ha. Colli Berici DOC
Colli Berici telt ongeveer 600 ha wijngaarden op de lage, beboste heuvels ten zuiden van de stad Vicenza. Het gebied is vooral bekend geworden vanwege de architectuur van Palladio. De DOC-
erkenning voor de wijnen uit dit gebied dateert uit 1973. Colli Berici Bianco (ook de Spumante en de
Passito) wordt gemaakt van minimaal 50 procent garganega. De Spumante Metodo Classico (zowel wit als rosé) bestaat uit minimaal 50 procent chardonnay en maximaal 50 procent pinot bianco en/of pinot nero. Staat op het etiket het druivenras garganega, tai (bianco), sauvignon, pinot bianco, pinot
grigio, chardonnay of manzoni bianco vermeld, dan is de wijn gemaakt van minimaal 85 procent van het betreffende druivenras. Vooral de rode wijnen van Bordeauxvariëteiten en grenache
(hier tai rosso genoemd) zijn bekend geworden. Rode Colli Berici zonder vermelding van een speci-
fiek druivenras wordt gemaakt van minimaal 50 procent merlot. Ook wijnen van pinot nero, cabernet (franc en/of sauvignon) en carmenère komen voor. De rode Barbarano bestaat uit 100 procent tai rosso. Voor de meeste wijnen geldt een gemiddeld maximumrendement van 84 hl/ha.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
109
Colli Euganei DOC
Ten zuidoosten van Colli Berici DOC en ten zuidwesten van de stad Padua ligt het productiegebied Colli Euganei, dat in 2010 een DOC-status verwierf. Het wijngaardareaal is ongeveer 720 ha. Voor witte wijnen, die ook mousserend kunnen zijn, zijn chardonnay, garganega, manzoni bianco, tai
bianco (friulano), sauvignon blanc, moscato bianco, moscato giallo, serprino (een lokale naam voor
glera), pinella en pinot bianco de voornaamste druivenrassen. Rode wijnen worden vooral gemaakt op basis van merlot, cabernet franc, cabernet sauvignon en/of carmenère, maar daarnaast zijn
ook de autochtone druiven raboso piave en raboso veronese toegestaan. Maximumrendementen
lopen uiteen van 77 hl/ha tot 98 hl/ha. De wijn Fior d’Arancio Colli Euganei kreeg in 2010 een eigen DOCG-status (zie blz. 104). Gambellara DOC
Gambellara verwierf in 1970 een DOC-status. Het productiegebied van circa 1.000 ha ligt grotendeels in de heuvels ten zuidwesten van de stad Vicenza. De meeste wijngaarden liggen op een
helling. Tot de productiezone behoren de dorpjes Gambellara, Montebello Vicentino, Montorso en
Zermeghedo. Het klimaat is hier zeer zacht. In het oosten grenst het gebied aan Colli Berici DOC.
De onder de naam Gambellara geproduceerde witte wijn vertoont grote gelijkenis met Soave. Alle varianten, ook de Classico, Classico Superiore, Spumante en Vin Santo, worden gemaakt van
minimaal 80 procent garganega en maximaal 20 procent pinot bianco, chardonnay en/of trebbiano di Soave. Het gemiddelde maximumrendement varieert van 87,5 hl/ha voor Gambellara Classico tot 98 hl/ha voor de ‘gewone’ Gambellara en Gambellara Spumante. De zoete Vin Santo wordt alleen in de beste jaren gemaakt en is zeer zeldzaam.
Recioto di Gambellara, gemaakt van ingedroogde garganegadruiven, kreeg een eigen DOCG-
erkenning in 2008. Deze wijn heeft een lange geschiedenis in de regio. Voor Recioto di Gambellara is garganega het enige toegestane druivenras. Lison-Pramaggiore DOC
Dit ruim 370 ha tellende productiegebied ten oosten van Venetië en Treviso loopt door tot in Friuli. De basis voor deze DOC vormden Tocai di Lison DOC uit 1971 en Cabernet di Pramaggiore
DOC uit 1972. In 1985 kwamen deze twee DOC’s samen in Lison-Primaggiore DOC, waarbij een hele reeks extra druivenrassen werd toegestaan. De meeste wijngaarden liggen in de vruchtbare
laagvlakte van de rivier Piave in Veneto. Het gebied is in feite een oostelijke voortzetting van Piave DOC. In 2011 kreeg een deel van de DOC een eigen DOCG: Lison.
De productie bestaat voornamelijk uit witte wijnen, zowel stille als mousserende. De productie van rode wijnen is beperkt. Ook wijnen in passito-stijl komen voor. Voor de reguliere Bianco is
tai bianco (friulano) het basisdruivenras. Andere belangrijke witte druivenrassen zijn chardonnay,
pinot grigio, sauvignon blanc, verduzzo friulano en verduzzo trevigiano. Rode Lison-Pramaggiore is gemaakt van 50 tot 70 procent merlot, tenzij de wijn wordt verkocht als Cabernet, Carmenère, Merlot, Malbec of Refosco dal Peduncolo Rosso; in dat geval bestaat de wijn voor minimaal 85
110
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
procent uit het op het etiket vermelde druivenras. (In het geval van Cabernet kan dat overigens
cabernet franc, cabernet sauvignon en/of carmenère zijn.) De mousserende witte wijn (Spumante) wordt gemaakt van een vrij percentage chardonnay, pinot bianco en/of pinot nero en kan qua stijl
variëren van extra brut tot dry. Druiven voor de twee passito-wijnen (Verduzzo Passito en Refosco
Passito) mogen niet voor 8 december worden geplukt en moeten een potentieel alcoholpercentage van 15 procent hebben. Het gemiddelde maximumrendement is 84 à 91 hl/ha, afhankelijk van het druivenas.
Lugana DOC
Het productiegebied Lugana, zo’n 1.130 ha groot, werd in 1967 erkend als DOC. De wijngaar-
den liggen deels in Veneto en deels in Lombardije aan de zuidkant van het Gardameer, tussen
Desenzano del Garda in het westen en Peschiera del Garda in het oosten. Het gebied is vlak tot licht glooiend. Het klimaat is hier zacht en het verschil tussen dag- en nachttemperatuur is niet
zeer groot, maar toch hebben de geproduceerde wijnen voldoende frisheid. Het basisdruivenras is turbiana ofwel trebbiano di Lugana, soms kortweg lugana genoemd. Dit druivenras met zijn hoge zuren is een lokale variant van de verdicchio uit de Marken en identiek aan trebbiano di
Soave. Daarnaast is voor de productie maximaal 10 procent van andere druivenrassen toege-
staan. Het gemiddelde maximumrendement is 87,5 hl/ha voor gewone Lugana en 77 hl/ha voor Lugana Superiore. De beste wijnen komen van de relatief jonge, kalksteenrijke kleibodems op de zuidoever van het Gardameer, die door gletsjers zijn afgezet. Zuidelijker, in de heuvels bij
San Martino della Battaglia, bevatten de bodems meer zand, wat tot lichtere, minder expressieve wijnen leidt.
In Nederland is Lugana vooral bekend als een frisse en geurige droge witte wijn. Naast de stille droge witte Lugana bestaat er ook een Spumante (al dan niet volgens de traditionele methode
gemaakt), een Superiore, een Riserva en een Vendemmia Tardiva. Lugana Superiore ondergaat een lagering van minstens 12 maanden (gerekend vanaf 1 oktober van het jaar van de oogst),
Lugana Riserva van ten minste 24 maanden (waarvan minimaal 6 op fles) en Lugana Vendemmia Tardiva van minimaal 12 maanden. Sinds 2015 komt ‘gewone’ Lugana pas vanaf 15 januari na de oogst op de markt. In handen van een goede producent kan Lugana succesvol op (nieuw) hout
gelagerd worden, maar in de praktijk gebeurt dat niet vaak. Jonge generaties ambitieuze producenten hebben de DOC een behoorlijke kwaliteitsimpuls gegeven. Pinot Grigio delle Venezie DOC
Met ingang van de oogst van 2017 is Venezie (of: delle Venezie) gepromoveerd van IGP naar
DOC. De productiezone omvat in potentie 20.000 ha, verspreid over Friuli-Venezia Giulia, Veneto
en Trentino (zonder Alto Adige). Opmerkelijk is dat de herkomstbenaming maar voor één wijn geldt, Pinot Grigio. Deze bestaat voor minstens 85 procent uit pinot grigio. Het toegestane maximumren-
dement ligt lager dan dat van de oude IGP delle Venezie, maar is met 126 hl/ha nog steeds wel erg hoog. De bedoeling is dat de kwaliteit van Pinot Grigio uit het gebied toeneemt. Om verwarring te voorkomen is de naam van IGP delle Venezie gewijzigd in IGP Trevenezie.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
111
Prosecco DOC
In 2009 werd Prosecco DOC in het leven geroepen. Het productiegebied strekt zich uit van de
provincies Belluno, Padua, Treviso, Venezia en Vicenza (in Veneto) tot de provincies Gorizia, Por-
denone, Trieste en Udine (in Friuli). Over het algemeen zijn dit grote, vruchtbare vlakten waar rijke oogsten worden gerealiseerd en waar de allergoedkoopste prosecco vandaan komt. De minimale plantdichtheid is slechts 2.300 stokken per hectare en de maximale opbrengst per hectare ligt op
126 hl/ha. In het productiegebied zijn zeker 13.000 telers bekend, die gemiddeld minder dan 2 ha aan wijngaarden bezitten.
De basis voor de wijnen (stil, frizzante en spumante) wordt gevormd door minimaal 85 procent glera. Daarnaast is maximaal 15 procent verdiso, bianchetta trevigiana, perera, chardonnay,
pinot bianco, pinot grigio en/of pinot nero toegestaan. De Spumante is in theorie droger dan de
Frizzante. De Spumante wordt net als de Frizzante middels de tankmethode (cuve close, metodo
Martinotti) geproduceerd. Er mag ook stille Prosecco worden gemaakt volgens de DOC-richtlijnen (tranquillo), maar dit type komt weinig voor. Op het etiket kan de naam (Provincia di) Treviso of
(Provincia di) Trieste voorkomen als de wijn uitsluitend van druiven uit de betreffende provincie is gemaakt en ook de productie van de wijn daar plaatsvond. Prosecco Rosé DOC
Sinds 2020 bestaat de Prosecco Rosé DOC, die minimaal is samengesteld uit 85 procent glera en
aangevuld met minimaal 10 procent en maximaal 15 procent pinot nero/pinot noir, deze laatste gevini-
fiëerd als rode wijn. De opbrengst van de pinot nero is beperkt tot 13,5 ton per hectare, voor de glera is dat 18 ton. De rosé is altijd een ‘millesimato’, dus met vermelding van het oogstjaar, waarbij
85 procent van de druiven van het vermelde oogstjaar moeten zijn. De tweede fermentatie, metodo Martinotti/Charmat dient 60 dagen te duren, voor wit is dat 30 dagen. Prosecco Rosé DOC mag qua zoetheid variëren van Brut Nature tot Extra Dry. Soave DOC
De in 1968 erkende DOC Soave wordt gekenmerkt door veelal correcte, frisse, relatief simpele en betaalbare witte wijnen. Over het algemeen zijn deze niet te vergelijken met Soave Superiore of
Soave Superiore Classico, die van wijngaarden in de heuvels komen. Dit ligt onder meer aan de
hogere toegestane rendementen (105 hl/ha voor ‘gewone’ Soave en 98 hl/ha voor Soave Classico en Soave uit de heuvelachtige, hoger gelegen subzone Colli Scaligeri), de lagere plantdichtheid
(3.300 stokken per hectare) en het terroir. Topproducenten werken overigens met veel lagere rendementen. De verplichte samenstelling voor een Soave is hetzelfde als die voor Soave Superiore DOCG: minimaal 70 procent garganega, maximaal 30 procent trebbiano di Soave en/of chardonnay en maximaal 5 procent andere witte druivenrassen, waaronder pinot bianco.
Qua omvang behoort de hele Soave-streek met bijna 6.600 ha tot de grootste wijngebieden in
Italië, maar het Classico-district (rond de dorpjes Soave en Monteforte d’Alpone) is ‘slechts’ 1.100 ha groot. In het oosten van deze Classico-zone, rond Monteforte d’Alpone, leveren de vulkanische
112
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het stadje Soave ten oosten van Verona
bodems strakkere wijnen op dan de kalksteenrijkere bodems in het westelijker gelegen Soave,
waar iets vollere wijnen vandaan komen. Een Soave Classico is vaak afkomstig van een specifieke wijngaard, waarvan een aantal de cru-status heeft. Na de introductie van 33 MGA’s (Additionele Geografische Eenheden) in 2019, zijn in 2020 de eerste 25 individuele cru’s geregisteerd. Het
betreft de wijngaarden Albare, Calvarino, Campo Le Calle, Casette, Cavecchia, Cengelle, Cervare, Colbaraca, Colle Sant’Antonio, Contrada Salvarenza vecchie vigne, I Tarai, La Rocca, Le Caselle, Monte Bisson, Monte Ceriani, Motto Piane, Pressi, Roccolo, San Pietro, Val Grande, Vigna della Corte, Vigne della Bra, Vigne delle Fate en Vigne di Sande. Valpolicella DOC
Ten oosten van het Gardameer en ten noorden van Verona ligt het in 1968 als DOC erkende
gebied Valpolicella. In het noorden wordt het gebied begrensd door de Monti Lessini. Het gebied is de leverancier van miljoenen liters anonieme Valpolicella, maar ook van een van de meest
intrigerende wijnen ter wereld: Amarone. In de loop der jaren is het productiegebied steeds meer
uitgebreid naar het oosten en naar het zuiden, richting de rivier Adige en de vruchtbare Povlakte.
De meeste kwaliteitsbewuste producenten zijn meer geïnteresseerd in wijngaarden op de hellingen in het noorden en noordwesten.
Over het algemeen zijn de bodems in de vlakke delen van het gebied wat zwaarder en dieper en ligt de gemiddelde temperatuur in de vlakkere delen wat hoger. Dit zorgt voor gemiddeld
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
113
hogere rendementen. In het noorden en noordwesten van het gebied, in de Classico-zone,
bevat de bodem wat meer kalk en zijn de temperaturen lager. Doordat de bodem in de vlakten
van Valpolicella wat rijker is dan die in Bardolino, komen veel Valpolicella’s wat ronder en dikker over dan wijnen uit Bardolino. Valpolicella Superiore heeft wat meer structuur dan een reguliere
Valpolicella. Valpolicella Classico is over het algemeen een betere wijn dan een gewone Valpoli-
cella, doordat de oorspronkelijke wijngaarden op heuvels tot wel 600 meter hoog liggen en zo de
verkoelende wind van het Gardameer opvangen, die de rijping van de druiven vertraagt. Dit zorgt voor fijnere aroma’s. De subzone Valpantena ligt ten noorden van Verona.
Net als veel andere wijnen in de streek wordt Valpolicella hoofdzakelijk geproduceerd van corvina,
corvinone en rondinella, al dan niet met kleine hoeveelheden van andere druivenrassen, waaronder molinara, croatina en oseleta. Door verschillen in terroir, druivenrassen, vinificatie en houtgebruik
kent Valpolicella vele gezichten. Soms zijn het dunne, enkelvoudige wijnen, soms complexe wijnen met veel potentieel. Voor Valpolicella, Valpolicella Classico, Valpolicella Superiore en Valpolicella
Valpantena (uit het subgebied Valpantena) bestond de basis uit 45 tot 95 procent corvina veronese, waarvan maximaal 50 procent vervangen mocht worden door de corvinone. Nu mag de corvinone
95 procent van de samenstelling zijn. Deze kan worden aangevuld met 5 à 30 procent rondinella en
maximaal 25 procent andere druivenrassen. Daarmee is de druivensamenstelling hetzelfde als die voor Amarone.
Valpolicella Ripasso DOC
Valpolicella Ripasso verwierf in 2010 een aparte DOC-status. De wijn wordt gemaakt door jonge Valpolicella nog een keer te laten gisten met de schillen van de ingedroogde druiven die voor Amarone (of heel soms Recioto) zijn gebruikt. Het resultaat is een kleurrijkere, krachtigere Valpolicella met
meer extract en een hoger alcoholpercentage. De methode is te vergelijken met de governo-techniek.
Op blz. 52 is meer over de ripasso-methode te lezen. Voor Valpolicella Ripasso worden dezelfde druivenrassen gebruikt (en in dezelfde percentages) als voor Valpolicella en Amarone della Valpolicella. Valpolicella Ripasso heeft zich tot een uiterst succesvol commercieel product ontwikkeld. Eind 2016 werden nieuwe regels van kracht om de kwaliteit van Ripasso te beschermen en omissies in de
regelgeving uit 2010 ten aanzien van de productie te corrigeren. Aan de classificatie werd de term Superiore toegevoegd. De druiven voor een Ripasso Superiore moeten bij de oogst een minimaal natuurlijk alcoholpercentage hebben van 11 procent (tegenover 10 procent voor een ‘gewone’
Ripasso). Daarnaast werd bepaald dat de hergisting voor een Ripasso maar één keer mag plaatsvinden. Niet zelden werd in het verleden een Ripasso van zulk slecht basismateriaal gemaakt, dat
er soms zelfs een derde gisting nodig was om een acceptabele wijn te krijgen. Het aandeel van de
toegevoegde wijn is vastgesteld op 10 tot maximaal 15 procent en de hergisting moet minimaal drie dagen in beslag nemen. Het gemiddelde maximumrendement is 84 hl/ha. Venezia DOC
Venezia DOC dateert uit 2010. Het bijna 1.280 ha tellende productiegebied maakt deel uit van de
provincies Venezia en Treviso. De geproduceerde wijnen kunnen wit (ook mousserend), rosé (ook
114
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Heuvels met wijngaarden in Collio
mousserend) en rood zijn. Voor de mousserende witte wijnen geldt een druivensamenstelling van minimaal 50 procent verduzzo friulano, verduzzo trevigiano en/of glera. Droge witte wijnen die op
de markt komen als Chardonnay of Pinot Grigio zijn voor 85 procent van het betreffende druivenras gemaakt. De Rosato (ook mousserend) wordt gemaakt van minimaal 70 procent raboso piave en/ of raboso veronese. Voor de Rosso is minimaal 50 procent merlot verplicht. Indien de druivenras-
sen cabernet sauvignon, merlot of cabernet franc op de fles worden vermeld, dan bestaat ook in dit geval de wijn voor minimaal 85 procent uit het betreffende druivenras. De gemiddelde maximumrendementen zijn met 105 hl/ha tot 119 hl/ha aan de hoge kant. Friuli–Venezia Giulia
Friuli-Venezia Giulia is een bergachtige streek in het uiterste noordoosten van Italië. Udine is de
regionale hoofdstad. Van de 7.855 km² die de regio groot is, nemen wijngaarden een kleine 19.000 ha in beslag. De wijnbouw vindt vooral plaats in het zuiden van de regio, waar een milder klimaat heerst dan in het noorden. Van de wijnproductie is ongeveer 75 procent wit. Friuli-Venezia Giulia
liep voorop op het gebied van moderne vinificatietechnieken zoals temperatuurgecontroleerde gisting. Veel wijnboeren hebben niet alleen familie in het aangrenzende Slovenië, maar hebben er ook
wijngaarden. Sommige wijngaarden lopen over de grens heen. Over en weer is er uitwisseling van
kennis, cultuur, ervaring en middelen. Al in de middeleeuwen was hier een bloeiende wijnindustrie, mede door de nabijheid van handelsstad Venetië. Veel wijnbedrijven zijn in handen van families; coöperaties vind je hier niet veel.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
115
Friuli-Venezia Giulia is de meest regenachtige regio van Italië, hoewel de zomers doorgaans droog en zonnig zijn. De meeste neerslag valt in de herfst en in het begin van de winter. Door de grote
verschillen tussen de dag- en nachttemperatuur ontwikkelen de druiven goede zuren en complexe aroma’s. De regio wordt gekenmerkt door een grote diversiteit aan bodems en microklimaten. Er
zijn grofweg drie delen te onderscheiden: het bergachtige noorden, het heuvelachtige centrum en
het vlakke zuiden, dat grenst aan de zee. In de heuvelachtige districten is het door de hoge ligging koeler dan in de vlakten en daarom zijn witte druivenrassen hier meer geschikt. Op de vlakten
gedijen vooral blauwe variëteiten goed. De meeste wijngaarden van Friuli-Venezia Giulia zijn in de vlakte aangelegd.
Het meer bergachtige deel (dat ruim 42 procent van de oppervlakte van Friuli-Venezia Giulia
beslaat) heeft bodems met zandsteen, flysch, kalkrijke mergel en afzettingen uit de Dolomieten.
De toplaag is hier relatief dun, maar wel rijk aan organisch materiaal, ijzer en klei. De drainage van de bodem is goed, wat gezien de neerslag (die kan oplopen tot 2.800 mm per jaar) geen overbodige luxe is. De heuvels, die ruim 19 procent van het gebied uitmaken, hebben een vergelijkbare
samenstelling qua bodem, maar met meer sedimenten uit de bergen. De vlakkere, alluviale wijndistricten ten slotte zijn het resultaat van duizenden jaren van aanvoer van bergpuin vanuit de Alpen
via rivieren als de Isonzo en Tagliamento. De bodem bestaat vaak uit een dikke laag keien, kiezels en klei. Ook hier is drainage meestal geen probleem.
In de heuvelachtige gebieden Colli Orientali en Collio is de plantdichtheid veelal hoog en geven de stokken een beperkt rendement, mede door het Guyot-systeem of een variant op deze snoei- en
geleidingswijze. In het vlakkere, lage gedeelte van Friuli (Latisana, Annia, Aquileia en Grave) ziet men veel pergola-snoei. De plantdichtheid daar is laag en de druivenstokken groeien tot 2 meter hoog, wat leidt tot tamelijk hoge rendementen per stok.
Friuli-Venezia Giulia staat sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw bekend om zijn goede,
modern gemaakte, frisse witte wijnen. Opvallend is het grote aantal monocépages. Naast bekende
internationale variëteiten zoals pinot bianco, pinot grigio, sauvignon blanc, chardonnay, carmenère, merlot en cabernet sauvignon, die hier in de negentiende eeuw onder de Habsburgers werden
geïntroduceerd, beschikt de regio ook over verschillende eigen druivenrassen. Speciale vermelding verdienen de volgende variëteiten: •
Picolit: Dit witte druivenras was enkele decennia geleden bijna verdwenen. Omdat de picolit problemen heeft bij de bestuiving en daardoor moeilijk vrucht zet (abortus fructalis), kozen
wijnboeren liever voor andere variëteiten. Zijn naam verwijst waarschijnlijk naar de kleine (pic-
colo) opbrengst. Door veredeling is de plant verbeterd en staat er nu wat meer picolit, maar de
aanplant blijft gering. Hij staat aan de basis van de kostbare zoete wijn Picolit, die al in de achttiende eeuw beroemd was. Zijn bakermat ligt waarschijnlijk rond Rosazzo.
•
Refosco: De blauwe refosco is een druif met een gebruiksaanwijzing. Wordt hij te vroeg
geoogst, dan smaakt hij groen, hard, zuur en bitter. Hij rijpt bovendien langzaam. Rijpe refosco geeft frisse wijnen met veel kleur, aroma’s van bosfruit en een gemiddelde tanninestructuur. Er
116
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Friulano
Het druivenras dat ooit bekendstond als tocai friulano heet sinds 31 maart 2007 formeel
friulano. Dit om verwarring met de Hongaarse wijn Tokaji te voorkomen. Om diezelfde reden mag de pinot gris ook geen tocai of tokay meer genoemd worden. De friulano is wellicht
afkomstig uit Veneto, waar hij onder andere gebruikt wordt in Bianco di Custoza, maar in
Friuli-Venezia Giulia wordt hij als autochtoon beschouwd. Daar is hij vooral belangrijk in de
DOC’s Colli Orientali, Collio, Friuli Grave en Isonzo. Een andere Noord-Italiaanse naam voor het druivenras is tai bianco. Ook in Slovenië komt hij voor, waar hij vaak zeleni sauvignon genoemd wordt. In Frankrijk staat het druivenras bekend als sauvignonasse of sauvignon
vert. In Chili en Argentinië staat ook veel sauvignonasse aangeplant. Aroma’s van bloesem, citrusfruit en verse kruiden kenmerken de wijnen van deze druif, evenals een levendige
zuurgraad en een amandelbittertje. De druif wordt voor zowel stille als mousserende wijnen gebruikt. Wijnen van friulano/sauvignonasse zijn over het algemeen licht van kleur en body. Ze zijn minder aromatisch en crispy dan wijnen van sauvignon blanc. De meeste Friulano’s kunnen het best jong worden gedronken.
zijn verschillende varianten van refosco bekend, waaronder refosco nostrano (ook wel refosco
di Faedis genoemd), refosco d’Istria en refosco dal peduncolo rosso. De laatste variant (refosco ‘met het rode steeltje’) komt het meest voor. Hij bezit het grootste kwaliteitspotentieel en is al sinds 1700 in Friuli bekend. •
Ribolla gialla: Dit witte druivenras wordt geel als hij goed rijp is. Hij komt voor op de hellingen
van Collio en Colli Orientali en geeft karaktervolle wijnen met een herkenbaar nootachtig aroma en een mooie complexiteit. •
Schioppettino: Deze donkerblauwe druif, ook wel ribolla nera genoemd, heeft stevige zuren en
weinig suikers. Hij is vooral geschikt voor aromatische wijnen in een lichte stijl. De betere wijnen zijn zeer elegant. Schioppettino staat vooral aangeplant in Friuli Colli Orientali. •
Verduzzo: Dit is een wit druivenras dat geel getinte, verfijnde wijnen met florale tonen kan
geven. Een bekende wijn van dit druivenras is de zoete Ramandolo. Daarnaast worden er van
verduzzo droge en mousserende wijnen gemaakt. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat de verduzzo friulano (ook bekend als verduzzo di Ramandolo) niet hetzelfde druivenras is als de ver-
duzzo trevigiano uit Veneto. Er wordt in de praktijk lang niet altijd onderscheid gemaakt. Vooral Friuli Grave en Friuli Colli Orientali produceren wijnen waarin verduzzo een grote rol speelt.
Friuli DOC of Friuli Venezia Giulia DOC geldt met ingang van 2016 als overkoepelende DOC naast Friuli Annia, Friuli Aquileia, Friuli Colli Orientali, Friuli Grave, Friuli Isonzo en Friuli
Latisana DOC. Producenten kunnen nu kiezen welke DOC hun voorkeur heeft. De DOC’s Collio
Goriziano en Carso behoren formeel ook tot het grondgebied van de nieuwe DOC, maar gebruiken hem doorgaans niet omdat ze hun eigen identiteit willen benadrukken.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
117
Colli Orientali del Friuli Picolit DOCG
Voorheen was de zoete witte wijn Picolit onderdeel van Colli Orientali del Friuli DOC (nu Friuli Colli Orientali DOC genaamd), maar sinds 2006 heeft de wijn een aparte DOCG-status. De Bianco
wordt gemaakt van minimaal 85 procent laat geoogste en voorts ingedroogde picolitdruiven met
een minimaal alcoholpotentieel van 15 procent. Picolit uit de subzone Cialla (inclusief de Riserva) wordt uitsluitend gemaakt van picolit en heeft een minimaal potentieel alcoholgehalte van 16
procent. De reguliere Bianco komt na 1 jaar op de markt, de Cialla na 2 jaar en de Cialla Riserva na 4 jaar. Het rendement is maximaal 22 hl/ha. Picolit is niet overdreven zoet en heeft delicate,
florale aroma’s. Vaak heeft de wijn houtrijping gehad op kleine eikenhouten vaten. Het is meer een vino da meditazione dan een dessertwijn. Flessen Picolit kunnen behoorlijk prijzig zijn. De flessen moeten volgens de DOCG-bepalingen met een natuurkurk worden afgesloten. Lison DOCG
Dit productiegebied van 102 ha in het zuidwesten van Friuli-Venezia Giulia behoorde eerst tot Tocai di Lison DOC en daarna tot Lison-Pramaggiore DOC. In 2010 kreeg het een aparte DOCG-status. De
productie betreft alleen witte wijnen van minimaal 85 procent friulano, hier ook wel tai bianco genoemd. Het gebied deelt wijngaarden met Veneto. Op blz. 104 wordt op deze DOCG nader ingegaan. Ramandolo DOCG
Ramandolo is sinds 2001 een DOCG. Voorheen was dit gebied een subzone van Colli Orientali del Friuli DOC. Het productiegebied ligt ten noordwesten van Friuli Colli Orientali, rond de gemeenten
Nimis en Tarcento in de provincie Udine. De wijngaarden liggen hier op koele, vaak steile heuvels. De geproduceerde wijn is zoet en wordt gemaakt van ingedroogde verduzzo friulano (lokaal
bekend als verduzzo giallo). Als gemiddeld maximumrendement geldt 52 hl/ha. Ramandolo heeft een zeer goede reputatie. De productie is zeer beperkt. Collio Goriziano / Collio DOC
Collio, ook wel Collio Goriziano genoemd, werd als DOC erkend in 1968. Al in de achttiende eeuw
werd hier wijnbouw bedreven. Het is een ruim 1.260 ha groot productiegebied rond de plaats Gorizia in het zuidoosten van Friuli-Venezia Giulia. In het westen vormt de rivier Judrio de grens met Friuli Colli Orientali. In het noorden en oosten loopt het gebied over in het Sloveense wijngebied
Goriška Brda. Door de temperende invloed van de Adriatische Zee is het klimaat hier iets gematigder dan dat in Friuli Colli Orientali. Met zijn mergelrijke, kalkhoudende bodems lijkt het gebied qua bodemgesteldheid op Colli Orientali. In het hart van Collio ligt het stadje Cormòns, dat zijn naam geeft aan een bepaald soort flysch-gesteente.
De DOC geldt voor zowel witte als rode wijnen, maar de witte wijnen zijn over het algemeen het
best en bekendst. Ruim 80 procent van de productie van Collio betreft witte wijn. De belangrijkste witte druivenrassen zijn tegenwoordig chardonnay, friulano, gewürztraminer, malvasia istriana, müller-thurgau, picolit, pinot bianco, pinot grigio, ribolla gialla, riesling, sauvignon blanc en
welschriesling (riesling italico). Ribolla gialla, friulano en malvasia istriana hebben een lange
118
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Romeinse overblijfselen in de stad Aquileia
geschiedenis in dit gebied. Rode wijnen kunnen worden gemaakt van cabernet franc, cabernet sauvignon, carmenère, merlot en pinot nero. Net als rode Loirewijnen zijn ze doorgaans licht
en hebben ze enigszins vegetale aroma’s. Als het druivenras op het etiket vermeld wordt, moet de wijn minimaal 85 procent van het betreffende druivenras bevatten, maar voor de reguliere Bianco en Rosso zijn qua druivensamenstelling geen percentages voorgeschreven. Voor de
witte Riserva geldt een minimale lagering van 20 maanden, voor de rode Riserva 30 maanden
(waarvan 6 op hout). Voor het gemiddelde maximumrendement gelden dezelfde bepalingen als
voor wijnen van Friuli Colli Orientali, dus 24 hl/ha voor Picolit en 77 hl/ha voor de overige wijnen. Friuli Annia DOC
De wijngaarden van dit in 1995 als DOC erkende productiegebied liggen in de laagvlakte van
de provincie Udine. De herkomstbenaming geldt voor mousserende witte wijnen en voor stille witte, rosé en rode wijnen. De belangrijkste witte druivenrassen zijn chardonnay, friulano,
gewürztraminer, malvasia istriana, pinot bianco, pinot grigio, sauvignon blanc en verduzzo. Rosé en rood worden gemaakt op basis van cabernet franc, cabernet sauvignon, merlot en refosco. Bij de reguliere witte, rosé en rode wijnen zijn geen specifieke percentages druivenrassen
voorgeschreven, maar als het druivenras op het etiket wordt genoemd, bevat de wijn minimaal
90 procent van dit druivenras. De Spumante wordt gemaakt van minimaal 90 procent chardonnay en/of pinot bianco. Riserva’s rijpen minimaal 2 jaar, inclusief 12 maanden op hout.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
119
Friuli Aquileia DOC
De wijngaarden van Friuli Aquileia, een DOC sinds 1975, liggen in het vlakke zuiden van FriuliVenezia Giulia rond de gemeente Aquileia. In het zuiden grenst het gebied aan de Adriatische Zee. De geschiedenis van Aquileia gaat ruim tweeduizend jaar terug. De bodem varieert van
glaciaal en alluviaal met klei en andere sedimenten in het noorden tot zanderig in het zuiden.
De DOC omvat witte, rosé en rode wijnen. De belangrijkste witte druivenrassen zijn chardonnay, friulano, gewürztraminer, malvasia istriana, müller-thurgau, pinot bianco, pinot grigio, riesling, sauvignon blanc en verduzzo. Voor de productie van rosé en rood zijn vooral cabernet franc, cabernet sauvignon, merlot en refosco dal peduncolo rosso van belang. De reguliere Bianco
bestaat uit minimaal 50 procent friulano en de reguliere Rosso uit minimaal 50 procent refosco
dal peduncolo rosso. De meeste wijnen zijn eenvoudig en licht. Het gemiddelde maximumrendement varieert van 70 hl/ha tot 91 hl/ha, afhankelijk van het druivenras. Friuli Colli Orientali DOC
Onder de naam van deze grote DOC uit 1970 komt een grote diversiteit aan wijnen op de markt. Het productiegebied, zo’n 2.000 ha groot, ligt in de heuvels ten oosten en noordoosten van
Udine. De heuvels kunnen hier hoogtes van 350 meter bereiken. Ten oosten van Colli Orientali
ligt Slovenië. Ooit lag dit gebied onder de zeespiegel, wat nog zichtbaar is in de gelaagde afzettingen van afwisselend kalkhoudende mergel en zandsteen. Bekend is het flysch van Cormòns,
genoemd naar de plaats Cormòns ten zuiden van het gebied. Het klimaat van Friuli Colli Orientali is koel en semicontinentaal.
De belangrijkste witte druivenrassen zijn chardonnay, friulano, gewürztraminer, malvasia istriana, picolit, pinot bianco, pinot grigio, ribolla gialla, riesling, sauvignon blanc en verduzzo. Rode
wijnen worden vooral gemaakt van cabernet franc, cabernet sauvignon, merlot, pignolo, pinot
nero, refosco (verschillende varianten), schioppettino en tazzelenghe. Voor de reguliere Bianco, Dolce en Rosso mogen alle genoemde druivenrassen in vrije percentages worden gebruikt.
Als de naam van de druif wordt vermeld, is minimaal 85 procent van het betreffende druivenras
voorgeschreven. Het maximumrendement voor Picolit is 24 hl/ha; voor alle overige wijnen is dat 77 hl/ha.
Er worden 4 subzones onderscheiden, die elk hun specialiteit hebben: • • • •
Cialla;
Faedis;
Prepotto;
Rosazzo.
In 2011 werd een aparte DOCG in het leven geroepen voor witte Rosazzo van minimaal 50 tot 60
procent friulano met een bijrol voor sauvignon blanc, chardonnay, pinot bianco en ribolla gialla. Het wijngaardareaal van Rosazzo DOCG is slechts 28 ha.
120
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaard in Friuli Colli Orientali
Friuli Grave DOC
Friuli Grave, door sommigen ook wel Grave del Friuli genoemd, werd in 1970 als DOC erkend.
Het is met circa 7.500 ha een van de grootste, productiefste en bekendste DOC’s in Friuli-Venezia Giulia. Verschillende andere DOC’s vallen deels of zelfs geheel in dit vlakke productiegebied.
De bodem is, net als die in het gebied Graves in Bordeaux, rijk aan kiezels (en keien). Deze zijn
afgezet door onder andere de rivier Tagliamento, die ontspringt in de Karnische Alpen. De onder
de herkomstnaam Friuli Grave geproduceerde wijnen kunnen wit, rosé en rood zijn. Er is ook een witte mousserende variant, die frizzante of spumante kan zijn. Voor de witte wijnen zijn chardon-
nay, friulano, gewürztraminer, pinot bianco, pinot grigio, riesling, sauvignon blanc en verduzzo de
voornaamste druivenrassen. Cabernet franc, cabernet sauvignon, carmenère, merlot, pinot nero en refosco dal peduncolo rosso zijn de belangrijkste blauwe druivenrassen. Voor alle wijnen geldt een gemiddeld maximumrendement van 91 hl/ha. Friuli Isonzo / Isonzo del Friuli DOC
Friuli Isonzo, ook wel Isonzo del Friuli genoemd, werd in 1974 als DOC erkend. Het wijngaardareaal, ongeveer 970 ha in omvang, ligt rond de stad Gradisca d’Isonzo, ten zuidwesten van Gorizia. In het
noorden grenst Isonzo aan Collio. Door het gebied baant de rivier Isonzo zich een weg naar de Adri-
atische Zee. De bodems hier hebben door de aanwezigheid van grind over het algemeen een goede afwateringscapaciteit. Ten oosten van de Isonzo (subzone Rive di Giare) bevat de bodem veel afzet-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
121
tingen; ten westen van de rivier (subzone Rive Alte) is de bodem minder vruchtbaar.
Wijnen kunnen wit, rosé en rood zijn, in de stijlen stil, mousserend en zoet. Chardonnay, friulano,
gewürztraminer, malvasia istriana, moscato giallo, pinot bianco, pinot grigio, riesling, sauvignon blanc, verduzzo en welschriesling (riesling italico) zijn de belangrijkste witte druivenrassen. De aanbevolen blauwe druivenrassen zijn cabernet franc, cabernet sauvignon, blaufränkisch (franconia), merlot,
moscato rosa, pignolo, pinot nero, refosco dal peduncolo rosso en schioppettino. Voor de reguliere Bianco, Rosato en Rosso gelden geen specifieke voorwaarden ten aanzien van druivenrassen
en percentages. Wijnen met aanduiding van het druivenras worden doorgaans uitsluitend van het betreffende druivenras gemaakt, hoewel de reglementen 15 procent andere rassen toestaan. De
druiven voor de Vendemmia Tardiva drogen aan de druivenstok en worden niet eerder geplukt dan
30 dagen na de aanvang van de reguliere oogst. Gemiddelde maximumrendementen liggen tussen 84 hl/ha en 91 hl/ha. Over het algemeen behoren de wijnen uit Isonzo tot de betere van de vlakke gebieden in Friuli-Venezia Giulia. Het gebied telt enkele topproducenten. Friuli Latisana DOC
Friuli Latisana werd in 1975 als DOC erkend. Het productiegebied ligt tussen Lison-Pramaggiore
en Friuli Aquileia in. De bodem is hier rijk aan mineralen en uit de bergen afkomstige sedimenten
zoals klei. De DOC staat een breed scala aan wijnstijlen toe. De belangrijkste witte druivenrassen zijn chardonnay, friulano, gewürztraminer, malvasia istriana, pinot bianco, pinot grigio, riesling,
sauvignon blanc en verduzzo. Als blauwe druivenrassen zijn vooral cabernet franc, cabernet sauvignon, carmenère, blaufränkisch (franconia), merlot, pinot nero en refosco dal peduncolo rosso van belang. De reguliere Bianco (inclusief de Passito) bestaat uit minimaal 60 procent friulano
en de Rosato en Rosso bestaan uit ten minste 60 procent merlot. Voor de Spumante is minimaal 85 procent chardonnay en/of pinot bianco voorgeschreven. Riserva’s komen pas na 2 jaar op de
markt. Houtlagering is niet verplicht. De toegestane maximumrendementen liggen tussen 70 hl/ha en 91 hl/ha.
Lison-Pramaggiore DOC
De basis voor deze DOC vormden Tocai di Lison DOC uit 1971 en Cabernet di Pramaggiore uit
1972. In 1985 fuseerden deze twee DOC’s tot Lison-Pramaggiore DOC. De witte wijn Lison kreeg
in 2011 een eigen DOCG-erkenning. Het wijngaardareaal van de DOC bedraagt 371 ha, goed voor een jaarlijkse productie van circa 15.000 hl. Lison-Pramaggiore geldt voor witte en rode wijnen,
inclusief een witte Spumante en twee passito-wijnen. De wijngaarden lopen door tot in Veneto. Op blz. 110 wordt deze DOC uitgebreid besproken. Prosecco DOC
Het omvangrijke productiegebied van Prosecco DOC ligt verspreid over de regio’s Veneto en Friuli.
Het oorspronkelijke gebied ligt in Veneto (in de provincie Treviso). Prosecco kan stil of mousserend zijn, maar de laatste variant is natuurlijk het bekendst. Glera is het basisdruivenras. Op blz. 112 gaan we uitgebreid in op deze DOC.
122
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Emilia-Romagna
In Emilia-Romagna is bijna 60.000 ha bedekt met wijngaarden. Jaarlijks wordt hiervan gemiddeld
6,2 miljoen hl wijn geproduceerd, waarvan iets meer dan de helft rood (en rosé) is. Daarmee behoort Emilia-Romagna samen met Veneto en Puglia tot de meest productieve wijnregio’s van Italië. Niet
van alle druiven wordt wijn gemaakt: een deel ervan wordt verwerkt tot geconcentreerde most. Kwantiteit is lange tijd voor kwaliteit gegaan en slechts heel langzaam komt daar verandering in.
In het noorden wordt Emilia-Romagna begrensd door Lombardije, Veneto en de rivier de Po. In het
zuiden grenst de regio aan Ligurië en Toscane. Zoals de samengestelde naam al aangeeft, hebben we in feite te maken met twee districten, Emilia (in het westen) en Romagna (in het oosten). Op de grens ervan ligt de gezamenlijke hoofdstad Bologna. De regio is zeer welvarend en staat bekend
om zijn culinaire specialiteiten, zoals parmaham, parmigiano reggiano, bolognesesaus (Bologna),
allerlei unieke soorten pasta, mortadella en aceto balsamico (Modena). Ook bekend zijn de fabriek
van Ferrari in Maranello (even ten zuiden van Modena), de keramiek uit Faenza en de universiteit van Bologna. Het weidse, vlakke en zeer vruchtbare land rondom Reggio di Emilia en Modena is
de geboortegrond van Lambrusco, de bekendste wijn van Emilia. Deze rode, vaak lichtzoete mousserende wijn past goed bij de vette gerechten uit de lokale keuken.
De verschillen binnen de regio zijn groot. Het landschap is volledig vlak bij de Po, maar heuvelachtig en soms zelfs bergachtig bij de Apennijnen. Meer dan de helft van Emilia-Romagna is
bergachtig of heuvelachtig en ligt hoger dan 100 meter boven zeeniveau, maar twee derde van de
wijngaarden ligt in de Povlakte. Daar is het veelal mistig en koud in de winter en in de zomer vochtig en warm. De koelere bergen en heuvels kennen een gematigd landklimaat met koude winters en warme zomers.
Emilia-Romagna valt qua wijnbouw uiteen in drie gebieden. We behandelen ze van west naar oost: •
In het noordwesten van de regio bij Piacenza, grenzend aan de heuvelachtige wijnbouwstreek Oltrepò Pavese in Lombardije, vinden we de wijnbouwgebieden Colli Piacentini en Colli di
Parma. De heuvels van Emilia kennen globaal genomen alle eenzelfde klimaat, met koude
winters en warme zomers. Het verschil zit vooral in de bodems, waar op sommige plaatsen wat meer zand is en op andere plaatsen wat meer klei of mergel. Elke vallei heeft als het ware zijn eigen specialiteiten. •
In het midden van de regio, in de grote vlakte van Emilia rond Modena, ligt het immense productiegebied van Lambrusco. De meeste lambruscodruiven van Emilia vindt men in de provincies Modena, Parma en Reggio nell’Emilia.
•
Tussen Bologna en de Adriatische kust liggen de uitlopers van de Apennijnen. In de heuvelachtige
streek Romagna worden wijnen van relatief goede kwaliteit gemaakt. De wijnbouwers in de provincies Ravenna, Forlì-Cesena en Rimini (inclusief San Marino) richten zich niet op lambrusco, maar op druivenrassen als sangiovese. Naast hoogwaardige sangioveseklonen is het witte druivenras albana hun grote trots. Het merendeel van de rode wijnen is gericht op het lagere prijssegment
en wordt vaak in bulk verkocht, maar de laatste jaren zien we een tendens om betere wijnen te
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
123
Wijngaarden ten westen van Faenza in de provincie Ravenna
maken. In Romagna worden twaalf subzones onderscheiden, voornamelijk gebaseerd op hun
bodemkenmerken (zie blz. 130). Over het algemeen bevat de bodem in Romagna behoorlijk wat vruchtbare klei, zeker in het zuiden. Steeds meer wijnmakers uit Romagna willen zich met hun karaktervolle wijnen nadrukkelijk onderscheiden van wijnmakers uit Emilia.
In Emilia-Romagna vinden we bijna honderd verschillende druivenrassen, variërend van internationale en bekende Italiaanse rassen (zoals sangiovese) tot meer regionaal of zelfs lokaal gebonden rassen als ancellotta (b), bertinora (w), centesimino (b), ervi (b), famoso (w), malbo gentile (b),
melara (w), montù (w), ortrugo (w), pignoletto/rébola (w), santa maria (w), sgavetta (b) en spergola (w). De belangrijkste druivenrassen zijn trebbiano romagnolo (w), lambrusco (b), sangiovese (b)
en bombino bianco of pagadebit (w). Trebbiano romagnolo, die qua karakter en ampelografische
eigenschappen weinig verschilt van trebbiano toscano, wordt voornamelijk geteeld in de provincie
Ravenna. Het is een van de meest populaire druivenrassen in Emilia-Romagna en komt hier waarschijnlijk al meer dan tweeduizend jaar voor. Vaak worden er mousserende wijnen van gemaakt. Ook de geschiedenis van de sangiovese in Romagna gaat vele eeuwen terug, hoewel de oor-
sprong niet duidelijk is. Sangiovese is het meest aangeplante blauwe druivenras van Romagna. Emilia-Romagna telt meerdere IGP’s, waarvan Forlì, Rubicone en Ravenna de bekendste zijn.
Onder deze namen worden wijnen uitgebracht die buiten de DOC(G)-regels vallen, zoals Sauvignon Blanc, Chardonnay of blends van sauvignon blanc en chardonnay. Ook de meeste Lambrus-
124
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Heuvels met wijngaarden rond het stadje Bertinoro
co’s worden als IGP/IGT-wijn op de markt gebracht (IGP Emilia). De DOCG’s en de belangrijkste DOC’s van Emilia en Romagna worden hieronder besproken. Colli Bolognesi Pignoletto DOCG
Het productiegebied van deze DOCG was ooit onderdeel van Colli Bolognesi DOC. Het werd
als een aparte DOCG gedefinieerd in 2010. In 2014 werd de naam gewijzigd en is het gebied op
beperkte schaal uitgebreid. De totale jaarlijkse productie schommelt rond de 600 hl. Het maximumrendement is 58,5 hl/ha. Er is een stille witte en een mousserende versie. Het witte druivenras pignoletto wordt ook wel grechetto di Todi, pignolino, rébola of grechetto gentile genoemd. De Superiore, Frizzante en Spumante worden gemaakt van minimaal 85 procent pignoletto, aangevuld met
maximaal 15 procent andere witte druivenrassen uit de streek of pinot nero. De Superiore Classico is van minimaal 95 procent grechetto gemaakt en mag pas na 1 jaar op de markt komen. Romagna Albana DOCG
Deze DOCG stond tot 2011 bekend als Albana di Romagna. In 1967 werd aan Albana di Romagna
de DOC-status toegekend. Voor velen was de toekenning van de DOCG-status in 1987 – de eerste ‘witte’ DOCG van Italië! – een verrassing. De kwaliteit van de meeste wijnen was de DOCG-status niet of nauwelijks waardig, was de kritiek. Veel van deze wijnen zijn inderdaad nogal neutraal van
geur en smaak. De grote trossen van de albanadruif maken het moeilijk om het juiste moment van oogsten te bepalen en een balans te vinden tussen de van nature frisse zuurgraad en een hoog
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
125
suikergehalte. De DOCG werd vooral toegekend om het voortbestaan van de wijn te verzekeren en producenten te stimuleren om betere wijnen te maken.
De 296 ha aan geregistreerde wijngaarden leveren jaarlijks 4.500 hl op, zowel droog als zoet wit.
Als gemiddeld maximumrendement is 70 hl/ha vastgesteld. Romagna Albana is altijd gemaakt van minimaal 95 procent albana. De beste exemplaren kunnen goed op fles rijpen en zijn complex en vol met kruidige nuances. Voor de Passito en Passito Riserva is een minimaal suikergehalte van
284 gr/l voorgeschreven en is het maximumrendement slechts 50 hl/ha. De druiven voor de Pas-
sito kunnen laat geoogst zijn en/of ingedroogd in de kelder. Bij de Passito Riserva moet er sprake zijn van botrytis. De zoete versies van Romagna Albana staan het hoogst aangeschreven. Een
bekende productieplaats van goede Romagna Albana is het stadje Bertinoro, dat tussen Forlì en
Cesena ligt. De bodem is hier rijk aan kalksteen. Ook om de productie van Sangiovese is dit stadje bekend.
Colli Bolognesi DOC
Colli Bolognesi werd in 1975 als DOC erkend. Het gebied ligt ten zuidwesten van Bologna. De 415 ha die deze DOC groot is, levert jaarlijks ongeveer 11.250 hl wijn, zowel mousserend als
stil wit als rood. De belangrijkste druivenrassen voor de productie zijn chardonnay, pinot bianco, sauvignon blanc, welschriesling (riesling italico), barbera, cabernet sauvignon, merlot en pinot
nero. Het gemiddelde maximumrendement varieert van 70 hl/ha tot 84 hl/ha, afhankelijk van het druivenras.
De reguliere Bianco bestaat uit minimaal 50 procent sauvignon blanc, eventueel aangevuld met
andere druivenrassen uit de streek. Trebbiano is tot maximaal 15 procent toegestaan in de blend. Staan de namen Chardonnay, Pinot Bianco, Riesling Italico of Sauvignon op het etiket vermeld,
dan moet de wijn uit minimaal 85 procent van het betreffende druivenras bestaan. Voor de regu-
liere Rosso geldt een minimum van 50 procent cabernet sauvignon bij de samenstelling. Staat op
het etiket Barbera, Cabernet Sauvignon of Merlot, dan is de wijn voor minimaal 85 procent van het vermelde druivenras gemaakt. Alleen de Rosso en de Merlot hebben ook een Riserva-versie. Er
is ook een mousserende Colli Bolognesi. Deze bestaat uit minimaal 40 procent chardonnay en/of
pinot bianco met maximaal 60 procent grechetto gentile, pinot nero en/of sauvignon blanc. Bologna mag als subzone worden vermeld, maar alleen voor de Bianco, Rosso, Spumante en Rosso
Riserva. Riserva’s mogen pas na 3 jaar op de markt komen en moeten minimaal 5 maanden flesrijping hebben gehad.
Colli di Parma DOC
Colli di Parma is een productiegebied van ruim 100 ha in de buurt van Parma. Het kreeg in 1982 een DOC-erkenning. Onder deze herkomstnaam worden stille, mousserende, droge en zoete
wijnen geproduceerd. De belangrijkste witte druivenrassen zijn chardonnay, malvasia, pinot bianco, pinot grigio en sauvignon blanc. Als belangrijkste blauwe druivenrassen gelden barbera, bonarda,
cabernet franc, cabernet sauvignon, lambrusco, merlot en pinot nero. De droge witte wijnen dragen
126
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Heuvellandschap met wijngaarden rond Piacenza
altijd de naam van het druivenras en zijn voor minimaal 95 procent van de betreffende variëteit
gemaakt. De reguliere Rosso bestaat uit 60 tot 75 procent barbera, 25 tot 40 procent bonarda en/ of croatina en maximaal 15 procent andere druivenrassen uit de streek. Draagt de wijn de naam Barbera, Bonarda, Cabernet Sauvignon, Cabernet Franc, Lambrusco, Merlot of Pinot Nero, dan
bestaat de wijn voor minimaal 85 procent uit het op het etiket vermelde druivenras. Het toegestane maximumrendement varieert sterk, van 48,7 hl/ha voor de Sauvignon tot 77 hl/ha voor de Lambrusco.
De reguliere Spumante wordt volgens de traditionele methode gemaakt van een vrij percentage chardonnay, pinot bianco en/of pinot nero. Hij rijpt minimaal 18 maanden in de kelder, waarvan minimaal 12 maanden sur lie. Spumantes die op de markt komen met de vermelding van het
druivenras (waaronder Malvasia, Chardonnay, Sauvignon en Pinot Bianco) mogen ook volgens de Charmatmethode worden gemaakt. Vaak betreft het hier een frizzante. Colli Piacentini DOC
Colli Piacentini is een groot productiegebied (ruim 2.600 ha) ten zuiden van de stad Piacenza, op
de grens met Lombardia. Geologisch en klimatologisch lijkt het gebied op Oltrepò Pavese. In 1967 verwierf Colli Piacentini een DOC-status. De jaarlijkse productie bedraagt meer dan 85.000 hl, waarmee het een van de belangrijkste DOC’s van Emilia is.
De belangrijkste witte druivenrassen zijn hier chardonnay, malvasia di candia aromatica, pinot
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
127
Wijngaarden van Lambrusco Grasparossa di Castelvetro ten zuiden van de stad Modena
grigio en sauvignon blanc. Lokale specialiteiten zijn de witte druivenrassen ortrugo en trebbiano
romagnolo, die vooral een rol spelen in wijnen uit de vier subzones. Ortrugo wordt vaak gemengd met malvasia. Ortrugo dei Colli Piacentini kreeg een eigen DOC-erkenning in 2013. Als blauwe
rassen worden vooral barbera, bonarda (de wat verwarrende lokale naam voor croatina), cabernet sauvignon en pinot nero gebruikt. Als de naam van het druivenras op het etiket vermeld staat,
maakt het betreffende druivenras minimaal 85 procent van de wijn uit. Voor de rosé is minimaal 85 procent pinot nero voorgeschreven. De mousserende wijnen, waarvan de witte versies vaak gemaakt worden op basis van malvasia di candia aromatica en trebbiano en de rode op basis
van barbera en bonarda (croatina), mogen volgens de klassieke methode of de Charmatmethode
(metodo Martinotti) worden gemaakt. Meestal is het laatste het geval en betreft het grote volumes frizzante.
De volgende subzones worden onderscheiden: • • • •
Val d’Arda; Valnure;
Val Trebbia; Vigoleno.
Deze subzones hebben hun eigen specialiteiten. We noemen hier alleen de Vin Santo di Vigoleno. Deze bestaat uit minimaal 60 procent melara en/of santa maria, aangevuld met maximaal 40
128
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
procent bervedino, ortrugo en/of trebbiano romagnolo. Hij komt pas na 5 jaar op de markt en heeft minstens 4 jaar houtlagering ondergaan. Het gemiddelde maximumrendement voor deze wijn is slechts 15 hl/ha.
Lambrusco di Sorbara DOC
Lambrusco di Sorbara is de lichtste, meest verfijnde en meest aromatische Lambruscovariant
(zie ook blz. 40). Hij dankt zijn naam aan het dorpje Sorbara ten noorden van Modena. De DOC-
erkenning dateert uit 1970. De appellatie is circa 1.185 ha groot. Vooral de wijnen die afkomstig zijn van druiven uit wijngaarden met kaliumrijke, zanderige bodems kunnen elegant zijn. Lambrusco di Sorbara wordt gemaakt van minimaal 60 procent lambrusco di Sorbara, maximaal 40 procent
lambrusco salamino en eventueel 15 procent andere druivenrassen. Als gemiddeld maximumrendement geldt 126 hl/ha. Vanwege zijn frisse zuurgraad is Lambrusco di Sorbara een uitstekend aperitief. Er zijn twee typen: de Rosato en de Rosso, die allebei zowel frizzante als spumante kunnen zijn en variërend van zeer droog tot zoet. De Rosato wordt het meest gemaakt. Lambrusco Grasparossa di Castelvetro DOC
Het productiegebied van Lambrusco Grasparossa di Castelvetro kreeg een DOC-erkenning in 1970 en is circa 1.120 ha in omvang. De wijngaarden liggen op de heuvels rond de gemeente Castel-
vetro in het zuiden van Emilia. De bodem is hier rijk aan mergel, slib en zand. De druiven worden
hier doorgaans vroeger rijp dan in andere delen van Emilia. De opbrengst is met 67.500 hl per jaar veel hoger dan die van Lambrusco di Sorbara. Ook van Lambrusco Grasparossa di Castelvetro bestaan een rosé en een rode versie, die zowel frizzante als spumante kunnen zijn. Ze worden
gemaakt van minimaal 85 procent lambrusco grasparossa. Ook hier geldt een gemiddeld maxi-
mumrendement van 126 hl/ha. De wijnen kunnen geproduceerd zijn middels een tweede gisting op fles (traditionele methode) of in autoclaven. De wijnen uit deze kleinste Lambrusco-DOC zijn diep van kleur, aromatisch en hebben een zekere rondeur, ondanks een stevige tanninestructuur. Ze variëren van zeer droog tot zoet.
Lambrusco Salamino di Santa Croce DOC
Deze herkomstnaam dateert uit 1970. Met 1.521 ha is het de grootste DOC voor Lambrusco. Het productiegebied ligt in het noorden van Emilia rond Santa Croce, ten westen van Sorbara. De
bodem in deze vlakte is hoofdzakelijk alluviaal, met veel zand en slib. Ook hier kan de stijl variëren:
stil, mousserend, Rosato en Rosso. De reglementen schrijven minimaal 85 procent lambrusco salamino voor, eventueel aangevuld met maximaal 15 procent andere lambrusco-subvariëteiten, ancellotta en/of fortana. De wijnen hebben doorgaans een vurige paarse kleur en opwekkende zuren.
De mousserende versies variëren qua zoetheid van brut nature tot dolce, net als voor de hierboven beschreven DOC’s geldt. Als gemiddeld rendement is maximaal 133 hl/ha toegestaan. Modena DOC
Modena werd in 2009 als DOC erkend. In theorie omvat het productiegebied heel de provincie
Modena. De wijnen die onder deze naam op de markt komen, kunnen stil, mousserend, wit, rosé of
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
129
rood zijn. De belangrijkste druivenrassen zijn pignoletto, montù/montuni, trebbiano (verschillende varianten) en lambrusco (verschillende varianten). De productie betreft vooral Lambrusco. Deze
kan stil, frizzante of spumante zijn en qua stijl variëren van brut nature tot dolce. Het gemiddelde
maximumrendement voor Pignoletto is 126 hl/ha. Voor alle andere wijntypen geldt een maximumrendement van maar liefst 161 hl/ha. Romagna DOC
Romagna is een algemene DOC voor wijnen die tot 2011 een eigen DOC hadden: Cagnina di
Romagna, Pagadebit di Romagna, Romagna Albana Spumante, Sangiovese di Romagna en Trebbiano di Romagna. Het is met bijna 3.000 ha een vrij grote DOC, die (stil en mousserend) wit, rood en zoet toestaat. Er worden twaalf subzones (cru’s) onderscheiden, gedefinieerd op grond van
terroirverschillen. Deze zijn in 2012 door Alessandro Masnaghetti (zie blz. 22) gedetailleerd in kaart gebracht: vijf in de heuvels rond Faenza, vier bij de stad Forlì en drie rond Cesena. De bodems
worden gedomineerd door klei en bevatten wisselende hoeveelheden zand, mergel, kalk en ijzer.
De bodems met meer kalk, ijzeroxide en zandsteen liggen voornamelijk in hoger gelegen gebieden richting de Apennijnen. Het grootste deel van de productie wordt verzorgd door coöperaties, maar een groep kwaliteitsbewuste producenten spant zich in om Romagna op de kaart te zetten als
herkomstgebied van interessante Sangioveses. Zij hanteren lagere opbrengsten en zijn gericht op terroirexpressie. De toegestane maximumrendementen binnen Romagna DOC lopen sterk uiteen, van 52 hl/ha voor Romagna Sangiovese Riserva uit de verschillende subzones tot 98 hl/ha voor Romagna Trebbiano.
De belangrijkste druivenrassen zijn albana, bombino bianco (pagadebit), trebbiano romagnolo,
sangiovese en terrano. De blauwe terrano, oorspronkelijk afkomstig uit Istrië en omstreken en ook in Carso te vinden (Friuli-Venezia Giulia), wordt lokaal ook wel cagnina genoemd. Als het druivenras op het etiket vermeld staat (al dan niet met de lokale naam, zoals pagadebit), dan is de wijn van minimaal 85 procent van het vermelde druivenras gemaakt. Bij de productie van Pagadebit di Romagna is dus minimaal 85 procent bombino bianco gebruikt. Sangiovese di Romagna met
vermelding van een specifieke subzone moet van minimaal 95 procent sangiovese worden gemaakt. Het gemiddelde maximumrendement daarvoor is 58,5 hl/ha, in plaats van 78 hl/ha voor ‘gewone’
Romagna Sangiovese. De Sangiovese di Romagna Novello, Superiore, Riserva en Riserva Superiore worden van 100 procent sangiovese gemaakt. Er bestaat ook een Passito di Romagna van
minimaal 85 procent sangiovese. Een deel van de druiven voor Sangiovese di Romagna mag worden ingedroogd (appassimento). Bij de Novello geldt (zoals vrijwel overal in Italië) dat zeker 50 procent van de wijn middels koolzuurinweking (macération carbonique) moet zijn gemaakt. Mousserende wijnen mogen de tweede gisting zowel op fles als in autoclaven ondergaan.
Sangiovese di Romagna uit een specifieke subzone komt pas na 10 maanden op de markt, reguliere Riserva’s en Riserva Superiore na 24 maanden. Riserva’s met vermelding van een subzone worden pas verhandeld na 33 maanden rijping vanaf de oogst.
130
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
San Marino
Op een bergtop tussen Emilia-Romagna en Marche ligt de Republiek San Marino. In dit kleine, onafhankelijke staatje wordt al sinds de dertiende eeuw wijn geproduceerd. San Marino
heeft een eigen classificatie: Identificazione d’Origine. Het meest voorkomende druivenras
is sangiovese. De belangrijkste witte druivenrassen zijn biancale, moscato bianco en ribolla. De bekendste witte wijnen van San Marino zijn Roncale (gemaakt op basis van ribolla) en Biancale. Rode wijnen met de oorsprongsbenaming San Marino komen op de markt als
Sangiovese, Tessano of Brugneto. De laatste twee zijn gebaseerd op sangiovese en krijgen verplicht houtlagering mee.
Ligurië
Het smalle, langgerekte Ligurië (Liguria) is de op twee na kleinste regio van Italië, na Valle d’Aosta en Molise. Ligurië strekt zich in een boog uit van de Franse Rivièra tot aan Toscane en ligt inge-
klemd tussen de bergen en de Golf van Genua. De geschiedenis van deze kleine kuststreek in het noordwesten van Italië, ook bekend als de Italiaanse Rivièra of de Bloemenrivièra, gaat duizenden
jaren terug. De Grieken en Etrusken vestigden er al nederzettingen. Ligurië staat vooral bekend om zijn productie van uiterst verfijnde olijfolie en het verbouwen van verschillende soorten groenten,
kruiden (basilicum), bloemen en citrusvruchten. De regio is ook beroemd om het pittoreske gebied Cinque Terre en de toeristische stranden bij La Spezia. De havenstad Genua (in het Italiaans:
Genova) is de hoofdstad van Ligurië. Wijnbouw is geen belangrijk onderdeel van de regionale
economie. In Ligurië is amper 5.000 ha aangeplant met druiven en de productie is zeer beperkt. De meeste wijnbedrijven zijn klein en opereren zelfstandig.
Ligurië wordt gedomineerd door steile hellingen, die bijna verticaal uit zee oprijzen. Vrijwel alle
wijngaarden voor DOC-wijnen zijn aangelegd als terrassen op deze hellingen en hebben een rotsachtige bodem, rijk aan ijzeroxide, aluminium, graniet, kalk, leisteen en/of zandsteen. De toplaag
is doorgaans vrij dun. Het klimaat is aan de kust mediterraan, met warme zomers en relatief milde
winters. Meer landinwaarts, in de heuvels en bergen, heerst een gematigd landklimaat. De neerslag varieert van 700 tot 1.200 mm per jaar, met mei en oktober als natste maanden en juli en augustus als droogste.
Ongeveer 70 procent van alle geproduceerde wijnen is wit. De meeste witte wijnen zijn zeer aromatisch en niet-houtgerijpt. De regio telt zeker honderd druivenrassen, maar de meeste daarvan zijn slechts marginaal. De belangrijkste variëteiten zijn vermentino (ook wel pigato genoemd) en rossese. De productie van Vermentino is geconcentreerd rond Imperia in het zuidwesten van
Ligurië en rond La Spezia, in het gebied Colli di Luni DOC. Rossese is een verzamelnaam voor
verschillende druivenrassen in Noordwest-Italië, waarvan de blauwe rossese nero het bekendst
is. Deze is waarschijnlijk ooit in Ligurië terechtgekomen vanuit de aangrenzende Provence, waar
rossese nero bekendstaat als tibouren. DNA-onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat tibouren
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
131
Wijngaarden rond Manarola, een van de dorpjes van Cinque Terre
en rossese nero identiek zijn. Rossese geeft in Ligurië lichte rode wijnen met aroma’s van rode bessen, rozen en aardbei. Ze kunnen bovendien goed rijpen op fles. Ook twee andere blauwe
druivenrassen deelt Ligurië met buurstreken: sangiovese en dolcetto. De laatste wordt in Ligurië
ook wel ormeasco genoemd (zie blz. 38). Ligurië heeft een aparte DOC voor wijnen van ormeasco: Pornassio. Een bijzondere vermelding verdienen hier tot slot nog de lokale witte druivenrassen albarola, bosco en scimiscià.
Ligurië heeft geen wijnen met een DOCG-status. Er zijn acht DOC’s. De belangrijkste daarvan worden hieronder nader toegelicht. Cinque Terre DOC
Cinque Terre, dat een DOC-erkenning kreeg in 1973, is een productiegebied voor witte wijnen
ten zuidoosten van Genua. Het gebied ligt tegen Toscane aan en grenst aan Colli di Luni DOC. Wijngaarden liggen hier op zeer steile, onherbergzame hellingen langs rotsachtige kusten. De terrassen, die soms moeilijk toegankelijk zijn, doen denken aan die in Valle d’Aosta en Valtellina. De toegestane opbrengst per hectare is betrekkelijk laag: maximaal 63 hl/ha. De naam
Cinque Terre verwijst naar vijf dorpen op een schiereiland ten westen van La Spezia. Deze vijf dorpen zijn Manarola, Corniglia, Vernazza, Monterosso al Mare en Riomaggiore. De wijnen
132
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
worden gemaakt van minimaal 40 procent bosco, maximaal 40 procent albarola en/of vermentino en maximaal 20 procent andere witte druivenrassen uit de streek. Er is ook een zoete variant
(passito-stijl). Deze zeer zeldzame, complexe wijn heet Sciacchetrà en wordt gemaakt van streng geselecteerde druiven, die zijn gedroogd tot ze een potentieel alcoholgehalte van minimaal 17
procent hebben. Het gemiddelde maximumrendement is hiervoor slechts 31,5 hl/ha. Sciacchetrà heeft een minimale rijpingsduur van 1 jaar en Sciacchetrà Riserva moet minstens 3 jaar rijpen, gerekend vanaf 1 november na de oogst. Subzones zijn: • • •
Costa da Posa;
Costa de Campu; Costa de Sera.
Colli di Luni DOC
Colli di Luni, als DOC erkend in 1989, deelt zijn wijngaarden met Toscane, maar het grootste deel ligt in Ligurië. Onder deze herkomstnaam worden zowel witte als rode wijnen geproduceerd. Voor
witte wijnen is de samenstelling als volgt: minimaal 35 procent vermentino, 25 tot 40 procent trebbi-
ano toscano en maximaal 30 procent andere witte druivenrassen uit de regio. De Albarola moet van minimaal 85 procent albarola zijn gemaakt en de Vermentino van minimaal 90 procent vermentino. De rode wijnen (inclusief de Riserva) zijn gemaakt van minimaal 50 procent sangiovese. Colli di Luni Rosso Riserva mag pas na 2 jaar op de markt komen. Voor de Vermentino Superiore geldt
een gemiddeld maximumrendement van 63 hl/ha; voor de overige wijnen is als gemiddeld rendement maximaal 77 hl/ha toegestaan. Riviera Ligure di Ponente DOC
Riviera Ligure di Ponente is qua oppervlakte en productie de grootste DOC van Ligurië. Het gebied werd als DOC erkend in 1988 en bevindt zich langs de kust tussen Genua en de Franse grens. De
zone omvat ook de wijngaarden van Rossese di Dolceacqua. Het grootste deel van de productie is
wit. De belangrijkste witte druivenrassen zijn moscato, pigato en vermentino. Van de Moscato wordt ook een frizzante gemaakt. Voor de rode wijnen zijn alicante/granaccia (identiek aan garnacha tintorera en alicante bouschet) en rossese de meest voorkomende druivenrassen. Van verschillende
wijntypen bestaat een passito-versie. Het gemiddelde maximumrendement varieert van 40 hl/ha tot 77 hl/ha, afhankelijk van het druivenras en de wijnstijl. De volgende subzones worden onderscheiden: • • • • •
Albenganese; Finalese; Quiliano;
Riviera dei Fiori; Taggia.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
133
Rossese di Dolceacqua / Dolceacqua DOC
Deze kleine DOC in de Ligurische Alpen werd erkend in 1972. De productiezone ligt verspreid
over 14 dorpjes in het uiterste westen van Ligurië, tegen de grens met Frankrijk ten noorden van
Ventimiglia. Dolceacqua is de naam van een dorpje in het gebied. De terraswijngaarden liggen op
steile hellingen, tot wel 600 meter hoog. Het gemiddelde maximumrendement is 63 hl/ha. De DOC is alleen bestemd voor rode wijnen van minimaal 95 procent rossese nero. Deze frisse, fruitige en aromatische wijnen zijn in het beste geval zeer elegant en verlaten het gebied zelden. Ze komen na 1 jaar al op de markt, maar ze kunnen goed op fles rijpen.
Net als bij de noorderburen in Piemonte leeft het concept van cru’s sterk bij de producenten van Dolceacqua. De DOC kent maar liefst 38 Menzioni Geografiche Aggiuntive. Toscane
Toscane (Toscana in het Italiaans) spreekt al eeuwen tot de verbeelding. Het gebied heeft een
rijke geschiedenis als het gaat om schilderkunst, beeldhouwkunst, wetenschap en literatuur. Het
marmer uit de groeven van Carrara is wereldberoemd en ook de Toscaanse keuken is populair. De wijnen uit dit gebied staan internationaal sterk in de belangstelling.
De geschiedenis van de wijnbouw in Toscane gaat duizenden jaren terug. De eerste bloei van de wijnbouw vond plaats tijdens de overheersing van de Etrusken, zo’n drieduizend jaar geleden.
Archeologische resten tonen aan dat Toscaanse wijn in de zevende eeuw voor Chr. naar Zuid-Italië en het toenmalige Gallië werd vervoerd. Opmerkelijk genoeg maakten Romeinse schrijvers zelden melding van wijnen uit het huidige Toscane. Na de ondergang van het Romeinse Rijk verdween
de wijnbouw bijna helemaal uit Toscane, maar vanaf de late middeleeuwen bloeide de wijnbouw
weer op. De opkomst van de aristocratische klasse en enkele belangrijke handelshuizen vanaf de twaalfde eeuw zorgde voor de verdere ontwikkeling van het al in het Romeinse Rijk toegepaste mezzadria-systeem, waarbij grootgrondbezitters land en middelen ter beschikking stelden aan
boeren, in ruil voor de helft van de jaarlijkse oogst (zie blz. 17). De meeste wijn werd verkocht aan
handelaren en in de twaalfde en dertiende eeuw zien we dan ook de namen van handelshuizen als Frescobaldi en Antinori opkomen. Het succes van de wijnbouw en wijnhandel in de dertiende en
veertiende eeuw zorgde er ook voor dat Toscaanse wijnmakers gingen experimenteren met nieuwe technieken. Zo werd onder andere de governo-techniek ontwikkeld (zie blz. 141).
Toscane, dat globaal tussen 43° en 44° NB ligt en Florence (in het Italiaans: Firenze) als hoofdstad heeft, is geografisch in twee gebieden te verdelen: de Tyrreense Kust-zone (met de provincies
Pisa, Livorno en Grosseto, waar ook de vlakte van Maremma toe behoort) en de centrale heuvels
in het binnenland (provincies Firenze en Siena). Aan de kust liggen enkele relatief jonge wijngebieden, die zijn opgekomen vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw, na het succes van de Super
Tuscans, en die vooral wijnen leveren in een internationale stijl. Cabernet sauvignon en merlot zijn hier populaire rassen. De afgelopen decennia hebben de wijngebieden aan de kust veel inves-
teerders aangetrokken. In het hart van Toscane liggen meer ‘klassieke’ wijnstreken met een lange
134
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Olijfbomen en wijngaarden in de streek Chianti
geschiedenis en beroemde wijnen, zoals Chianti, Brunello di Montalcino, Carmignano en Vino
Nobile di Montepulciano. Sangiovese is hier het belangrijkste druivenras. Tot Toscane behoren ook enkele wijnproducerende eilanden, waarvan Elba het grootste en bekendste is.
Het aantal te onderscheiden wijngebieden in Toscane is enorm groot en de gemiddelde kwaliteit
van de wijnen is hoog. In totaal is er bijna 65.000 ha aan wijngaarden te vinden. De jaarlijkse wijn-
productie bedraagt 2,5 à 3 miljoen hl. Meer dan de helft daarvan heeft een DOC- of DOCG-status. Ruim 75 procent van alle wijnen is rood. Hoewel Toscane qua wijngaardareaal op de derde plaats
komt (na Sicilië en Apulië), staat het gebied slechts achtste qua wijnproductie. Dat komt doordat de bodem arm is, de regels vaak strenger zijn en de opbrengsten lager zijn dan elders in Italië.
Toscane wordt klimatologisch vooral beïnvloed door de Tyrreense Zee. Het klimaat is overwegend
warm mediterraan, vooral aan de kust. In de heuvels heerst een gematigd landklimaat. De zomers in de heuvels zijn warm en droog, maar de herfst is onvoorspelbaar, met kans op regen in de
oogsttijd. Het neerslaggemiddelde in de heuvels ligt daarbij wat hoger dan dat in de kustregio. Aan de kust is het klimaat droger en milder. De variatie is echter groot en er zijn diverse mesoklimaten te onderscheiden. Dit verklaart voor een deel het grote aanbod aan verschillende wijnen. Hoger
gelegen wijngaarden zijn wat koeler en leveren over het algemeen mooiere wijnen op dan die in
lagere delen van Toscane. De wijngaarden op grotere hoogten worden afgewisseld met olijfboomgaarden en bossen.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
135
FOTO Ron Andes Galestro ??? heb ik niet....
Galestro in de heuvels van Chianti
Bijna 70 procent van Toscane is heuvelachtig en de meeste wijngaarden bevinden zich op de
heuvels in het binnenland. Bodems kunnen bestaan uit mergel, zand, kalk, klei en zandsteen. Ze zijn soms alluviaal, soms maritiem en soms vulkanisch. De twee hoofdsoorten zijn galestro en
alberese. Galestro is ontstaan in het Paleoceen (66 tot 56 miljoen jaar geleden) en is een harde, rotsachtige bodem van 2/3 klei en 1/3 zand met wat kalksteen en een pH van 7,5 tot 8,0.
Albarese komt uit het Eoceen (56,0 tot 33,9 miljoen jaar geleden) en is een rotsachtige bodem van gelijke delen klei en zand met veel kalksteen en pH van 7,5 tot 8,0.
Er zijn geen enorme grote verschillen qua samenstelling tussen galestro en albarese, wel qua
structuur. Galestro heeft een gelaagde structuur, albarese is losser.. Met name galestro is ideaal voor sangiovese (zie blz. 44).
In Italië was in 2020 19 procent van de wijngaarden biologisch, meer dan verdubbeld in de
10 jaar geleden en zelfs verzesvoudigd t.o.v. 20 jaar geleden. Italië behoort daarmee tot de landen met het hoogste percentage aan biologisch onderhouden wijngaarden in de wereld. Van de wijnen wordt 4 procent als biologisch op de markt gebracht. Bron: ISMEA
In Toscane is 14 procent van de wijnen biologisch. Met 175 hectare aan wijngaarden onder-
houden volgens biodynamische principes, behoort Avignonesi in Montepulciano tot de grootse wijndomeinen ter wereld die volgens deze overtuiging werken. In Montalcino is inmiddels
50 procent van de wijngaarden biologisch en in Montecucco wil men 100 procent biologisch gaan voorschrijven in de DOCG reglementen.
136
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Chianti 2000 In de jaren zestig van de twintigste eeuw zijn veel wijngaarden in Toscane opnieuw beplant, waarbij de nadruk lag op kwantiteit in plaats van kwaliteit. In 1987 startte het Consorzio het Chianti 2000 project, gericht op kloonselectie, snoei, plantdichtheid en wijngaardmanagement. Het onderzoek leidde tot veel nieuwe inzichten en adviezen ten aanzien van specifieke klonen en een plantdichtheid van 6000 tot 7000 planten per hectare. Voor het herplanten van oude wijngaarden zijn veel van de adviezen uit het Chianti 2000 project in praktijk gebracht.
Het belangrijkste blauwe druivenras van Toscane is nog steeds sangiovese. Deze wordt soms
aangevuld met de blauwe canaiolo, colorino en/of malvasia nera. Canaiolo is geen gemakkelijke
druif, want hij rijpt moeilijk, maar hij is zeer resistent tegen schimmelziekten. Beide eigenschappen maken hem geschikt om in te drogen en te gebruiken bij de governo-techniek. De populariteit van canaiolo is de laatste jaren wel wat afgenomen. Colorino, die ook in Umbrië voorkomt, is rijk aan
anthocyanen en kan een rode wijn extra kleur en inhoud geven. Vroeger werden colorinodruiven
licht ingedroogd en aan de wijn toegevoegd om de sangiovese wat meer kleur en alcohol te geven. De druif wordt nog altijd gezien als een belangrijke aanvulling op sangiovese. Colorino heeft veel synoniemen, waaronder abrostino, abrustano nero, colore, jomarello, lambrusco en raverusto.
Andere blauwe druivenrassen in Toscane zijn barsaglina, ciliegiolo, mammolo en pugnitello. Voor
witte wijnen zijn trebbiano toscano, malvasia bianca, vermentino en vernaccia de belangrijkste druivenrassen. Algemeen is men van mening dat de zeer productieve trebbiano weinig karaktervolle wijnen oplevert.
De internationale belangstelling gaat sinds enige decennia ook uit naar Toscaanse wijnen die zijn gemaakt van mondiale druivenrassen zoals cabernet sauvignon, cabernet franc en merlot. Deze
rassen zijn niet meer weg te denken uit Toscane. In veel DOC’s, waaronder Bolgheri, Cortona en
Chianti, zijn ze toegestaan. Weinigen weten dat cabernet sauvignon al in de zestiende eeuw (!) in Toscane is geïntroduceerd. Ook ontbreken chardonnay, petit verdot, pinot noir, sauvignon blanc,
syrah en viognier niet aan het Toscaanse druivenspectrum. Het uiteindelijke aandeel van deze druivenrassen blijft echter relatief klein.
Toscane heeft tientallen DOC’s en DOCG’s. Lang niet alle daarvan zijn het vermelden waard.
Een populaire categorie is ook IGT Toscana. Hier worden de belangrijkste DOC’s en DOCG’s van Toscane besproken.
Brunello di Montalcino DOCG
Brunello di Montalcino, sinds 1980 een DOCG, is een wijnbouwgebied rondom Montalcino, een middeleeuws stadje op een circa 600 meter hoge heuvel ten zuiden van Siena. Het wijngaard-
areaal is zo’n 2.000 ha. Het is in de zone van Brunello di Montalcino doorgaans warmer en droger
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
137
dan in Chianti Classico en Montepulciano, mede dankzij de beschermende invloed van de uitge-
doofde vulkaan Monte Amiata ten zuiden van Montalcino. Door deze ruim 1.700 meter hoge berg
worden winden tegengehouden, zodat het klimaat rond Montalcino gelijkmatiger is dan verder naar het noorden of zuiden. Het jaarlijkse neerslaggemiddelde bedraagt slechts 700 mm. De bodem in het gebied varieert van zanderig tot kleirijk met kalk en tufsteen. De beste wijngaarden liggen op stenige, weinig vruchtbare bodems.
Montalcino stond van de middeleeuwen tot in de jaren zestig van de vorige eeuw bekend om de
zoete witte wijn Moscadello di Montalcino, die in 1984 een eigen DOC-status kreeg, maar deze wijn van muskaatdruiven staat vandaag de dag volledig in de schaduw van de prestigieuze rode wijnen Brunello di Montalcino en zijn ‘kleine broertje’ Rosso di Montalcino. Brunello di Montalcino heeft
het imago een eeuwenoude wijn te zijn, maar hij werd in de tweede helft van de negentiende eeuw voor het eerst geproduceerd door Ferruccio Biondi Santi. Deze gebruikte daarbij een speciale sangiovesekloon, sangiovese grosso, ook wel brunello genoemd. Tot 1950 was de familie Biondi Santi bijna de enige producent van Brunello di Montalcino. In 1960, het jaar van de DOC-erkenning,
bedroeg het wijngaardareaal slechts 63 ha. Bij de oprichting van het Consorzio del Vino Brunello di
Montalcino in 1967 waren er 37 wijnboeren, waarvan er maar 12 zelf hun wijn bottelden. Eind jaren
zeventig begon de productie van Brunello te stijgen. In 1990 waren er 87 zelfstandige producenten. Momenteel zijn er meer dan 300 zelf bottelende wijnbedrijven. Door het succes van de wijn is
niet alleen het aantal producenten fors gestegen, maar is ook het wijngaardareaal sterk toegenomen. Het is volgens critici tot het uiterste opgerekt, met als gevolg dat niet alle wijngaarden even
geschikt zijn voor een goede kwaliteit sangiovesedruiven en het kwaliteitsverschil tussen Brunello’s groot is. In het noorden van het gebied, rond het stadje Montalcino, liggen de wijngaarden tot 500 meter hoog op een ondergrond van galestro. De wijnen uit deze omgeving zijn vaak wat aromati-
scher en minder vol dan wijnen uit het warmere zuiden van het gebied, uit de lager gelegen vallei van de rivier Orcia, waar de bodem wat zwaarder is en meer klei bevat. Brunellogate
In 2008 werd ontdekt dat enkele Brunello-producenten de reglementen van de DOCG niet
volgden en niet uitsluitend sangiovese gebruikten. Het schandaal is de boeken in gegaan als Brunellogate of Brunellopoli. Miljoenen flessen Brunello werden gedeclasseerd tot IGT. Dit leidde tot een strengere controle en een substantiële kwaliteitsimpuls.
Voor Brunello di Montalcino mag alleen sangiovese worden gebruikt. Als gemiddeld maximum-
rendement geldt 54,4 hl/ha. De wijn rijpt sinds 1998 minimaal 24 maanden op eikenhout en mini-
maal 4 maanden (de Riserva 6 maanden) op fles. Van 1990 tot 1998 gold een minimale vatrijping
van 36 maanden en vóór 1990 zelfs langer. Voor de lagering worden vaak barriques gebruikt, maar redelijk wat producenten zijn teruggekeerd naar het gebruik van grote eiken botti. De wijn mag nu
niet eerder dan 5 jaar na de oogst verkocht worden. Brunello di Montalcino Riserva komt pas na 6
jaar lagering op de markt. Goede Brunello di Montalcino is een echte bewaarwijn en kan makkelijk meer dan 10 jaar ouderen, waarbij de stevige zuren en tannine zachter worden.
138
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Montalcino
In 2016 werd wederom een aantal regels aangepast. De minimale plantdichtheid voor nieuwe
wijngaarden is van 3.000 naar 4.000 stokken per hectare gegaan en voor wijnen met een wijn-
gaardaanduiding is het maximale rendement naar beneden bijgesteld. Daarnaast is de maximale
hoogte waarop wijngaarden mogen worden aangeplant, vervallen. Deze was altijd beperkt tot 600
meter, om voldoende rijpheid van de druiven te kunnen garanderen. Gezien de klimaatverandering
worden hoger gelegen wijngaarden nu juist gekoesterd vanwege een kleiner risico op een te snelle rijping en overrijpe vruchten. Carmignano DOCG
Zo’n 20 kilometer ten noordwesten van Florence, op de noordoever van de kleine rivier Arno,
vinden we Carmignano DOCG. In 1990 werd het gebied van DOC tot DOCG gepromoveerd (met ingang van de oogst van 1988). Het is een kleine denominazione (nog geen 200 ha), maar het gebied is zeker de moeite waard. De bodem bevat veel kalk, klei en galestro. Druiven worden
hier op de warme, zuidelijk georiënteerde hellingen vaak iets eerder rijp en hebben minder zuren dan die in het Chianti-district, mede doordat de wijngaarden op relatief lage hellingen liggen, op een hoogte van 50 tot 200 meter. Cabernet sauvignon rijpt hier uitstekend. De wijnen hebben
een geschiedenis die teruggaat tot de Romeinse tijd en in de renaissance werden ze aan het hof
geschonken. Carmignano is ook een zeer oude beschermde herkomstbenaming. In 1975 kreeg het gebied een eigen DOC en werd het niet langer tot Chianti Montalbano gerekend.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
139
Het oude stadje Panzano in Chianti
De DOCG schrijft als druivensamenstelling het volgende voor: minimaal 50 procent sangiovese, 10 tot 20 procent cabernet franc en/of cabernet sauvignon, maximaal 20 procent canaiolo nero,
maximaal 10 procent andere blauwe druivenrassen uit de streek en maximaal 10 procent canaiolo bianco, malvasia del Chianti en/of trebbiano toscano (witte druivenrassen dus). Kwaliteitsbewuste
producenten gebruiken overigens zelden witte druiven. Het gemiddelde maximumrendement is 56 hl/ha. Carmignano komt pas op de markt na 1 juni van het tweede jaar na de oogst en rijpt mini-
maal 8 maanden op eiken- of kastanjehout. Carmignano Riserva mag pas verkocht worden vanaf 29 september van het derde jaar na de oogst en ondergaat minimaal 12 maanden houtrijping. Na
de promotie tot DOCG werd Carmignano DOC in 1994 omgedoopt tot Barco Reale di Carmignano DOC (zie verderop).
In 1716 vaardigde groothertog Cosimo de’ Medici een decreet (bando) uit waarin verschillende herkomstgebieden van wijn werden gedefinieerd: Chianti, Pomino, Carmignano en Valdarno di
Sopra. Niet alleen stonden hierin nauwkeurig de wijngebieden beschreven, maar ook bevatte het decreet een aantal voorschriften waaraan de wijnen moesten voldoen. Zo was voor Carmignano naast sangiovese ook cabernet (sauvignon/franc) verplicht.
140
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Chianti DOCG
Het gebied van Chianti DOCG strekt zich tegenwoordig uit over vrijwel de hele streek tussen
Florence en Montalcino, maar het was in 1716 (zie kadertekst) veel kleiner. Vooral in de jaren
dertig van de twintigste eeuw is het wijngebied dat recht had op de naam Chianti flink uitgebreid.
De 15.500 ha die het nu telt, levert jaarlijks ongeveer 800.000 hl wijn op. Het spreekt voor zich dat bij zulke volumes grote kwaliteitsverschillen optreden. Dat is ook de reden dat menigeen stelt dat
Chianti in 1984 de DOCG-status niet had moeten krijgen. De variatie aan stijlen en kwaliteiten zal de gemoederen vermoedelijk nog lang bezighouden. Sommige wijndrinkers associëren Chianti nog steeds met goedkope, wrange hoofdpijnwijn in een met stro omvlochten buikfles (fiasco).
Overigens zijn bij de DOCG-erkenning in 1984 ingrijpende veranderingen doorgevoerd ten opzichte van de DOC-regels uit 1963, onder andere op het gebied van rendement, sangioveseklonen en druivensamenstelling.
De wijngaarden voor Chianti liggen op een hoogte van maximaal 700 meter boven de zeespiegel.
Het belangrijkste druivenras is sangiovese, die minimaal 70 procent van de wijn moet uitmaken. Als aanvullende rassen mogen Italiaanse rassen zoals colorino, canaiolo en malvasia nera worden
gebruikt, maar ook internationale rassen zoals cabernet franc, cabernet sauvignon, merlot en syrah. Voor cabernet sauvignon en cabernet franc geldt een maximum van 15 procent in totaal. Maximaal 10 procent van de blend mag bestaan uit witte druivenrassen, waarvan malvasia en trebbiano de
meestgebruikte zijn. De witte druiven maken de wijn lichter en makkelijker drinkbaar. Een uitzondering vormt Chianti uit de subzone Colli Senesi: deze moet minimaal 75 procent sangiovese bevatten, aangevuld met maximaal 25 procent andere druivenrassen (met een maximum van 10 procent cabernet franc en/of cabernet sauvignon) en maximaal 10 procent trebbiano toscano en/of malvasia. De mini-
male plantdichtheid voor Chianti DOCG is vastgesteld op 2.500 druivenstokken per hectare (voor Chianti Classico is dat 4.000). Het maximumrendement voor ‘gewone’ Chianti is 63 hl/ha. Voor Chianti Superiore en Chianti met vermelding van een subzone ligt dat wat lager.
De traditionele governo-techniek is voor Chianti nog steeds toegestaan, maar voor Chianti Classico niet. In het verleden stond op het etiket van een Chianti of Chianti Classico die minimaal 2 jaar
houtrijping had gehad de term Vecchio. Sinds de DOCG-erkenning in 1984 is deze term verboden. Voor alle wijnen van Chianti DOCG geldt een minimale flesrijping van 4 maanden. Een reguliere
Chianti mag pas na 1 maart van het jaar na de oogst in de handel worden gebracht en een Chianti Superiore vanaf 1 september van het jaar na de oogst. Chianti Riserva rijpt ten minste 2 jaar. Voor
Chianti Riserva uit de subzones Rufina en Colli Fiorentini geldt een verplichte houtrijping van mini-
maal 6 maanden en voor Chianti Riserva uit de subzone Colli Senesi een houtrijping van minimaal 8 maanden en een flesrijping van minimaal 4 maanden. Voor Chianti Superiore en Chianti die de naam van een subzone draagt, gelden strengere regels op het gebied van rendement, minimaal natuurlijk alcoholpercentage en (hout)lagering.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
141
Governo
Governo, ook wel governo all’uso toscano of governo alla toscana genoemd, is een ouder-
wetse vinificatiemethode. Bij het governo-systeem werd in de Chianti-streek van oudsher 10
à 15 procent van de druiven (meestal colorino) na de oogst gedroogd om eind november of
begin december aan de bijna uitgegiste most van de jonge wijn te worden toegevoegd. Door
de toevoeging van de onvergiste, zoete druiven (of de most daarvan) werd de gisting opnieuw in gang gezet. Ook de gewenste malolactische omzetting kwam zo beter op gang. De wijn werd daardoor wat donkerder en rijker in alcoholische kracht, maar ook zachter en sneller
op dronk als gevolg van vaak wat restzoet en een mildere zuurgraad. Een bijeffect was een
hoger gehalte aan koolzuur, dat vaak in flessen jonge Chianti achterbleef. In de Marken werd de techniek in het verleden gebruikt om Verdicchio een lichte pareling en een licht zoetje te geven. Moderne vinificatiemethoden hebben deze methode om wijnen sneller drinkbaar of aangenamer te maken overbodig gemaakt, maar er zijn nog enkele traditionalisten die de
governo-methode toepassen. De methode is te vergelijken met de ripasso-techniek uit Veneto.
Chianti DOCG kent zeven subzones, waarvan de naam op het etiket kan voorkomen en waarvoor strengere regels gelden dan voor Chianti zonder vermelding van een subgebied: •
Chianti Colli Aretini: Dit is een tamelijk grote subzone rondom de stad Arezzo, in het oosten van het gebied. Wijnen uit dit gebied zijn tamelijk licht en hebben een opvallende zuurgraad met doorgaans een gemiddelde structuur en complexiteit.
•
Chianti Colli Fiorentini: Deze grote subzone ligt tussen de zuidelijke bebouwing van Florence en het noorden van het Chianti Classico-gebied. De wijnen lijken op die uit het noordelijke deel van Chianti Classico. Ze zijn over het algemeen iets lichter en frisser, soms ook minder complex, maar er zijn vele fraaie uitzonderingen, die deze subregio een goede reputatie geven.
•
Chianti Colli Senesi: Deze grootste en belangrijkste subdenominazione omvat een aanzienlijk deel
van de provincie Siena. We vinden dit gebied ten zuiden en zuidwesten van Chianti Classico. Hier zijn heel wat prima producenten en de wijnen hebben een goede prijs-kwaliteitverhouding. •
Chianti Colline Pisane: Dit wat kleinere district ligt in de heuvels ten zuiden van Pisa, achter
de kust bij Livorno, geheel geïsoleerd van de andere productiezones. Het wordt beschouwd
als een gebied met veel potentieel. Het streven naar een eigen identiteit leidde in 2011 tot de
erkenning van de DOC Terre di Pisa voor wijnen met een ander karakter en een hogere kwaliteit dan wijnen van Chianti Colline Pisane. •
Chianti Montalbano: Deze subzone ligt ver verwijderd van de kern van het Chianti-gebied, ten zuidwesten van de stad Prato en ten zuiden van Pistoia. Chianti Montalbano is relatief onbe-
kend buiten Italië, maar de zone behoort tot de klassiekers. Het is hier relatief koel, wat lichte,
jong drinkbare wijnen oplevert met frisse zuren. De historische wijn uit Carmignano (die nu een eigen DOCG heeft) was tot 1975 onderdeel van Chianti Montalbano DOC. •
Chianti Montespertoli: Dit in 1997 onderscheiden district ligt ten zuidwesten van Florence. Het is de kleinste subzone van Chianti en was ooit deel van Chianti Colli Fiorentini.
142
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaarden bij Radda in Chianti
•
Chianti Rufina: In dit kleine district bij de plaats Rufina, ten noordoosten van Florence, worden in het algemeen mooie wijnen gemaakt, die goed kunnen ouderen. Van de subzones heeft Rufina de beste reputatie, mede door de aanwezigheid van een paar goede producenten. De wijnen
van Chianti Rufina zijn soms wat eleganter en soms juist wat rustieker van aard. De verklaring
hiervoor ligt mede in het continentale klimaat, de variatie in hoogte van de wijngaarden (200 tot
700 meter boven zeeniveau) en de bodems op basis van galestro, alberese of kalksteen. Rufina is de hoogstgelegen en koelste subzone van Chianti. De zone werd in 1716 Pomino genoemd, naar het gelijknamige dorpje aldaar. Chianti Classico DOCG
Chianti Classico heeft sinds 1996 een DOCG-status en moet los gezien worden van Chianti DOCG. Chianti Classico is het wijnbouwgebied dat historisch en geografisch gezien de kern van het grote Chianti-gebied vormt. Het productiegebied voor Chianti Classico ligt grofweg rond de steden
Castellina, Radda, Greve en Gaiole. Dit gebied tussen Baliaccia en Monte Luco draagt al sinds de dertiende eeuw de naam Monti del Chianti. Het werd in 1716 door Cosimo III afgebakend om de authenticiteit van Chiantiwijnen te garanderen en fraude te voorkomen (zie blz. 140). Het gehele
Chianti-gebied is 15.500 ha groot, waarvan slechts zo’n 7.000 ha staat geregistreerd voor de pro-
ductie van Chianti Classico. Veertien gemeenten hebben recht op de naam, waarvan Greve in Chianti, Castellina in Chianti, Gaiole in Chianti, Radda in Chianti, Barberino Val d’Elsa, San Casciano
in Val di Pesa, Tavarnelle Val di Pesa, Castelnuovo Berardenga en Poggibonsi de belangrijkste zijn.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
143
De meeste flessen Chianti Classico zijn bestemd voor de export. Vooral de VS zijn een belangrijke afnemer.
Voor Chianti Classico gelden strengere regels dan voor Chianti. Zo moet Chianti Classico uit
minstens 80 procent sangiovese zijn samengesteld (in plaats van 70 procent) en zijn sinds 2006
witte druivenrassen bij de vinificatie verboden. De blauwe druivenrassen die naast sangiovese zijn toegestaan, kunnen Italiaanse rassen zijn zoals canaiolo, mammolo of colorino, maar ook internationale als cabernet sauvignon, syrah of merlot. In de praktijk is veel Chianti Classico alleen van sangiovese gemaakt. De plantdichtheid in de wijngaard is aanmerkelijk hoger dan die buiten de
Classico-zone. Net als voor Chianti DOCG geldt dat de wijngaarden op een hoogte van maximaal 700 meter mogen liggen, maar veel van de beste wijngaarden liggen op de bodemsoort galestro
op een hoogte van 350 à 450 meter. Boven de 500 meter kunnen druiven vaak onvoldoende rijpen. Het maximumrendement voor Chianti Classico is met 52,2 hl/ha veel lager dan dat voor ‘gewone’ Chianti en het minimale natuurlijke alcoholpercentage moet 11,5 procent zijn in plaats van 10,5 procent. Druiven voor Chianti Classico zijn dus gemiddeld rijper dan die voor gewone Chianti.
Chianti Classico komt pas op de markt vanaf 1 oktober van het jaar na de oogst, ruim een half jaar later dan Chianti.
Het benadrukken van de hogere kwaliteit en de eigen identiteit is een belangrijk onderdeel van
de marketing van het ‘merk’ Chianti Classico geworden. Het Consorzio Chianti Classico, dat werd opgericht in 1924 en als logo een zwarte haan (gallo nero) draagt die op de hals van alle flessen
Chianti Classico prijkt, heeft de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in het bekendmaken van de ver-
schillen tussen Chianti en Chianti Classico. Ondanks die inspanningen nam het succes van Chianti Classico af. De markt blijkt nog onvoldoende overtuigd van het onderscheidende vermogen. Om aan te tonen dat Chianti Classico wel degelijk de moeite waard is, introduceerde het consortium
in 2014 de categorie Gran Selezione, die de nieuwe top van de kwaliteitspiramide vormt. Om als
een Gran Selezione te worden aangemerkt, dient de wijn niet alleen aan hogere technische eisen te voldoen, maar ook aan organoleptische normen. Een proefcommissie keurt de wijnen vooral op typiciteit – een oordeel dat soms ter discussie staat. Er gaan steeds meer stemmen op om
Gran Selezione
In eerste instantie was er veel weerstand tegen deze nieuwe categorie. De identiteit van de
wijnen en hun toegevoegde waarde was niet duidelijk en er werd dan ook wel gesproken over Gran Confusione.
De praktijk heeft geleerd dat de meeste Riserva’s inmiddels als Gran Selezione op de markt worden gebracht en de markt (en het aanzien) voor Riserva’s daardoor sterk heeft beperkt.
De meeste bekende Super Tuscans voeren nog altijd hun oude IGP status. De introductie van UGA’s (uitsluitend voor Gran Selezione) is een nieuwe impuls om de identiteit en kwaliteit van specifieke regio’s te benadrukken. Het wachten is op een wijngaardkwalificatie
144
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het middeleeuwse stadje San Gimignano
diverse subzones te onderscheiden en de precieze herkomst (zoals de wijngaard) op het etiket te
vermelden. De wijnen uit de gemeente Gaiole bijvoorbeeld hebben door de hogere ligging van de wijngaarden vaak een hoge zuurgraad, terwijl wijnen van druiven uit het lagergelegen Castellina doorgaans voller zijn.
Er worden binnen Chianti Classico DOCG nu drie categorieën onderscheiden. Van laag naar hoog zijn dit: •
Chianti Classico (Annata): Hiervoor geldt een minimaal alcoholpercentage van 12 procent en een lagering tot 1 oktober van het jaar na de oogst.
•
Chianto Classico Riserva: Het alcoholpercentage is minimaal 12,5 procent en de wijn moet minstens 24 maanden rijpen alvorens verhandeld te worden, waarvan 3 maanden op fles.
•
Chianti Classico Gran Selezione: Voor deze categorie wijnen geldt als minimum een hoger
natuurlijk alcoholpercentage en een lagering van 30 maanden, waarvan eveneens minstens 3 maanden op fles. Druiven mogen alleen uit eigen wijngaarden komen. Morellino di Scansano DOCG
De streek rond de plaats Scansano ligt ten zuiden van Grosseto, in het uiterste zuiden van
Toscane. Dit gedeelte van Toscane behoort tot de Maremma. Morellino is een lokale variant van sangiovese, waarbij de naam verwijst naar de donkere kleur van de variëteit. In 2006 kreeg het
productiegebied, dat een langere geschiedenis heeft dan de meeste andere wijngebieden aan de
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
145
Montepulciano in de mist
Toscaanse kust, een DOCG-status. Er zijn sinds het begin van deze eeuw al miljoenen euro’s geïnvesteerd in de streek en vrijwel alle grote namen uit Toscane hebben er wijngaarden of domeinen, maar een echte doorbraak in kwaliteit of reputatie is er nog niet van gekomen.
Het gebied heeft ruim 1.300 ha aan wijngaarden en de jaarlijkse productie is ruim 65.000 hl. De wijngaarden liggen op hoogten tot 470 meter. Het gemiddelde maximumrendement is 63 hl/ha. Als een van de weinige kustgebieden kent de DOCG een hoofdrol toe aan sangiovese. De wet
schrijft een wijn voor waarin minimaal 85 procent morellino zit en maximaal 15 procent andere rode druivenrassen. Dit kunnen Italiaanse rassen zijn als ciliegiolo of malvasia nera, maar ook merlot
of cabernet sauvignon. Voor de Riserva geldt een rijping van minimaal 24 maanden, waarvan 12 maanden op hout.
Vernaccia di San Gimignano DOCG
Vernaccia di San Gimignano, in 1966 als DOC erkend en een DOCG sinds 1993, heeft een
lange geschiedenis. Waarschijnlijk werd de wijn al in de dertiende eeuw gemaakt, want hij wordt
genoemd in een geschrift uit 1276. Tegenwoordig omvat het productiegebied circa 725 ha. De wijn-
gaarden liggen op de hellingen rond het bij toeristen geliefde middeleeuwse stadje San Gimignano.
Dit ligt ten zuidwesten van Florence in de provincie Siena. De bodems hebben hier een ondergrond van zandsteen. Het productiegebied is onderdeel van de Chianti-subzone Colli Senesi.
146
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Onder druk van de commercie en trends wordt naast vernaccia ook maximaal 15 procent andere witte druivenrassen toegestaan, waaronder chardonnay, riesling en sauvignon blanc. De laatste
twee mogen overigens samen of alleen maximaal 10 procent van de blend uitmaken. Traditionalisten gebruiken voor hun wijn alleen vernaccia. Houtgebruik bij de vinificatie is toegestaan, maar lang niet alle producenten vinden dat een goed idee. Een Vernaccia di San Gimignano Riserva mag pas 11
maanden na 1 januari volgend op de oogst op de markt komen en moet minimaal 3 maanden gerijpt hebben op fles. Het restzoetgehalte is aan een maximum van 4 gr/l gebonden. Het gemiddelde
maximumrendement is 63 hl/ha. De wijn is doorgaans strak en fris en heeft soms iets ziltigs. Rode wijnen uit de productiezone kunnen op de markt komen onder de naam San Gimignano of Chianti Colli Senesi. Sangiovese is al lang in de wijngaarden van San Gimignano te vinden. Vino Nobile di Montepulciano DOCG
Montepulciano is een middeleeuws heuvelstadje ten oosten van Montalcino, richting de grens met
Umbrië. Net als in Montalcino heeft men ook hier een eigen variant van de sangiovese, de prugnolo
of prugnolo gentile. Er wordt gezegd dat het juist deze kloon is die de Vino Nobile zijn eigen karakter geeft, maar de laatste jaren worden in Montepulciano vooral klonen uit Montalcino aangeplant. Het productiegebied van Vino Nobile di Montepulciano is met 1.300 ha aanzienlijk kleiner dan dat van Chianti Classico en Brunello di Montalcino. Het productiegebied wordt in tweeën gedeeld door de
vlakte Val di Chiana en behoort grotendeels tot de zone Chianti Colli Senesi. De meeste wijngaarden liggen op de heuvels rond Montepulciano zelf. Een klein deel van het productiegebied ligt rond het
plaatsje Valiano. De bodem van Vino Nobile di Montepulciano DOCG bevat over het algemeen meer zand dan de bodem van Brunello di Montalcino DOCG. Bijzonder is dat de streek in april 2018 als eerste wijngebied ter wereld een certificering voor duurzaamheid heeft gekregen.
In 1966 kreeg Vino Nobile di Montepulciano een DOC-status, in 1980 gevolgd door de DOCGstatus. Deze laatste toekenning had eerder een politieke basis dan een puur kwalitatieve. De
gemiddelde kwaliteit van de wijnen valt volgens sommigen een beetje tegen. De wijnen kunnen wat ‘hoekig’ en ‘gronderig’ zijn, is de kritiek. Over het algemeen is een Vino Nobile di Montepulciano
wat voller en gestructureerder dan een Chianti Classico. De wijn moet sinds 1999 uit minimaal 70
procent sangiovese bestaan. Vanaf 2009 zijn ook internationale variëteiten als cabernet sauvignon, merlot en syrah toegestaan. Er mag bovendien tot 5 procent aan witte druiven worden gebruikt.
Wijngaarden moeten aangelegd zijn op een hoogte van 250 tot 600 meter; wijngaarden in de vlakte hebben dus geen recht op de herkomstbenaming. Het gemiddelde maximumrendement is 56 hl/ha. De reguliere Vino Nobile rijpt minimaal 2 jaar: ofwel 24 maanden op hout ofwel 12 maanden op
hout en 6 maanden op fles ofwel 18 maanden op hout. Een Riserva rijpt minimaal 3 jaar, waarvan minimaal 12 maanden op hout en 6 maanden op fles. Barco Reale di Carmignano DOC
Nadat Carmignano in 1990 zijn DOCG-status had gekregen, werd de naam van de oude DOC in
1994 gewijzigd in Barco Reale di Carmignano. In 2013 volgde een nieuwe wijziging: Vin Santo di
Carmignano kreeg zijn eigen DOC-status en Barco Reale di Carmignano DOC richtte zich uitslui-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
147
Wijngaarden bij Castagneto Carducci in Bolgheri met op de achtergrond het eiland Elba
tend nog op de meer eenvoudige rosé en rode wijnen uit de regio. Zowel de van oudsher geproduceerde Rosato (alias Vin Ruspo) als de Rosso wordt van dezelfde druivenrassen gemaakt (en in
dezelfde percentages) als de rode wijnen van Carmignano DOCG (zie blz. 139). De wijngaarden
mogen niet hoger liggen dan op 400 meter boven de zeespiegel. Het verschil tussen Carmignano
DOCG en Barco Reale di Carmignano DOC is vooral gebaseerd op de selectie van de druiven en
het minimale natuurlijke alcoholpercentage. Ook is het toegestane maximumrendement voor Barco Reale hoger: 70 hl/ha in plaats van 56 hl/ha. Daarnaast rijpt een Carmignano DOCG ten minste 20 maanden (inclusief 8 op hout), terwijl voor de minder volle en krachtige Barco Reale geen
specifieke lagering is voorgeschreven. De wijnen van Barco Reale di Carmignano worden over het algemeen jong gedronken. Bolgheri DOC
Bolgheri is een van de meest prestigieuze DOC’s van Italië. De streek, genoemd naar het stadje Bolgheri, kreeg in 1983 een DOC-erkenning. De omvang is tegenwoordig circa 1.050 ha aan
wijngaarden. Centraal in het gebied ligt de gemeente Castagneto Carducci. De kuststreek nabij
Bolgheri (onderdeel van de Maremma) was eeuwenlang het domein van de malariamug. Pas in
de achttiende en negentiende eeuw begonnen de groothertogen van Toscane met het inpolderen van de moerassen en lagunes. De nabijheid van de zee zorgt voor een gematigd warm klimaat.
De druiven rijpen over het algemeen eerder dan die in het binnenland van Toscane, zodat regen tijdens de oogst weinig voorkomt.
148
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De herkomstbenaming Bolgheri betrof in het begin alleen witte wijnen en rosé. De ommekeer voor de streek kwam toen de Sassicaia van Tenuta San Guido van anonieme tafelwijn tot een van de
meest bekende en gewilde wijnen ter wereld uitgroeide (zie verderop). Bolgheri ontwikkelde zich tot
een ware goudkust. De streek wordt ook wel de Napa Valley of de Médoc van Italië genoemd, mede vanwege het gebruik van cabernet en merlot, de moderne stijl van de wijnen en de bijbehorende
uitbundige prijzen. In 1994 werden de regels van de DOC aangepast en werd er ruimte gemaakt voor een op cabernet en merlot gebaseerde rode wijn. De Rosato en Rosso (inclusief de Supe-
riore) worden gemaakt van een vrij percentage cabernet franc, cabernet sauvignon en/of merlot,
maximaal 50 procent sangiovese of syrah en maximaal 30 procent andere blauwe druivenrassen
uit de streek. De reguliere Rosso mag 10 maanden na 1 september van het oogstjaar op de markt komen, de Superiore pas na 2 jaar (inclusief een rijping van 1 jaar op hout). Hoewel Bolgheri nu vooral bekend is om zijn rode wijnen, worden er nog altijd verschillende witte wijnen gemaakt.
Hiervoor zijn vermentino, sauvignon blanc en trebbiano toscano de belangrijkste druivenrassen. Als
maximumrendement geldt 84 hl/ha voor de witte wijnen, 63 hl/ha voor de rosé en rode wijnen en 56 hl/ha voor de rode Superiore. Sommige rode wijnen worden uitgebracht met de vermelding van de naam van de wijngaard (vigna). Bolgheri Sassicaia DOC
Sassicaia was lange tijd de beroemdste vino da tavola van Italiaanse bodem. In de buurt van San
Guido, ten zuiden van Livorno, was het landgoed San Guido al eeuwen in bezit van de familie Della Gherardesca, waaraan ook de familie Antinori verwant is. Ergens in de jaren veertig van de twintig-
ste eeuw plantte de Toscaanse landeigenaar Mario Incisa della Rocchetta er enkele stokken caber-
net (sauvignon) in zijn wijngaard Sassicaia voor eigen gebruik. Zijn zoon Nicolò, zijn neven Piero en Lodovico Antinori en oenoloog Giacomo Tachis (die onder andere aan de universiteit van Bordeaux
bij professor Émile Peynaud studeerde) zagen het potentieel van de wijn en met hun hulp kwam de Sassicaia 1968 als commercieel product op de markt, na jarenlang experimenteren. De wijn werd
geproduceerd in een gebied dat geen enkele officiële herkomstbenaming had, zodat hij alleen als
vino da tavola op de markt kon komen. Bij een historische proeverij in 1978 kwam Sassicaia uit de bus als beste Cabernet ter wereld. Sassicaia werd het boegbeeld van de revolutie in de Italiaanse wijnbouw en kan zich als investeringsobject nog steeds meten met de top uit de Bordeaux.
In 1994 werd Sassicaia geregistreerd als subzone van Bolgheri DOC, maar in 2013 werd de wijn gepromoveerd tot zelfstandige DOC. Het productiegebied van Bolgheri Sassicaia is zo’n
80 ha. Momenteel betreft het uitsluitend wijngaarden die exclusief eigendom zijn van Tenuta San
Guido. De jaarlijkse productie bedraagt circa 1.500 hl. Dat Sassicaia lange tijd buiten een officieel herkomstgebied werd geproduceerd, had voor de wijnmaker het voordeel dat er geen restricties
waren ten aanzien van herkomst, samenstelling en vinificatie. Desalniettemin is Sassicaia altijd een wijn van circa 85 procent cabernet sauvignon en 15 procent cabernet franc geweest, hoewel er ooit ook kleine percentages andere druivenrassen werden aangeplant en vermoedelijk gebruikt (waar-
onder petit verdot). Het succes van Sassicaia resulteerde uiteindelijk in de aanpassing van Bolgheri DOC in 1994: ook rode wijnen gebaseerd op druivenrassen als merlot, cabernet sauvignon en
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
149
cabernet franc werden formeel toegestaan. De huidige productieregels voor Sassicaia zijn gebaseerd op het origineel uit 1968: minimaal 80 procent cabernet sauvignon, aangevuld met andere blauwe
druiven uit de appellatie, waaronder cabernet franc. Als gemiddeld maximumrendement geldt 49 hl/ ha. De wijn moet minimaal 2 jaar gelagerd zijn, waarvan 18 maanden op hout. In de regel worden kleine vaten (barriques) gebruikt. Sassicaia uit goede jaren kan decennia mee. Colli di Luni DOC
Colli di Luni is een interregionale DOC. Het gebied ligt in de buurt van Carrara, in het uiterste
noordwesten van Toscane. Het grootste deel van Colli di Luni ligt in Ligurië. Op blz. 133 wordt dit herkomstgebied nader besproken. Elba DOC
Elba, het eiland waar keizer Napoleon in 1814-1815 in ballingschap verbleef, is het grootste eiland van de Toscaanse archipel. Het ligt op ongeveer 10 kilometer van de Toscaanse kust en behoort
bestuursrechtelijk tot de provincie Livorno. De wijnbouw is er eeuwenoud. In de Romeinse oudheid was de wijnbouw op Elba al bekend en in het begin van de twintigste eeuw was een kwart van
het eilandoppervlak met wijngaarden bedekt, maar tegenwoordig is de wijnproductie niet echt van belang. De wijngaarden liggen tot 300 meter hoog en niet zelden is er sprake van terrassen. Op
Elba worden droge witte, rosé en rode wijnen geproduceerd (inclusief een Spumante en een Vin
Santo) maar ook een zoete, aromatische rode wijn onder de naam Aleatico Passito. Door zijn dikke schil is het druivenras aleatico, dat een sterk muskaatachtig aroma heeft, zeer geschikt om in te
drogen en er een passito van te maken. Deze trots van het eiland werd in 2011 beloond met een
DOCG-status. Elba DOC werd erkend in 1967. Van de in totaal 350 ha aan wijngaarden valt circa 125 ha onder de DOC.
Onder de herkomstnaam Elba DOC komt een breed scala aan wijnen en wijnstijlen uit. De belangrijkste witte druivenrassen zijn ansonica, vermentino en trebbiano toscano (lokaal ook procanico genoemd). De rosé en rode wijnen worden hoofdzakelijk van sangiovese gemaakt. Toegestane
maximumrendementen lopen sterk uiteen: van 24,5 hl/ha voor de passito-wijnen tot 63 hl/ha voor de droge witte wijnen.
Maremma Toscana DOC
De Maremma is een lange kuststrook, die zich uitstrekt van Livorno in het noorden tot het schiereiland Argentario in het zuiden. Het grootste deel ligt in de provincie Grosseto. De naam Maremma is afgeleid van het Latijnse woord voor zee, mare, en verwant aan het Franse marais (moeras).
Tot in de jaren dertig van de twintigste eeuw was dit een moerassig gebied waar de malariamug regeerde. Net als de Médoc is de streek op een goed moment drooggelegd. Na het succes van
Sassicaia (zie blz. 149) is hier de productie van wijnen op gang gekomen. Het wordt ook wel het Californië van Italië genoemd. Het productiegebied van Maremma Toscana, dat in 1995 werd
aangewezen als IGT en in 2011 een DOC-status kreeg, omvat grofweg de streek tussen Bolgheri en de grens met Lazio, met de stad Grosseto in het centrum. Het landschap is grotendeels vlak, vooral in het midden en zuiden van het gebied, en de bodems zijn over het algemeen weinig
150
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaarden bij Lucca
zuurhoudend. In het noorden van de Maremma, tussen Massa Marittima en Roccastrada, liggen
wijngaarden op een hoogte van 150 tot 500 meter en is het wat koeler dan verder zuidelijk, waardoor de wijnen uit het noordelijke deel vaak eleganter zijn. Cabernet Sauvignon en Merlot uit de
warmere delen van de kustvlakte kunnen soms wat gebrek aan zuren hebben. Sangiovese behoudt zijn zuren beter.
Van circa 1.560 ha wordt jaarlijks zo’n 20.500 hl geproduceerd. Tot de productiezone behoren ook enkele andere herkomstgebieden, waaronder Montecucco en Morellino di Scansano. De meeste daarvan zijn pas na 1988 gecreëerd. De wijnen uit deze DOC- en DOCG-gebieden kunnen niet gedeclasseerd worden tot Maremma Toscana. De productieregels van Maremma Toscana zijn
niet erg streng en de productie is zeer divers: wit, rosé, rood (inclusief een novello), mousserend
(metodo classico en metodo Martinotti) en zoet (Passito en Vin Santo). Het zou te ver voeren hier
alle wijnen en hun samenstelling te bespreken. De belangrijkste druivenrassen zijn ansonica, chardonnay, malvasia, sauvignon blanc, trebbiano, vermentino, viognier, cabernet sauvignon, canaiolo
nero, ciliegiolo, merlot, sangiovese en syrah. Wijnen kunnen als monocépage op de markt komen, waarbij het op het etiket vermelde druivenras (bijv. merlot of viognier) minimaal 85 procent van de samenstelling van de wijn uitmaakt. De Vin Santo is gemaakt van minimaal 40 procent malvasia
en/of trebbiano toscano en rijpt minstens 26 maanden op hout. Voor de meeste wijnen geldt een
maximumrendement van circa 77 hl/ha, maar voor wijnen met de vermelding Vendemmia Tardiva geldt een maximumrendement van gemiddeld 40 hl/ha.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
151
Montecarlo DOC
Montecarlo is een klein wijngebied in de heuvels ten oosten van Lucca. De DOC-erkenning dateert uit 1969. De zandbodems leveren hier over het algemeen elegante, modern gemaakte witte en
rode wijnen met zachte zuren. Een andere DOC in de omgeving is Colline Lucchesi. Opmerkelijk
is het gebruik van druivenrassen als sémillon, sauvignon blanc, pinot bianco, pinot grigio en roussanne. Deze werden al in het begin van de negentiende eeuw door een Franse adellijke familie in Montecarlo geïntroduceerd. De witte wijnen (inclusief de Vin Santo) worden gemaakt van 30 tot 60 procent trebbiano toscano, die voor 40 tot 70 procent kan worden aangevuld met pinot
bianco, pinot grigio, roussanne, sauvignon blanc, sémillon en/of vermentino en voor maximaal 20
procent met andere witte druivenrassen. Rode wijnen (inclusief de Riserva en de Vin Santo Occhio di Pernice) worden gemaakt van 50 tot 75 procent sangiovese, 15 tot 40 procent canaiolo nero,
merlot en/of syrah, 10 tot 30 procent cabernet franc, cabernet sauvignon, ciliegiolo, colorino en/
of malvasia nera en maximaal 20 procent andere blauwe druivenrassen. Wijnen die worden uitge-
bracht als Sauvignon Blanc, Vermentino, Cabernet Sauvignon, Merlot of Syrah zijn voor ten minste 85 procent van het betreffende druivenras gemaakt. De druiven voor de Vin Santo en Vin Santo
Occhio di Pernice worden tussen 1 december en 31 maart na de oogst geperst. De Rosso Riserva
rijpt minimaal 2 jaar (waarvan 6 maanden op fles) en de beide Vin Santo’s rijpen minimaal 3 jaar in kleine houten vaatjes (caratelli). Gemiddelde maximumrendementen variëren van 35 hl/ha voor de
Vin Santo en Vin Santo Occhio di Pernice tot 70 hl/ha voor de reguliere Bianco en Rosso. Montecucco DOC
Het wijngebied Montecucco, gelegen in de provincie Grosseto ten westen van Montalcino, werd als
DOC erkend in 1998. De wijngaarden liggen op een hoogte van gemiddeld 300 meter. Het klimaat is
hier relatief koel. Het productieve wijngaardareaal is 117 ha. Onder de herkomstnaam Montecucco vallen witte, rosé, rode en zoete wijnen. De witte wijnen worden gemaakt van minimaal 40 procent trebbiano toscano en/of vermentino. Montecucco Vermentino bevat minimaal 85 procent vermen-
tino. De Rosato wordt gemaakt van minimaal 60 procent ciliegiolo en/of sangiovese, de Rosso en
de Rosso Riserva van minimaal 60 procent sangiovese. De Riserva rijpt minimaal 18 maanden op hout en 6 maanden op fles. De ‘gewone’ Vin Santo wordt geproduceerd van minimaal 70 procent grechetto, malvasia en/of vermentino; voor de rode Vin Santo (Occhio di Pernice) is minimaal 70
procent sangiovese voorgeschreven. De beide Vin Santo’s rijpen circa 34 maanden, waarvan 18
in caratelli. Het gemiddelde maximumrendement voor de Vin Santo is 38 hl/ha en voor de Occhio di Pernice slechts 31,5 hl/ha. Voor de rode tafelwijnen en de Rosato geldt een gemiddeld maxi-
mumrendement van 63 hl/ha. Voor de witte tafelwijnen is een gemiddeld rendement tot 77 hl/ha toegestaan.
Montecucco Sangiovese kreeg in 2011 een eigen DOCG-erkenning. Deze wijn wordt gemaakt van minimaal 90 procent sangiovese. Het gemiddelde maximumrendement is 49 hl/ha. Montescudaio DOC
Montescudaio is een in 1976 erkend DOC-gebied in de provincie Pisa ten noorden van Bolgheri.
152
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het dorpje Montescudaio in het dal van de Cecina
Het gebied is enkele malen groter dan bijvoorbeeld Bolgheri of Montecarlo, maar in kwalitatief opzicht blijven de wijnen nog wat achter. De reguliere witte wijn (inclusief de Vin Santo) wordt
gemaakt van minimaal 50 procent trebbiano toscano en de reguliere rode van minimaal 50 procent sangiovese. Wijnen met op het etiket de vermelding Chardonnay, Sauvignon, Vermentino, Caber-
net Franc, Cabernet Sauvignon, Merlot of Sangiovese zijn voor minimaal 85 procent uit het betreffende druivenras samengesteld. Riserva’s (altijd rood) hebben een half procent meer alcohol dan
de ‘gewone’ rode wijnen en ondergaan een rijping van minimaal 2 jaar, inclusief 3 maanden op fles. De druiven voor de Vin Santo worden tussen 20 november en 31 maart geperst. De Vin Santo rijpt minimaal 4 jaar, waarvan 18 maanden op hout en 1 jaar op fles. Voor deze wijn is het gemiddelde rendement maximaal 38 hl/ha. Voor de overige wijnen ligt het toegestane maximumrendement tussen 63 en 77 hl/ha, afhankelijk van het druivenras en het wijntype. Pomino DOC
Ten oosten van Florence, grenzend aan het productiegebied van Chianti Rufina, ligt de kleine DOC Pomino. De DOC-erkenning dateert pas uit 1983, maar het gebied is – getuige het decreet van
groothertog Cosimo III de’ Medici uit 1716 – een van de oudste beschermde herkomstgebieden van Italië. De wijngaarden liggen op de hoogste heuvels van Toscane. Er is wel een beperking
ingesteld voor de hoogte waarop wijngaarden mogen worden aangeplant: voor witte druiven geldt
een maximumhoogte van 800 meter en voor blauwe druiven een hoogte van 600 meter. Het grote verschil tussen dag- en nachttemperaturen zorgt voor goede zuren en interessante druivenaroma’s.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
153
Tegelijk worden de druiven goed rijp, doordat ze veel zonlicht ontvangen. Al in de negentiende
eeuw stonden in de wijngaarden van Pomino Franse rassen aangeplant, zoals cabernet sauvignon en chardonnay.
Naast stille witte en rode wijnen omvat de DOC ook mousserende en zoete wijnen (Vendemmia
Tardiva en Vin Santo). Alle witte wijnen (ook de mousserende en de zoete) bestaan uit minimaal 70 procent chardonnay, pinot bianco en/of pinot grigio. Staat op het etiket Chardonnay of Sauvignon
vermeld, dan is de wijn gemaakt van minimaal 85 procent van het betreffende druivenras. De rode wijnen (ook de rode Vendemmia Tardiva en Vin Santo Occhio di Pernice) worden gemaakt van
minimaal 50 procent sangiovese. Als aanvullende rassen zijn merlot en pinot nero het belangrijkst.
De mousserende wijnen moeten volgens de metodo classico worden gemaakt, met een rijping sur
lie van minimaal 15 maanden. Als maximumrendement voor zowel de witte als rode Spumante geldt 105 hl/ha. De Spumante Riserva rijpt minimaal 36 maanden sur lie. De beide Vin Santo’s worden
minimaal 3 jaar in houten vaten opgevoed. Daarvoor geldt als gemiddeld maximumrendement 31,5 hl/ha. Voor de meeste overige wijnen is een rendement tot 63 hl/ha toegestaan. Rosso di Montalcino DOC
Voor de in 1983 erkende DOC Rosso di Montalcino zijn de regels iets soepeler dan voor Brunello di Montalcino. Het productiegebied komt overeen met dat van Brunello di Montalcino en wijngaarden
die gebruikt worden voor de productie van Brunello kunnen ook Rosso di Montalcino produceren. Net als Brunello is deze wijn uitsluitend van sangiovesedruiven gemaakt. De wijn komt doorgaans van jonge(re) stokken sangiovese, maar deze zijn wel aangeplant op dezelfde wijze als voor Brunello (sinds 2016 minimaal 4.000 stokken per hectare). Het gemiddelde rendement mag maximaal
63 hl/ha zijn. Een Rosso di Montalcino mag pas na 1 september van het jaar dat op de oogst volgt,
worden verhandeld. Het is meestal wijn die bedoeld is om jong te drinken, als een soort vroeg gebot-
telde Brunello. Hij is ook lichter en fruitiger dan Brunello en heeft zelden lange houtrijping gehad. Met ingang van de oogst van 2016 is het toegestaan om flessen Rosso di Montalcino af te sluiten met een schroefdop. Net als voor Brunello geldt dat de fles wel van het type Bordeaux moet zijn. Rosso di Montepulciano DOC
Rosso di Montepulciano is een DOC die werd erkend in 1988. Het productiegebied is ongeveer 550 ha groot. De grenzen van het gebied komen overeen met die van Vino Nobile di Montepulciano. De DOC is in het leven geroepen omdat er in Montepulciano behoefte was aan een classificatie
met minder strenge voorschriften dan die voor Vino Nobile di Montepulciano DOCG. Producenten gebruiken in de praktijk de herkomstbenaming Rosso di Montepulciano voor rode wijnen die wel naar een Vino Nobile neigen maar niet die intensiteit hebben. De wijnen worden veelal gemaakt van druiven van jonge stokken en ze rijpen minder lang in de kelder, namelijk zo’n 6 maanden
(tegenover minimaal 24 voor Vino Nobile). De nadruk ligt op fruit en doordrinkbaarheid, niet op complexiteit of bewaarpotentieel.
Rosso di Montepulciano wordt gemaakt van minimaal 70 procent sangiovese (prugnolo gentile) en
maximaal 30 procent andere druivenrassen, waarvan maximaal 5 procent wit mag zijn. Traditionele
154
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De abdij van Sant’Antimo
producenten maken hun wijnen van sangiovese met eventueel wat canaiolo en gebruiken grote
vaten van Slavonisch eikenhout voor de lagering; modernisten omarmen als blendpartner merlot
en/of syrah en laten de wijn rijpen in nieuwe Franse barriques. De toegestane maximumopbrengst is gemiddeld 70 hl/ha, hoger dus dan die voor Vino Nobile di Montepulciano. Rosso di Monte-
pulciano mag al vanaf 1 maart in het jaar na de oogst op de markt worden gebracht. Producenten
dienen wel al bij de oogst aan te geven of ze voor hun wijn de DOCG-status of DOC-status willen.
Uiteraard is het naderhand mogelijk minder geslaagde wijnen alsnog te declasseren. Een opwaardering van DOC naar DOCG is echter niet mogelijk. San Gimignano DOC
San Gimignano werd in 1996 als DOC erkend voor rosé en rode tafelwijnen en voor Vin Santo. In het gebied wordt ook Vernaccia di San Gimignano geproduceerd, een wijn met een eigen DOCG-status (zie blz. 146). Voor de rosé en de rode wijnen is sangiovese het basisdruivenras. Sangiovese moet minimaal 50 procent van de wijn uitmaken. Andere belangrijke druivenrassen voor San Gimignano zijn cabernet sauvignon, merlot, pinot nero en syrah. Riserva’s, altijd rood, komen op de markt na minstens 24 maanden rijping, waarvan minimaal 7 maanden op hout en 3 maanden op fles. Als ge-
middeld maximumrendement voor de rode wijnen is 56 hl/ha toegestaan. Voor de Rosato is dat 70 hl/ha. Voor de witte Vin Santo zijn trebbiano toscano, malvasia del Chianti en vernaccia de belangrijkste druivenrassen. De rode Vin Santo (Occhio di Pernice) wordt van minimaal 50 procent sangiovese
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
155
gemaakt. De druiven voor beide Vin Santo’s worden na droging geperst tussen 1 december en
31 maart. Beide wijnen rijpen circa 3 jaar op houten vaten. Het toegestane maximumrendement is 35 hl/ha.
Sant’Antimo DOC
Sant’Antimo is een DOC van ongeveer 430 ha die in 1996 in het leven is geroepen om het gebruik van andere druivenrassen dan sangiovese (en moscato) te reguleren en om producenten in staat te stellen iets anders op de markt te brengen dan Rosso di Montalcino of Brunello di Montalcino.
Aan het eind van de jaren zeventig van de vorige eeuw deden verschillende andere druivenrassen hun intrede in de streek. De naam Sant’Antimo verwijst naar de abdij Sant’Antimo dicht bij Mon-
talcino. De grenzen van het productiegebied komen overeen met die van Brunello di Montalcino,
Rosso di Montalcino en Moscadello di Montalcino. De DOC heeft echter nooit echt indruk gemaakt op de internationale markt en veel producenten prefereren het om hun wijnen uit te brengen
onder de naam IGP Toscana. Wijnen kunnen rood of wit zijn. De belangrijkste druivenrassen zijn chardonnay, malvasia, pinot grigio, sauvignon blanc, trebbiano, cabernet sauvignon, malvasia
nera, merlot, pinot nero en sangiovese. Als op het etiket de naam van een van deze druivenrassen vermeld staat, dan is de wijn voor minstens 85 procent van het betreffende druivenras gemaakt.
Maximumrendementen variëren van 56 tot 63 hl/ha, afhankelijk van het druivenras en het wijntype. De DOC kent ook een witte en een rode Vin Santo. Daarvoor geldt een gemiddeld maximumrendement van 31,5 hl/ha.
Vin Santo del Chianti DOC
Vin Santo uit Chianti kreeg in 1997 een eigen DOC-erkenning. Het productieve wijngaardareaal
bedraagt ongeveer 140 ha. De witte Vin Santo en de Vin Santo Riserva worden gemaakt van minimaal 70 procent malvasia bianca lunga en/of trebbiano toscano. Sangiovese vormt met minstens
50 procent de basis van de Occhio di Pernice. Zowel de witte als de rode Vin Santo rijpt 3 jaar op
hout, de Riserva 4 jaar (gerekend vanaf 1 november na de oogst). Als gemiddeld maximumrende-
ment geldt 38,5 hl/ha. Voor Vin Santo del Chianti worden dezelfde zeven subzones onderscheiden als voor Chianti DOCG. Deze worden besproken op blz. 142. Het toegestane rendement voor Vin Santo del Chianti uit een subzone is wat lager. Vin Santo del Chianti Classico DOC
Vin Santo del Chianti Classico is sinds 1995 een aparte DOC en dus geen subzone van Vin Santo del Chianti DOC. Zo’n 57 ha produceert jaarlijks circa 740 hl. De reguliere witte Vin Santo en de Vin Santo Riserva zijn samengesteld uit minimaal 60 procent malvasia en/of trebbiano toscano. De Occhio di Pernice wordt gemaakt van minimaal 80 procent sangiovese. Ook hier geldt een
minimale rijping van 3 jaar, waarvan 24 maanden verplicht in houten caratelli. Als gemiddeld maximumrendement is 28 hl/ha toegestaan.
156
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Vin Santo di Carmignano DOC
Vin Santo di Carmignano werd in 1994 opgenomen in de DOC Barco Reale di Carmignano, maar kreeg in 2013 zijn eigen DOC-erkenning. Wijngaarden liggen op een hoogte van maximaal 400
meter. De witte Vin Santo bestaat uit minimaal 75 procent malvasia bianca lunga en/of trebbiano
toscano met maximaal 25 procent andere witte druiven uit de streek. De Occhio di Pernice wordt gemaakt van minimaal 50 procent sangiovese. De reguliere Vin Santo’s rijpen minstens 3 jaar in
caratelli, de Riserva’s 4 jaar, gerekend vanaf 1 november van het oogstjaar. Het gemiddelde maximumrendement is 35 hl/ha.
Vin Santo di Montepulciano DOC
Vin Santo di Montepulciano, als DOC erkend in 1996, mag worden geproduceerd in het hele gebied van Vino Nobile di Montepulciano en Rosso di Montepulciano, maar het productieve areaal wijn-
gaarden voor de Vin Santo is in de praktijk zeer gering. De witte variant (inclusief de Riserva) wordt gemaakt van minimaal 70 procent grechetto bianco (lokaal pulcinculo genoemd), malvasia bianca en/of trebbiano toscano. Voor de Vin Santo Occhio di Pernice is minimaal 50 procent sangiovese (prugnolo gentile) verplicht. De druiven voor de witte Vin Santo mogen niet voor 1 december
worden geperst, die voor de Occhio di Pernice niet voor 1 januari. De witte Vin Santo moet na de
gisting minimaal 35 gr/l restsuiker bevatten, de Vin Santo Riserva 60 gr/l en de Occhio di Pernice
70 gr/l. De reguliere Vin Santo rijpt minimaal 3 jaar in houten caratelli, de Riserva 5 jaar en de Vin
Santo Occhio di Pernice minstens 6 jaar. Als gemiddeld maximumrendement geldt 35 hl/ha voor de witte Vin Santo en 28 hl/ha voor de Occhio di Pernice. Umbrië
Umbrië (Umbria in het Italiaans) ligt ten zuidoosten van Toscane. De vruchtbare bodem en het gulle klimaat maken dat Umbrië ‘het groene hart’ van Italië wordt genoemd. Ruim de helft bestaat uit
landbouwgebied, wijngaarden meegerekend, en bijna 40 procent bestaat uit bos. Tussen de wor-
tels van de vele eikenbomen op de berghellingen groeien zwarte truffels; vooral die uit Norcia zijn
bekend. Ondanks de strategische ligging en het vruchtbare land is Umbrië nooit een dichtbevolkte regio geworden. De streek wordt dan ook wel ‘het stille Italië’ genoemd. Het is wat landelijker en rustieker dan het aangrenzende Toscane en de keuken is met zijn varkensworst, linzen en witte
bonen wat ‘boers’ te noemen. Er zijn talloze middeleeuwse kastelen en burchten te ontdekken op de heuvels en bergen. Tot de bekendste steden behoren Assisi, Orvieto, Spoleto en de regionale hoofdstad Perugia. Wijnbouw is in Umbrië al eeuwenoud: Etrusken, Romeinen en benedictijnse monniken profiteerden al van de gunstige omstandigheden om er wijn te maken.
Umbrië telt vele heuvels en bergen, die in hoogte variëren van 50 tot bijna 2.500 meter. Veel wijngaarden liggen in de heuvels, zoals verschillende herkomstnamen met daarin het woord colli al aangeven (Colli Martani, Colli Perugini enzovoort). De bodem is rijk aan rode en gele klei met afzettingen van flysch-gesteente, mergel, kalksteen, zand en vulkanisch gesteente (verweerde lava). Een deel van het landoppervlak is soms onderhevig aan aardverschuivingen. Umbrië grenst niet aan zee, maar is rijk aan water door de aanwezigheid van rivieren als de Nestore, Paglia, Tevere (die wij kennen
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
157
Wijngaard bij Assisi
als Tiber), Chiascio en Velino. Aan de grens met Toscane ligt ook het zeer uitgestrekte Trasimeense Meer (Lago di Trasimeno). Het klimaat van Umbrië is mediterraan of gematigd continentaal te noe-
men, met matig koude, regenachtige winters en droge, zonovergoten zomers. In het zuiden is het wat warmer dan rond het Trasimeense Meer in het noorden. Het neerslaggemiddelde is ongeveer 1.000 tot 1.500 mm per jaar. Het noorden van Umbrië is beduidend natter dan het zuiden. De gemiddelde
jaartemperatuur is met 11 °C niet bijzonder hoog en vergelijkbaar met de koelere delen van Toscane. Momenteel is het wijngaardareaal zo’n 17.000 ha. Jarenlang was circa 60 procent van de wijnpro-
ductie wit, maar mede dankzij de opkomst van Sagrantino di Montefalco is de laatste jaren iets meer dan de helft rood. De meest voorkomende druivenrassen zijn trebbiano toscano (alias procanico),
grechetto (w) en sangiovese. Andere belangrijke variëteiten zijn malvasia (w), verdello (w), drupeggio
Het druivenras grechetto zorgt voor nogal wat verwarring, want in Umbrië blijken twee verschillende druivenrassen met de naam grechetto te bestaan. Het gaat om de grechetto di
Orvieto en grechetto di Todi. Hun verwantschap is nog niet helemaal duidelijk. Grechetto di Orvieto is een van de basisdruivenrassen voor Orvieto. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat grechetto di Todi identiek is aan pignoletto uit Emilia-Romagna. In de productieregels van verschillende DOC’s wordt simpelweg gesproken van grechetto.
158
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Heuvels rond Montefalco
of canaiolo bianco (w), trebbiano spoletino (w), sagrantino (b), gamay (b), canaiolo nero (b), merlot (b) en cabernet sauvignon (b). Chardonnay en pinot nero zijn de laatste decennia in opkomst.
In totaal telt Umbrië 2 DOCG’s en 13 DOC’s. Veel DOC’s lijken op elkaar qua druivenrassen, maximumopbrengst en minimaal alcoholgehalte. Een populaire herkomstbenaming voor wijnen die niet aan DOC-regels voldoen (bijvoorbeeld vanwege het gebruik van internationale druivenrassen), is
IGT/IGP Umbria. Hiervan zien we ook wijnen op de Nederlandse markt. De DOCG’s en de belangrijkste DOC’s worden hieronder besproken. Montefalco Sagrantino DOCG
Voorheen waren rode wijnen die nu onder de naam Montefalco Sagrantino uitkomen, onderdeel van Montefalco DOC, maar in 1992 werd een aparte DOCG-status in het leven geroepen met bijpas-
sende, strengere regelgeving. In 2009 veranderde de naam Sagrantino di Montefalco in het huidige
Montefalco Sagrantino. Het productiegebied ligt rondom het stadje Montefalco, tussen Assisi en Todi, zo’n 20 kilometer ten zuiden van Torgiano en Perugia. De wijngaarden liggen op een hoogte van 200 tot 600 meter. De hellingen bevatten veel kalkrijke klei. Montefalco wordt omringd door de Colli Martani, glooiende heuvels met wijngaarden en olijfboomgaarden, die profiteren van een altijd voelbare zachte bries en lange zomers. De naam Montefalco betekent ‘valkenberg’.
Montefalco Sagrantino wordt gezien als de meest prestigieuze wijn van Umbrië. Er is zelfs een
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
159
wijnroute voor, de Strada del Sagrantino. De wijn wordt geproduceerd van 100 procent sagran-
tino, een zeer oude plaatselijke variëteit. Dit druivenras kent een lage productiviteit en heeft een
moeilijk karakter, mede door zijn harde tanninestructuur en zijn hoge zuurgraad. Sagrantino heeft een dikke schil, moet rijp geoogst worden en vergt een zorgvuldige vinificatie. Hij moet zogezegd
‘getemd’ worden. Kloononderzoek heeft uitgewezen dat de kloon collepiano tot de beste behoort.
Traditioneel werd sagrantino vooral gebruikt om er passito van te maken, waarbij het zoet de zuren en het hoge tanninegehalte van de druif compenseert. Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw is droge Sagrantino in opkomst. Het areaal aan wijngaarden dat Sagrantino produceert, is de
afgelopen jaren toegenomen tot ruim 600 ha. De plantdichtheid is met minimaal 4.000 stokken per hectare relatief hoog. Als toegestane maximumrendement voor de droge wijnen geldt 52 hl/ha.
Droge Montefalco Sagrantino heeft een natuurlijk alcoholgehalte van minimaal 12,5 procent. In
de praktijk ligt dat niet zelden rond de 14 procent. De wijn moet wettelijk ten minste drie jaar rijpen (gerekend vanaf 1 december van het oogstjaar), waarvan minstens 12 maanden op eikenhout. Tegenwoordig betreft dit steeds vaker nieuwe barriques van Frans eiken. De wijn is droog en
krachtig, met veel concentratie en extract. De beste exemplaren bezitten rijpe tannine, mooie fruitaroma’s (vaak van zwarte bessen) en een uitgebalanceerde afdronk. Montefalco Sagrantino kan
goed op fles ouderen, heeft tijd nodig en vraagt vóór consumptie om de nodige beluchting. Goede exemplaren doen niet onder voor een goede Brunello of Barolo.
Naast de droge, krachtige Montefalco Sagrantino wordt er nog altijd wat Montefalco Sagrantino
Passito geproduceerd. De productie is beperkt tot enkele tienduizenden flessen per jaar. Voor deze krachtige zoete wijn, die ook de DOCG-status heeft, laat men de druiven indrogen. Het toegestane
maximumrendement is slechts 28 hl/ha, maar in de praktijk wordt dat zelden gehaald. De mate van zoetheid varieert sterk. Sagrantino Passito heeft een restsuikergehalte van 80 tot 180 gr/l en doet een beetje denken aan Recioto della Valpolicella. Torgiano Rosso Riserva DOCG
In 1990 promoveerde de uit 1978 daterende DOC Torgiano Rosso Riserva naar de DOCG-status. Het is een vlezige, robuuste rode wijn die wordt gewonnen uit minimaal 70 procent sangiovese,
afkomstig van wijngaarden op de heuvels rond het plaatsje Torgiano, dat tussen Perugia en Montefalco ligt. De wijngaarden liggen 200 à 300 meter hoog en de bodem bestaat vooral uit kalk en zand. De productie is zeer beperkt. Als gemiddeld maximumrendement geldt 58,5 hl/ha. De wijn
moet minimaal 3 jaar rijpen, waarvan minstens 6 maanden op fles, en heeft een natuurlijk alcoholgehalte van ten minste 12,5 procent. Colli Martani DOC
Colli Martani, als DOC erkend in 1988, is een productiegebied tussen Todi en Assisi. De wijngaar-
den liggen op een hoogte van 150 tot 600 meter boven de zeespiegel. Er zijn twee subzones: Cannara en Todi, die alleen voor een specifiek wijntype gelden. De wijnen die op de markt verschijnen onder de naam Colli Martani kunnen zowel wit als rood zijn. De witte wijnen worden gemaakt van
160
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het stadje Orvieto
minimaal 50 procent trebbiano toscano en maximaal 10 procent malvasia. Als op het etiket de
vermelding Chardonnay, Grechetto, Grechetto di Todi, Riesling, Sauvignon of Trebbiano staat, dan
is de wijn voor minstens 85 procent van het betreffende druivenras gemaakt. De witte Spumante is
samengesteld uit minimaal 50 procent chardonnay, grechetto en/of pinot nero. Voor de rode wijnen geldt een druivensamenstelling van minimaal 50 procent sangiovese, maar als de wijn verkocht
wordt als Cabernet Sauvignon, Merlot, Sangiovese of Vernaccia (Nera), dan maakt het betreffende druivenras minimaal 85 procent van de wijn uit. Het gemiddelde maximumrendement voor de
Vernaccia is slechts 24 hl/ha. Voor de overige wijnen lopen de toegestane maximumrendementen uiteen van 70 tot 84 hl/ha. Montefalco DOC
Montefalco DOC, erkend in 1979, is een herkomstnaam voor rode en witte wijnen. Het overgrote deel
van de productie is rood. Het productieve wijngaardareaal is circa 410 ha. De witte wijn wordt sinds de
oogst van 2016 gemaakt van minimaal 50 procent trebbiano spoletino of, als op het etiket Grechetto is vermeld, minimaal 85 procent grechetto. (Voor 2016 bestond Montefalco Bianco uit minimaal 50 procent grechetto en minimaal 20 tot 35 procent trebbiano.) Witte Montefalco, vaak een gespierde wijn, kan zeer interessant zijn. Vooral de bijna vergeten, autochtone trebbiano spoletino levert in handen
van goede wijnmakers geurige, gestructureerde en karakervolle wijnen op, die goed kunnen ouderen. Voor de Rosso en Rosso Riserva geldt een samenstelling van 60 tot 80 procent sangiovese, 10 tot
25 procent sagrantino en maximaal 30 procent andere blauwe druivenrassen, waaronder merlot. De
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
161
Rosso rijpt minimaal 18 maanden en de Rosso Riserva 30 maanden, waarvan minstens 12 op hout.
Rode Montefalco is minder tannineus dan Montefalco Sagrantino en is jong al toegankelijk. Het gemiddelde maximumrendement voor de witte wijnen is 84 hl/ha en voor de rode wijnen 77 hl/ha. Orvieto DOC
Wijnen van Orvieto vormen de trots en het grote succes van Umbriës witte wijnen. Iets meer dan
de helft van de totale DOC-wijnproductie van Umbrië bestaat uit Orvieto. De wijnen kregen in 1971 een DOC-erkenning. Het productiegebied ligt rond de oude Etruskische stad Orvieto en is ruim 1.530 ha groot. Het stadje Orvieto ligt boven op een plateau van tufsteen.
Orvieto is over het algemeen een lichte en zeer droge wijn, gemaakt van minimaal 60 procent
grechetto en/of trebbiano toscano (alias procanico). Tot de aanvullende rassen behoren traditioneel malvasia bianca, drupeggio en verdello. Ook niet-regionale rassen als pinot bianco, sauvignon
blanc en chardonnay zijn toegestaan. Sommige producenten brengen een Orvieto van 100 procent
grechetto op de markt. Als gemiddeld maximumrendement geldt 77 hl/ha, maar in de praktijk ligt de gemiddelde opbrengst rond 60 hl/ha, wat de wijnkwaliteit ten goede komt. Voor Orvieto Superiore is het toegestane maximumrendement gemiddeld 56 hl/ha.
In Orvieto worden de volgende vier bodemtypen onderscheiden: • • • •
kleihoudende tufsteen (van vulkanische oorsprong);
kleihoudend (in het centrale deel en richting het noorden); zanderig met veel mariene fossielen (in het noordoosten); alluviaal: zand en modder (langs de rivier Paglia).
Door het grote succes van Orvieto’s wijnen is het productiegebied steeds verder uitgebreid.
Rondom het stadje Orvieto zelf ligt de Classico-zone. Dit oorspronkelijke wijngebied in het dal
van de rivier Paglia heeft een kalkhoudende kleibodem met fossiele resten (schelpen). De beste
wijngaarden liggen op de heuvels rondom Orvieto zelf, op een hoogte van 200 tot 400 meter boven de zeespiegel. Ook in het aangrenzende Latium ligt een deel van de Classico-zone. De beste
Orvieto’s zijn doorgaans de Classico en de Superiore. Rode wijnen uit de omgeving van Orvieto
hebben geen recht op de herkomstbenaming Orvieto, maar kunnen op de markt worden gebracht onder de naam Rosso Orvietano of Orvietano Rosso. Voor deze rode wijnen worden meerdere
druivenrassen gebruikt, waaronder aleatico, cabernet franc, cabernet sauvignon, merlot, montepulciano en sangiovese. Voor 1998 kwamen deze rode wijnen uit Orvieto op de markt onder de noemer IGT/IGP Umbria.
We kennen Orvieto en Orvieto Classico in Nederland alleen als een droge witte wijn, maar Orvieto kan ook lichtzoet (abboccato), halfzoet (amabile) of zoet (dolce) zijn. Sterker nog: Orvieto was
oorspronkelijk lichtzoet. De druiven voor de zoete, zeer geconcentreerde Muffa Nobile moeten zijn aangetast door botrytis en een minimaal potentieel alcoholgehalte hebben van 16 procent. Het
meer ten oosten van de stad Orvieto (Lago di Corbara) en verschillende rivieren in de omgeving
162
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
creëren in de warme herfst de ideale (lees: vochtige) omstandigheden voor de ontwikkeling van edele rotting. Orvieto is daarmee een van de weinige gebieden in Italië waar botrytis structureel
optreedt. Druiven voor de Vendemmia Tardiva mogen pas na 1 oktober worden geoogst. De zoete wijnen van Orvieto zijn zeker de moeite waard. Torgiano DOC
Torgiano is een uit 1968 daterende DOC voor wit, rood en rosé, mousserend en zoet met een pro-
ductief wijngaardareaal van circa 40 ha. Voor de stille, droge witte wijnen en de Vin Santo is trebbiano toscano het basisdruivenras; voor de Spumante en de Vendemmia Tardiva is dat chardonnay.
Ook witte wijnen op basis van pinot grigio en riesling italico komen voor. Voor rosé en rode Torgiano is sangiovese het belangrijkste druivenras. Ook cabernet sauvignon, merlot en pinot nero kunnen worden gebruikt. Maximumrendementen lopen uiteen van 35 hl/ha voor de Vin Santo tot 87,5 hl/
ha voor de Bianco di Torgiano en de Chardonnay. De Rosso rijpt minimaal 6 maanden op hout en komt op de markt na 1 december in het jaar dat volgt op de oogst. Hij kan het best jong worden gedronken. Voor Rosso di Torgiano geldt een maximumrendement van 84 hl/ha. Latium
Latium (Lazio) is het gewest rond de hoofdstad Rome. De regio telt potentieel bijna 50.000 ha
aan wijngaarden, maar daarvan is slechts ongeveer de helft productief. De jaarlijkse wijnproductie bedroeg in 2020 circa 1,5 miljoen hl wijn, waarvan driekwart wit was en de helft een DOP-status
had. Een hoofdrol is weggelegd voor de wijnen Est! Est!! Est!!! en Frascati. De laatste jaren is er een zekere toename te zien in het aandeel rode wijnen.
De geschiedenis van Latium als wijnregio gaat duizenden jaren terug. De Etrusken maakten er
al wijn en tijdens het Romeinse Rijk floreerde de streek. Daarna raakte deze regio in de vergetel-
heid, tot Rome in 1870 (weer) de hoofdstad van Italië werd. Latium staat qua klimaat onder directe invloed van de Tyrreense Zee. Aan de kust heerst een mediterraan zeeklimaat met droge, warme
zomers en zachte winters. In de heuvels is het wat koeler. De regio is grotendeels heuvelachtig en
in de heuvels liggen ook de meeste wijngaarden. Het resterende deel van Latium telt grote vlakten maar ook bergachtige delen. De bodem is overwegend vulkanisch, rijk aan kalium en vooral rond
de meren rijk aan kalk en klei. De belangrijkste variëteiten zijn wit: malvasia (verschillende soorten), trebbiano toscano (ook wel procanico genoemd, net als in Umbrië), trebbiano giallo (alias rossetto)
en greco. Tot de overige populaire witte druivenrassen behoren bellone, bombino bianco, drupeggio (alias canaiolo bianco) en manzoni bianco. In opkomst zijn rode wijnen van sangiovese, cesanese, montepulciano (lokaal violone genoemd), merlot, cabernet sauvignon, canaiolo, aleatico, nero buono en ciliegiolo. In totaal staan er zeker 200 druivenrassen aangeplant in Latium.
Zo’n driekwart van de wijnproductie wordt verzorgd door grote coöperaties. Omdat de talloze trattoria’s in Rome aan miljoenen toeristen wijn schenken en producenten dus verzekerd zijn van de afname van hun wijn, heeft het altijd aan een kwaliteitsimpuls ontbroken. Hoge rendementen en
lage prijzen zijn altijd de praktijk geweest. Veel wijnen uit Latium zijn dan ook eenvoudige, goed-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
163
Wijngaard in Frascati
kope wijnen die jong moeten worden gedronken. De laatste jaren is op initiatief van jonge, ambitieuze wijnmakers een stap naar kwaliteitsverbetering gezet.
Latium telt 3 wijnen met een DOCG-status en maar liefst 27 met een DOC-classificatie. De wijnen van de vele DOC’s verschillen weinig van elkaar en rendementen zijn vaak meer dan 100 hl/ha.
Heel Latium valt onder IGT/IGP Lazio, onder welke herkomstnaam de meeste (rode) wijnen van
internationale druivenrassen uitkomen. Bij veel DOC’s die voornamelijk witte wijn produceren, is de
productie van rode wijnen wel toegestaan, hoewel het vaak gaat om een theoretische mogelijkheid. Herkomstgebieden die bekendstaan om hun rode wijn zijn zeldzaam. Hieronder worden de belangrijkste herkomstgebieden besproken. Cannellino di Frascati DOCG
Deze zoete versie (vendemmia tardiva) van Frascati behoorde voorheen tot Frascati DOC, maar
heeft sinds 2011 zijn eigen classificatie. De productie is zeer beperkt. De wijn wordt gemaakt van minimaal 70 procent malvasia bianca di Candia en/of malvasia del Lazio, maximaal 30 procent
bellone, bombino bianco, greco en/of trebbiano (toscano of giallo) en maximaal 15 procent andere
witte druivenrassen uit de regio. De druiven worden laat geoogst en kunnen deels door botrytis zijn aangetast. Doordat de gisting (door koeling) wordt onderbroken, blijft er restzoet achter, minimaal 35 gr/l. Vaak ondergaat de wijn enige tijd houtlagering, maar dit is niet verplicht. Het gemiddelde maximumrendement is 71,5 hl/ha.
164
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Rocca di Papa, een van de dorpjes van Castelli Romani
Cesanese del Piglio / Piglio DOCG
Er zijn in Latium maar liefst drie herkomstbenamingen voor wijnen die gemaakt zijn van het autochtone blauwe druivenras cesanese: Cesanese di Affile, Cesanese di Olevano Romano en Cesanese del Piglio. De laatste kreeg in 1973 een DOC-erkenning en promoveerde in 2008 tot DOCG, waarmee het de eerste DOCG van Latium werd. Het druivenras cesanese is genoemd naar Cesano,
een plaatsje ten noorden van Rome. Het is een aromatisch en moeizaam rijpend druivenras, waar-
van eigenlijk twee varianten (klonen) bestaan: de algemeen voorkomende cesanese comune en de vooral in Affile aangeplante cesanese di Affile.
Het herkomstgebied Cesanese del Piglio ligt ten noorden van de stad Frosinone aan de voet van
de Apennijnen. De rond het oude plaatsje Piglio geproduceerde rode wijn bestaat uit minimaal 90 procent cesanese. Het gemiddelde maximumrendement is 71,5 hl/ha voor de ‘gewone’ versie en 58,5 hl/ha voor de Superiore.
Frascati Superiore DOCG
Voorheen waren de wijnen met deze herkomstnaam onderdeel van de DOC Frascati, maar sinds 2011 hebben ze een eigen DOCG-status. De jaarlijkse productie is circa 4.800 hl. Ongeveer 160
ha is productief. Voor de druivensamenstelling gelden dezelfde richtlijnen als voor Frascati DOC en Cannelloni di Frascati DOCG. Frascati Superiore heeft meer body dan gewone Frascati en wordt
gekenmerkt door een licht ziltige, amandelachtige afdronk. Het gemiddelde maximumrendement is
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
165
Montefiascone
77 hl/ha, aanzienlijk lager dan de 98 hl/ha die is bepaald voor Frascati DOC. Het minimale natuurlijke alcoholgehalte is wettelijk een half procent hoger dan dat van ‘gewone’ Frascati. Frascati Superiore Riserva rijpt minstens 12 maanden, waarvan 3 maanden op fles. Aprilia DOC
Aprilia is een in 1980 erkende DOC voor wit, rosé en rood. Het gebied ligt ten zuiden van Rome en maakt deel uit van de productiezone van Castelli Romani DOC. De witte wijnen worden hoofd-
zakelijk gemaakt van trebbiano toscano (minimaal 50 procent) en chardonnay. In Italië wordt Aprilia als een van de beste DOC’s voor Trebbiano beschouwd. Voor de rosé en rode wijnen is san-
giovese het basisras, waarbij cabernet sauvignon en merlot verplicht deel uitmaken van de blend. Er is ook een Aprilia Merlot. Deze is gemaakt van minimaal 85 procent merlot en heeft een hoger
natuurlijk alcoholpercentage dan de andere wijnen. Het gemiddelde maximumrendement voor de
Aprilia Merlot is 91 hl/ha. Voor de andere wijnen van Aprilia DOC geldt als maximumrendement 98 hl/ha.
Castelli Romani DOC
Castelli Romani is een uitgebreid productiegebied ten zuiden en zuidoosten van Rome, dat in 1996 als DOC werd erkend. De zone omvat binnen zijn grenzen veel andere DOC’s, waaronder Colli
Albani, Velletri en Frascati. Wat omvang en toegestane druivenrassen betreft, lijkt Castelli Romani
meer op een IGT. Wijnen kunnen wit, rosé of rood zijn. Witte Castelli Romani is gemaakt van mini-
166
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
maal 70 procent malvasia bianca di Candia, malvasia del Lazio en/of trebbiano (di Soave, giallo,
verde of toscano). Voor de rosé mag elk percentage cesanese, malvasia, merlot, montepulciano,
nero buono, sangiovese en/of trebbiano gebruikt worden. Castelli Romani Rosso is samengesteld uit minimaal 85 procent cesanese, merlot, montepulciano, nero buono en/of sangiovese. Alle drie
de wijnen kunnen ook als frizzante worden aangeboden. Er bestaat ook een Novello-versie van de rode wijn. Het toegestane maximumrendement is hoog: gemiddeld 112 hl/ha voor rosé en rood en ruim 120 hl/ha voor wit. Colli Albani DOC
Colli Albani, een DOC die uit 1970 dateert, is een herkomstnaam voor uitsluitend witte wijnen.
Naast een ‘gewone’ stille witte wijn is er ook een Superiore, een Novello en een Spumante. De
Novello moet vóór 20 december na de oogst worden gebotteld. Alle versies van Colli Albani DOC worden gemaakt van maximaal 60 procent malvasia bianca di Candia (lokaal ook wel malvasia
rossa genoemd), 25 tot 50 procent trebbiano (di Soave, giallo of toscano), 5 tot 45 procent malvasia del Lazio en maximaal 10 procent andere witte druivenrassen. Ook hier is het toegestane maximumrendement zeer hoog: gemiddeld 115,5 hl/ha. Est! Est!! Est!!! di Montefiascone DOC
Het productiegebied van Est! Est!! Est!!! di Montefiascone, dat in 1966 een DOC-status verwierf, is te vinden rond het stadje Montefiascone aan het Meer van Bolsena, ten noorden van Viterbo.
Dit meer is een oud kratermeer; de krater (caldera) is ontstaan na het ineenstorten van een mag-
makamer boven in de Volsini-vulkaan en heeft zich gevuld met water. Het Meer van Bolsena is het grootste vulkanische meer van Europa.
De betreffende witte wijn was van oorsprong zoet, maar tegenwoordig is hij droog. Er is ook een
mousserende variant (Spumante). Hij wordt gemaakt van 50 tot 65 procent trebbiano toscano (procanico), 25 tot 40 procent trebbiano giallo (rossetto), 10 tot 20 procent malvasia (malvasia bianca
De wijn Est! Est!! Est!!! is vooral bekend om de bijzondere historie van de naam. Er zijn
volgens historici meerdere varianten en het verhaal rammelt aan alle kanten, maar de vol-
gende versie is het populairst. In het begin van de twaalfde eeuw reisde de Duitse bisschop Johannes Fugger (Defuk) met een gezelschap edellieden naar Rome, waarschijnlijk om de
kroning van keizer Hendrik V bij te wonen. Fugger, die een levensgenieter was, stuurde een knecht (Martin genaamd) vooruit om geschikte herbergen op de route te vinden en gaf hem de opdracht om op de deur van een goede herberg ‘Est’ (‘Hier is het’ of ‘Dit is er een’) te
schrijven. Even voor Montefiascone zag Fugger een herberg waar ‘Est! Est!! Est!!!’ op stond. De wijn hier was dus excellent! Het verhaal wil dat Fugger niet verder reisde en in Montefi-
ascone bleef tot aan zijn dood. Hij werd begraven in de San Flavianokerk in Montefiascone. Volgens zijn grafschrift was de wijn waar hij zo dol op was de oorzaak van zijn dood.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
167
lunga of malvasia del Lazio) en maximaal 15 procent andere witte druivenrassen. De Classicozone is het historische gebied rond de gemeenten Bolsena en Montefiascone. De wijngaarden
hier liggen op heuvels met een vulkanische bodem. Het gemiddelde maximumrendement voor de reguliere wijn is 91 hl/ha, voor de Classico en de Spumante 77 hl/ha. Frascati DOC
Frascati werd als DOC geregistreerd in 1966. Cannellino di Frascati en Frascati Superiore kregen
in 2011 een zelfstandige DOCG-status. Frascati heeft te lijden gehad onder de almaar verder groeiende buitenwijken van Rome en is tegenwoordig circa 865 ha groot. Het wijngebied is eeuwenoud
en leverde al in de vijftiende eeuw veel wijn aan Rome. Aan het eind van de twintigste eeuw dreig-
den overproductie, zeer hoge rendementen en ouderwetse vinificatiemethoden de status van Frascati de das om te doen, maar inmiddels is door een andere snoeiwijze het rendement iets beperkt, zijn de kwaliteitseisen aangescherpt en wordt in veel kelders met moderne technologie gewerkt.
Het toegestane maximumrendement van 98 hl/ha is niettemin nog steeds wel erg hoog voor een
DOC-wijn. De wijn, altijd wit, kan stil of mousserend zijn. In beide gevallen is de samenstelling minimaal 70 procent malvasia bianca di Candia en/of malvasia del Lazio, maximaal 30 procent bellone, bombino bianco, greco en/of trebbiano en maximaal 15 procent andere witte druivenrassen. De
betere wijnen hebben over het algemeen een zeer hoog aandeel malvasia. Soms vindt de gisting
op houten vaten plaats. De stille witte wijn kan droog, lichtzoet of halfzoet zijn. De Spumante komt voor in de stijlen brut tot extra dry. Orvieto DOC
Orvieto is een interregionale DOC. Het grootste deel van het productiegebied ligt in Umbrië. Het
deel dat in Latium ligt, bevindt zich ten oosten van het Bolsenameer. Op blz. 162 is meer te lezen over het terroir en de wijnen van Orvieto DOC.
Wijnfontein
Het Italiaanse stadje Marino ten zuidoosten van Rome staat bekend om het jaarlijkse wijnfeest Sagra dell’Uva, dat sinds 1925 wordt gehouden op de eerste zondag van oktober. Hoofd-
attractie van het festival is de grote fontein in het centrum, die op die dag geen water spuit
maar lokale witte wijn. In oktober 2008 ging het niet helemaal goed: door een technische fout was de wijn op het waternet van de huizen aangesloten in plaats van op de stadsfontein. Bij sommige bewoners van Marino kwam er dus wijn uit de kraan...
Campanië
Campanië (in het Italiaans: Campania) ligt aan de zuidelijke westkust van Italië. De wijnproduce-
rende eilanden Ischia en Capri worden ook tot Campanië gerekend. De hoofdstad Napels (Napoli) en de vulkaan Vesuvius zijn in vele opzichten bepalend voor deze dichtbevolkte en heuvelach-
tige regio. Beroemd is de uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Chr., waardoor onder andere de
168
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Terraswijngaarden aan de rotskust van Amalfi, ten westen van Salerno. In 1995 werd Costa d’Amalfi als DOC erkend, met de subgebieden Furore, Ravello en Tramonti.
Romeinse stad Pompeï volledig werd verwoest. Ook daarna zijn er nog diverse uitbarstingen
geweest, waarbij die van 1631 bijna even zwaar was als die van 79. De laatste grote uitbarsting vond plaats in 1944.
Wijn is altijd onlosmakelijk verbonden geweest met Campanië. Zo’n drieduizend jaar geleden
hebben de Grieken de basis voor de wijnbouw in Campanië gelegd. De Romeinen brachten vervolgens de wijnbouw in de derde eeuw voor Chr. tot grote bloei. Veel rijke Romeinen hadden in
Campanië een luxe buitenhuis. In de moderne geschiedenis heeft de regio lang te maken gehad
met een economische en sociale achterstand ten opzichte van het noorden van Italië (zie het kader over de Mezzogiorno op blz. 12). Corruptie en criminaliteit bepaalden lang het straatbeeld, maar de laatste decennia heeft de streek zich hier grotendeels aan ontworsteld, mede dankzij de aandacht voor toerisme, wijnbouw en gastronomie.
Het klimaat in Campanië wordt grotendeels bepaald door de Tyrreense Zee. De meeste wijnbouw-
gebieden vinden we op de heuvels landinwaarts, maar er zijn ook enkele herkomstgebieden dichter bij de kust en op Ischia en Capri. Het klimaat is ideaal voor wijnbouw. De zon schijnt overvloedig en de zomers zijn heet en droog, maar de nachten zijn vaak koel. Het groeiseizoen is daarom langer dan veel mensen denken. Aan de kust is het klimaat mild, maar in het binnenland kunnen winters
opvallend koud zijn, vooral hoog in de heuvels en op berghellingen, waar de gemiddelde neerslag ook wat hoger is. Ondanks zijn zuidelijke ligging is Campanië vooral bekend om zijn witte wijnen.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
169
Hoogte is een belangrijk voordeel, met name voor witte druiven. De druiven voor DOCG’s als Fiano di Avelino en Greco di Tufo worden vaak niet vóór begin oktober geoogst.
Grote delen van Campanië hebben weliswaar een mariene oorsprong, maar dankzij vulkanen zoals de Vesuvius en Campi Flegrei treffen we vrijwel overal vulkanische resten en vulkanisch gesteente (zoals tufsteen) aan, ook op het eiland Ischia. De druivenstokken op bodems met een vulkanische oorsprong zijn vaak niet geënt omdat phylloxera daar niet kan gedijen. Voorbeelden van gebieden
met vulkanische bodems (vaak ook rijk aan zand) zijn Vesuvio DOC en Campi Flegrei DOC. In het noorden, oosten en zuiden van Campanië is het aandeel kalksteen en alluviale of mariene afzet-
tingen groter dan in het centrale kustgebied rond Napels. Poreus kalksteen (niet van vulkanische
oorsprong) is vooral te vinden in de heuvels van Irpinia DOC, ook het productiegebied van de drie
DOCG’s Fiano di Avellino, Greco di Tufo en Taurasi. Alluviale sedimenten vinden we onder andere in het productiegebied Sannio DOC, rond de stad Benevento.
Wijngaarden nemen in Campanië ruim 46.000 ha in beslag. De wijnproductie schommelt rond de 1,5 miljoen hl per jaar, waarvan iets meer dan de helft rosé en rood is. De laatste decennia is de productie van witte wijnen relatief toegenomen. Het wijngaardbezit is erg versnipperd, waardoor veel drui-
ventelers niet zelf wijn maken en hun druiven naar coöperaties brengen. De meeste wijn uit het diepe zuiden van Italië werd lange tijd in bulk verkocht. Aan het eind van de twintigste eeuw heeft ook het zuiden de omslag gemaakt van kwantiteit naar kwaliteit, maar nog altijd wordt circa 70 procent van
de wijnen uit Campanië zonder DOP- of IGP-status op de markt gebracht. Desondanks is Campanië een interessante en veelbelovende wijnregio, voornamelijk vanwege het grote aantal historische,
eigen druivenrassen. Cabernet, merlot, sauvignon blanc, pinot gris en chardonnay treffen we hier
veel minder aan dan in het midden en noorden van Italië. Authenticiteit en typiciteit zijn in Campanië belangrijker dan een ‘mondiale’ stijl. Een voorbeeld daarvan zijn wijnen van Aversa DOC, die soms zijn gemaakt van druiven waarvan de ranken in populieren worden geleid.
De belangrijkste blauwe druivenrassen zijn aglianico (het meest aangeplante druivenras in Campanië) en piedirosso. Piedirosso, lokaal ook onder vele andere namen bekend (waaronder palombina en piede di colombo), komt vrijwel alleen in Campanië voor. Zowel de naam piedirosso (roodpoot)
als piede di colombo (duivenpoot) verwijst waarschijnlijk naar de rode steeltjes waaraan de druiven
hangen. Wijnen van piedirosso hebben een frisse zuurgraad en een zachte tannine-structuur. Vaak
wordt piedirosso geblend met aglianico om de wijn wat zachter te maken. Andere inheemse blauwe
druivenrassen van Campanië zijn casavecchia (verbouwd in de omgeving van het dorpje Pontelatone in het noordwesten), pallagrello nero, sciascinoso, sirica en tintore di Tramonti.
De vulkanische bodem rond de Vesuvius is zeer geschikt voor de teelt van witte druiven. Voor witte
wijnen zijn vooral coda di volpe bianca, fiano, falanghina en greco di Tufo van belang. Coda di volpe (vossenstaart) dankt zijn naam aan de vorm van de langgerekte trossen, die een beetje lijken op de staart van een vos. De druif heeft vrij veel kleur, zachte aroma’s en een van nature lage zuurgraad,
hoewel hij zich op een vulkanische ondergrond wat strakker presenteert. Hij geeft vooral goede resul-
170
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
taten in Sannio DOC. Andere witte druivenrassen in Campanië zijn onder meer biancolella, forastera, ginestra en verdeca. Biancolella en forastera zijn de specialiteit van het eiland Ischia; ginestra wordt
vooral gebruikt aan de kust van Amalfi; verdeca speelt vooral een rol in de wijnen van Vesuvio DOC. Dit laatste druivenras komt overigens voornamelijk voor in Apulië (zie blz. 194).
Campanië telt 4 wijnen met een DOCG-status en 15 DOC’s. Vooral in de heuvels van de provincies Benevento en Avellino worden goede wijnen geproduceerd. De belangrijkste herkomstgebieden van Campanië worden hieronder besproken.
Het in Campanië voorkomende druivenras asprinio blijkt volgens DNA-onderzoek hetzelfde te zijn
als de laatrijpende greco of greco di Tufo. De naam is afgeleid van het Italiaanse woord aspro, dat
‘zuur’ of ‘wrang’ betekent. Wijnen van greco hebben inderdaad een redelijk hoge zuurgraad, vooral als de druiven niet heel rijp geplukt worden. Dit is zeker het geval als de druivenranken op ouderwetse wijze in bomen zijn geleid. Voor het produceren van spumante is greco ideaal.
Aglianico del Taburno DOCG
Aglianico del Taburno, een productiegebied in het zuiden van de provincie Benevento, werd in
1986 geregistreerd als DOC en promoveerde in 2011 tot DOCG. Wijnen kunnen rosé of rood zijn en worden gemaakt van minimaal 85 procent aglianico. De rode wijnen zijn vol en krachtig. De
gewone Rosso komt pas na 2 jaar op de markt, de rode Riserva pas na 3 jaar (inclusief een hout-
lagering van 12 maanden). Het gemiddelde maximumrendement voor de rode wijnen is 63 hl/ha en voor rosé 58,5 hl/ha. Aglianico heeft een groot bewaarpotentieel en is het best te drinken tussen 5 en 10 jaar na de oogst.
Fiano di Avellino DOCG
De witte wijn Fiano di Avellino werd in de jaren veertig van de vorige eeuw van de vergetelheid
gered. In 1978 kreeg de wijn een DOC-status en hij promoveerde in 2003 naar DOCG. Het pro-
ductiegebied bevindt zich in de zacht glooiende heuvels ten noorden van Salerno rond de plaatsen Avellino en Atripalda. Fiano di Avellino is een volle, droge witte wijn met een frisse zuurgraad en
aroma’s van exotisch fruit. Als maximumrendement is gemiddeld 70 hl/ha toegestaan. De DOCG bepaalt voor de samenstelling dat er minimaal 85 procent fiano wordt gebruikt, aangevuld met
maximaal 15 procent greco, coda di volpe en/of trebbiano toscano. Soms staat op het etiket achter of onder de naam van de DOCG in kleinere letters het woord Apianum, een verwijzing naar de
Romeinse vitis apiana (bijendruif), die zo zoet was dat de bijen erop afkwamen. Het is echter niet met zekerheid te zeggen of de fiano met dit oude druivenras verwant is. Greco di Tufo DOCG
Deze in 2003 erkende DOCG (in 1970 geregistreerd als DOC) ligt ten noorden van het stadje Avel-
lino. Het gebied kent een lange, rijke geschiedenis. De naam van het plaatsje Tufo verwijst naar het
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
171
door de Romeinen vermeende tufsteen in de bodem, maar in feite is het vooral kalksteen. De wijn
kent ook een mousserende variant, die uitsluitend volgens de metodo classico wordt geproduceerd en een rijping van 36 maanden sur lie ondergaat. In de meeste gevallen gaat het om stille wijnen
van minimaal 85 procent greco en maximaal 15 procent coda di volpe. Houtrijping is geen uitzondering. Mede dankzij een frisse zuurgraad kunnen de wijnen goed op fles rijpen. Het gemiddelde maximumrendement voor Greco di Tufo is 70 hl/ha. Taurasi DOCG
Taurasi kreeg in 1970 zijn DOC-status en promoveerde in 1993 als eerste zuidelijke wijn tot DOCG. De Taurasi is een echte klassieker. Het is een historische rode wijn, geproduceerd ten noordoosten van Avellino rond het plaatsje Taurasi. Door sommigen wordt hij wel ‘de Barolo van het zuiden’
genoemd. In totaal 17 comuni in de provincie Avellino hebben recht op de herkomstbenaming, waaronder Taurasi zelf. De wijngaarden, zo’n 1.000 ha in totaal, vinden we hoog op de hellingen in de
vallei van de rivier Calore. De bodem bevat enerzijds veel kalkrijke mergel en anderzijds vulkanische
resten. De wijngaarden die aan de linkeroever van de rivier liggen, hebben een zuidelijke expositie en zijn het warmst. In de hoogstgelegen wijngaarden (hoger dan 700 meter) vindt de oogst soms pas in november plaats. Het gemiddelde maximumrendement voor Taurasi is 70 hl/ha.
Taurasi is een diepgekleurde, krachtige wijn met een frisse zuurgraad en stevige tannine. De wijn
wordt gemaakt van minimaal 85 procent aglianico en maximaal 15 procent andere blauwe druivenrassen uit de streek, zoals piedirosso. De reguliere Taurasi rijpt minimaal 3 jaar (inclusief 1 jaar op hout) en de Riserva minimaal 4 jaar, waarvan 18 maanden op hout. De wijn heeft veel kracht en
kan lang op fles ouderen, tot enkele tientallen jaren, waarbij hij wat zachter wordt. Na een jaar of 10 vanaf de oogst is de wijn vaak op zijn best. Campi Flegrei DOC
De naam van deze in 1994 erkende DOC betekent zoiets als ‘brandende velden’. Het productiegebied ligt in een oude vulkaankrater ten noorden en westen van Napels, die de rand vormt van de Campanische laagvlakte. De bodem is hier voor wijnbouw zeer geschikt en veel stokken zijn ongeënt omdat phylloxera hier geen gevaar vormt. Onder de herkomstbenaming Campi Flegrei worden witte, rosé en rode wijnen geproduceerd, inclusief een witte Spumante en een rode
Passito. De witte wijnen worden hoofdzakelijk gemaakt van falanghina (flegrea); voor de rosé
en rode wijnen is piedirosso het basisdruivenras (lokaal ook wel pèr’e palummo genoemd ofwel
‘duivenpoot’). Wanneer op het etiket Falanghina of Piedirosso vermeld staat, bestaat de wijn voor minstens 90 procent uit het betreffende druivenras. De Rosso Riserva komt pas na 2 jaar op de markt. Als gemiddeld maximumrendement geldt 84 hl/ha voor de witte wijnen en 70 hl/ha voor rood en rosé.
Falanghina del Sannio DOC
Falanghina is een DOC uit 2011 waarin op falanghina gebaseerde wijnen uit de voormalige DOC’s Guardia Sanframondi (of: Guardiolo), Sant’Agata dei Goti, Solopaca en Taburno zijn samenge-
172
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaarden van Taurasi DOCG
bracht. Deze vier gebieden in het noorden van Campanië zijn nu subzones binnen Falanghina
del Sannio DOC en hun namen kunnen op het etiket voorkomen. De andere wijnen uit deze voormalige DOC’s zijn geïntegreerd in Sannio DOC. De Falanghina-wijnen zijn altijd wit en gemaakt
van minimaal 85 procent falanghina beneventana. Naast droge, stille witte wijnen worden er ook mousserende en zoete versies (Vendemmia Tardiva en Passito) geproduceerd die recht hebben
op de herkomstnaam. Bij de mousserende wijnen wordt er onderscheid gemaakt tussen Spumante of Spumante di Qualità (gemaakt volgens de metodo Martinotti) en Spumante di Qualità Metodo
Classico (met 12 maanden rijping sur lie). De druiven voor de Passito drogen tot ze een minimaal potentieel alcoholpercentage van 16 procent hebben. Maximumrendementen lopen sterk uiteen, van 48 hl/ha voor de Passito tot 84 hl/ha voor de droge witte wijnen en spumantes. Falerno del Massico DOC
Falerno is misschien wel de oudste wijn van Italië. Hij werd al bejubeld door de Romeinen onder de naam Falernum. In 1989 werd Falerno del Massico als DOC erkend. Het productiegebied
bevindt zich tegen de grens met Latium in het westen van de provincie Caserta, aan de kust ten
noordwesten van Napels. De DOC geldt voor witte en rode wijnen. De Bianco wordt gemaakt van
minimaal 85 procent falanghina; de Rosso bestaat uit minimaal 60 procent aglianico en maximaal
40 procent piedirosso. Er is, opmerkelijk genoeg, ook een rode variant met de vermelding Primitivo, die gemaakt wordt van minimaal 85 procent primitivo (met maximaal 15 procent aglianico, barbera en/of piedirosso). Van de ‘gewone’ rode wijn en de Falerno del Massico Primitivo bestaat ook een
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
173
Riserva (of Vecchio) met minimaal 13 procent alcohol en een rijping van minstens 2 jaar, waarvan
1 jaar op hout. Voor alle wijntypen is een gemiddeld maximumrendement vastgesteld van 70 hl/ha. Irpinia DOC
Irpinia was voorheen een IGT, maar promoveerde in 2005 tot DOC voor wit (ook mousserend),
rosé, rood en zoet. Dit productiegebied in de provincie Avellino omvat ook de wijngaarden die voor de DOCG’s Fiano di Avellino, Greco di Tufo en Taurasi in aanmerking komen. Druiven die geen
recht hebben op een van deze drie DOCG’s kunnen gebruikt worden voor Irpinia DOC. Voor de
witte wijnen (inclusief de Spumante en de Passito) zijn fiano, greco, coda di volpe en falanghina de belangrijkste druivenrassen. De rode en rosé wijnen (ook de Passito en Liquoroso) worden
hoofdzakelijk gemaakt van aglianico, piedirosso en/of sciascinoso. Druiven voor de Passito worden gedroogd tot ze een minimaal potentieel alcoholpercentage van 15,5 procent hebben bereikt.
Irpinia DOC kent één subzone, Campi Taurasini. Deze benaming geldt alleen voor rode wijnen van minimaal 85 procent aglianico. Voor de meeste wijnen is het vastgestelde maximumrendement gemiddeld 84 hl/ha of 91 hl/ha. Sannio DOC
Sannio is een productiegebied in de omgeving van de stad Benevento, dat in 1997 een DOC-
erkenning kreeg. De herkomstbenaming geldt voor witte wijnen (ook mousserend), rosé, rood en zoet. Sannio DOC heeft dezelfde vier subgebieden als Falanghina del Sannio: Guardia Sanfra-
mondi (of: Guardiolo), Sant’Agata dei Goti, Solopaca en Taburno. De Bianco wordt gemaakt van
minimaal 50 procent trebbiano toscano en/of malvasia bianca di Candia. Wanneer op het etiket van de wijn de vermelding Coda di Volpe, Fiano, Greco of Moscato staat, dan is de wijn van minimaal 85 procent van de betreffende druif gemaakt. Voor de reguliere Rosato en Rosso geldt een mini-
mum van 50 procent sangiovese, tenzij de wijn is geëtiketteerd als Aglianico (een specialiteit van de subzone Taburno), Piedirosso, Aglianico-Piedirosso, Piedirosso-Aglianico, Barbera of Scasci-
noso. De Rosso is er ook als Superiore, terwijl van de Rosso en Aglianico ook een Novello en een Riserva bestaan. De Riserva’s rijpen minimaal 2 jaar.
De Spumante (of: Spumante di Qualità) en Spumante di Qualità Metodo Classico worden gemaakt van minimaal 70 procent aglianico en/of falanghina. Spumante di Qualità Metodo Classico ondergaat een rijping sur lie van minstens 12 maanden. De belangrijkste druivenrassen voor Sannio
Passito zijn coda di volpe, fiano, greco en moscato. De druiven voor de Passito drogen tot een
minimaal potentieel alcoholpercentage van 16 procent. Maximumrendementen variëren van gemiddeld 70 hl/ha tot 98 hl/ha. Voor de passito-wijnen ligt het maximumrendement rond 44 hl/ha. Vesuvio DOC
Vesuvio is een in 1983 erkende DOC voor wit (ook mousserend), rosé, rood en zoet. De wijngaarden liggen langs de hellingen van de vulkaan Vesuvio (Vesuvius) ten oosten van Napels. Veel
wijnstokken zijn niet op Amerikaanse onderstammen geënt omdat ze resistent blijken te zijn voor de druifluis. De reguliere witte wijn, de witte Lacryma Christi del Vesuvio, de Lacryma Christi del
174
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Vesuvio Spumante en de Lacryma Christi del Vesuvio Liquoroso worden gemaakt van minimaal 35
procent coda di volpe bianca, met daarnaast maximaal 45 procent verdeca en maximaal 20 procent falanghina en/of greco. De reguliere Rosato, de Lacryma Christi del Vesuvio Rosato, de reguliere Rosso en de Lacryma Christi del Vesuvio Rosso worden geproduceerd van minimaal 50 procent piedirosso, eventueel aangevuld met maximaal 30 procent sciascinoso (lokaal ook wel olivella
genoemd) en maximaal 20 procent aglianico. Voor de meeste wijnen geldt een maximumopbrengst van 70 hl/ha. Voor wijnen met de naam Lacryma Christi del Vesuvio ligt het toegestane rendement wat lager.
Traan van Christus
Een bekende toeristenwijn uit de omgeving van de Vesuvius is de wijn Lacryma (of: Lacrima) Christi. De naam (traan van Christus) spreekt natuurlijk tot de verbeelding. Een van de ver-
klaringen voor deze naam is dat Christus zou hebben gehuild om de val van de engel Lucifer
uit de hemel. Zijn tranen vielen neer op de Vesuvius en op de plaatsen waar de tranen vielen, werd het land vruchtbaar en geschikt voor wijnbouw.
Het eiland Ischia in de Golf van Napels. De top van Monte Epomeo (788 meter) is het hoogste punt van het eiland. Op de steile, vruchtbare hellingen van de berg vindt veel (terras)wijnbouw plaats, tot wel 600 meter boven zeeniveau. Zowel de vulkanische bodem als het klimaat maakt Ischia zeer geschikt voor wijnbouw. Ischia werd in 1966 als DOC erkend. Witte wijnen worden vooral gemaakt van biancolella en forastera, de kleine hoeveelheid rode wijn van piedirosso (pèr’e palummo) en guarnaccia nera (magliocco dolce). De wijngaarden zijn vaak alleen via een monorail toegankelijk.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
175
Wijngaard in de zomer bij het stadje Forenza in het noorden van Basilicata
Basilicata
De regio Basilicata is zo’n 10.000 km2 groot en telt een kleine 11.000 ha aan wijngaarden. Het
is een dunbevolkt, bijna geheel door land omgeven gewest in het diepe zuiden van Italië, tussen de hak en de voorvoet van de Italiaanse laars. De hoofdstad van dit onherbergzame gebied is
Potenza. Het grenst aan de Tyrreense Zee (Golfo di Policastro) in het westen en de Ionische Zee
(Golfo di Taranto) in het oosten. Verder is het gebied omsloten door Campanië, Apulië en Calabrië. De regio is voornamelijk bergachtig. De bergen behoren tot de Apennijnen. De Monte Pollino
(2.248 meter) in het zuiden en Monte Vulture (1.326 meter) in het noorden zijn de hoogste toppen. Wijnbouw komt voornamelijk voor in de heuvels in het noorden en oosten, waar Basilicata grenst aan Apulië. De meeste wijngaarden liggen tamelijk ver landinwaarts en veelal op een hoogte
van zo’n 600 meter boven zeeniveau. Hierdoor zijn ook hartje zomer de nachten koel, wat de
aromavorming in de druiven en de structuur van de wijnen ten goede komt. In het binnenland van
Basilicata heerst een continentaal klimaat: de winters zijn er lang en erg koud en de warme zomer
duurt maar kort. Aan de kust is het klimaat milder en meer mediterraan. Vooral rond de uitgedoofde vulkaan Vulture, zo’n 50 kilometer ten noorden van Potenza, vinden we goede omstandigheden
voor wijnbouw. Ook de Val d’Agri aan de grens met Campanië (in het westen) kent gunstige voorwaarden, zoals ideale temperatuurverschillen tussen dag en nacht.
De jaarlijkse wijnproductie in Basilicata schommelt rond de 150.000 hl, waarvan ongeveer 80
procent rood is (inclusief rosé). Ruim 60 procent wordt als tafelwijn op de markt gebracht. Slechts
176
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
een beperkt deel heeft een DOP-status. Het dominante druivenras in Basilicata is de laatrijpende
aglianico, die op de vulkanische bodems van de Vulture mooie resultaten geeft. Andere veelvoor-
komende blauwe druivenrassen zijn aleatico, bombino nero, ciliegiolo, malvasia nera di Basilicata, montepulciano, sangiovese en internationale rassen zoals cabernet franc, cabernet sauvignon en
merlot. De belangrijkste witte druivenrassen zijn bombino bianco, chardonnay, greco bianco, malvasia bianca di Basilicata, manzoni bianco en verdeca.
Basilicata heeft één wijn met een DOCG-status en vier met een DOC-status. De bekendste her-
komstbenamingen zijn Aglianico del Vulture en Aglianico del Vulture Superiore. Alleen deze worden hier besproken.
Aglianico del Vulture Superiore DOCG
De enige DOCG-wijn van Basilicata is tegelijk een van de beste wijnen van Zuid-Italië. Aglianico del Vulture Superiore promoveerde tot DOCG in 2010. De wijn wordt gewonnen uit 100 procent aglia-
nico van de hellingen rondom het oude vulkaanstelsel van de berg Vulture. De wijngaarden liggen relatief koel, op een hoogte van 200 tot 700 meter. De voorgeschreven plantdichtheid is minimaal 3.350 stokken per hectare en het minimale natuurlijke alcoholgehalte moet 13 procent zijn. Het
gemiddelde maximumrendement is 52 hl/ha. Vooral de plaatsjes Rionero en Barile leveren wijnen
die erg gewaardeerd worden om hun karakter en kwaliteit. De wijn komt pas vanaf 1 november van
het derde jaar na de oogst op de markt. De voorgeschreven lagering behelst minimaal 12 maanden op hout en 12 maanden op fles. De Superiore Riserva komt pas in de handel vanaf 1 november
van het vijfde jaar na de oogst, waarbij de lagering minimaal 24 maanden op hout is en 12 maanden op fles. Aglianico del Vulture Superiore kan uitstekend ouderen. Aglianico del Vulture DOC
Aglianico del Vulture werd in 1971 als DOC erkend. Het wijngaardareaal is ruim 600 ha. De her-
komstbenaming geldt voor rode wijnen, ook mousserende, van 100 procent aglianico. Het productiegebied is gelijk aan dat van Aglianico del Vulture Superiore en ook de minimale plantdichtheid
is hetzelfde. Veel wijngaarden liggen op de vlakte rond de Vulture. Er is een groot verschil tussen
wijnen die van de hellingen komen en wijnen van de vlakte. Omdat een striktere afbakening van het gebied of een Classico-zone ontbreekt, hebben weinig consumenten wat aan de vermelding van een specifieke wijngaard op het etiket.
Zowel de Rosso als de Spumante mag al vanaf 1 september na het oogstjaar op de markt
komen, veel eerder dan de Superiore dus (zie hierboven). Over het algemeen is een ‘gewone’
Aglianico del Vulture wat minder vol en complex dan een Aglianico del Vulture Superiore, mede door een hoger toegestaan rendement (gemiddeld 70 hl/ha) en een lager natuurlijk alcoholge-
halte (minimaal 12 procent in plaats van 13). Kwaliteitsbewuste producenten werken echter met
veel lagere rendementen. Voor de Spumante (die altijd brut of extra dry is) is een tweede gisting op fles verplicht.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
177
Wijngaard in Cirò. Welke zee is te zien op de achtergrond?
Calabrië
Calabrië (Calabria in het Italiaans) vormt de zuidpunt van de Italiaanse laars. Het gebied is ruim
15.000 km² groot en staat bekend om zijn mooie stadjes, bergen en zonnige stranden. De hoofdstad is Catanzaro. De wijnbouw in Calabrië is al eeuwenoud, maar in de huidige tijd is deze streek op
wijngebied een van de meest achtergebleven regio’s van Italië, vooral doordat het aan modernisering
en investeringen heeft ontbroken. Voor een groot deel grenst het gebied aan zee, zoals de Straat van Messina en de Golf van Taranto (Ionische Zee). De streek is dunbevolkt, maar rijk aan landbouw. Zo
zijn er veel olijfboomgaarden, is er veel graan en worden er veel tomaten verbouwd, hoewel de grond niet al te vruchtbaar is. In de wijnbouw is een omslag te zien van bulkwijn naar kwaliteitswijn, maar
er is nog veel ruimte voor verbetering. Coöperaties en grote wijnbedrijven spelen een belangrijke rol, maar de laatste decennia is er een toename te zien van kleinere, zelfstandige wijnboeren. De over-
grote meerderheid van de geproduceerde wijnen is rood (inclusief rosé). Slechts een klein deel heeft een DOC-status en veel wijnen verlaten de lokale markt niet.
Calabrië is qua landschap een ruig gebied. Minder dan 10 procent van de oppervlakte is vlak; de
rest is heuvelachtig of bergachtig. Wijngaarden liggen voornamelijk in de heuvels en in de bergen.
Hier is het beduidend koeler dan in de lagergelegen kustgebieden. Veel wijngebieden liggen langs de rivieren Crati en Neto, in het midden van Calabrië, of in de nabijheid van de zee. De belangrijkste bodemsoorten zijn klei, zand, graniet en mergel. De verschillende microklimaten zorgen voor een verscheidenheid aan wijnen. Traditionele wijnen spelen in Calabrië een hoofdrol. Een goed
178
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
voorbeeld daarvan is rode Cirò. In hoger gelegen DOC-gebieden, zoals Savuto en Lamezia in de provincie Catanzaro, vinden we lichtere, fruitige rode wijnen.
Het meestvoorkomende druivenras in Calabrië is de blauwe gaglioppo, die bij alle appellaties in
Calabrië is voorgeschreven, aanbevolen of toegestaan. Hij is verwant aan de sangiovese en staat aan de basis van onder meer rode Cirò, Melissa, Bivongi en Savuto. Door zijn dikke schil is dit
druivenras goed bestand tegen de soms intense droogte en hitte die de lagergelegen wijngaarden van Calabrië tekenen. Ondanks deze dikke schil zijn wijnen van gaglioppo relatief licht van kleur. De druif moet met veel zorg en toewijding aangepakt worden, want hij bereikt snel hoge
suikerwaarden en is nogal makkelijk vatbaar voor oxidatie. Het aroma van wijnen van gaglioppo
doet in de verte vaak aan rozen denken. Andere belangrijke blauwe druivenrassen in Calabrië zijn
castiglione nero, greco nero, magliocco canino, magliocco dolce, nerello mascalese en nerello cap-
puccio. Als witte druivenrassen komen greco bianco (ook wel pecorello bianco genoemd), trebbiano toscano en malvasia bianca het meest voor. De greco bianco in Calabrië is overigens een ander druivenras dan de greco die veel in Campanië te vinden is (greco di Tufo). Hij is in het bijzonder
geschikt voor het maken van dessertwijn. Andere voorbeelden van witte druivenrassen in Calabrië zijn ansonica, guernaccia bianca (identiek aan coda di volpe bianca), mantonico (vooral te vinden in de provincie Reggio Calabria) en montonico.
Hieronder worden de bekendste DOC’s van Calabrië besproken. Er zijn geen wijnen met een
DOCG-status. De belangrijkste DOC’s liggen aan de kust in de provincies Cosenza en Crotone. Cirò DOC
Cirò, als DOC erkend in 1959, is met een wijngaardareaal van 1.694 ha de grootste en bekendste
DOC van Calabrië. Het is een van de weinige wijnen van Calabrië die geëxporteerd worden. De wijngaarden liggen in de lage heuvels in het noordoosten van Calabrië, rond de badplaats Cirò Marina in de provincie Crotone. Classico-wijnen komen alleen uit de gemeenten Cirò en Cirò Marina.
Cirò kan rood, rosé of wit zijn, maar rood komt het meest voor. Rode Cirò (inclusief Classico,
Superiore, Riserva en Superiore Riserva) wordt gemaakt van minimaal 80 procent gaglioppo en
maximaal 20 procent andere blauwe druivenrassen, waarbij het aandeel barbera, cabernet franc, cabernet sauvignon, merlot en/of sangiovese beperkt is tot 10 procent. Deze samenstelling geldt
ook voor de rosé versie. Voor rode en rosé Cirò is het toegestane gemiddelde maximumrendement 80,5 hl/ha. Rode Cirò is een gulle, warme wijn, vaak met een kruidig karakter en een onderschat
bewaarpotentieel. De Riserva rijpt minimaal 2 jaar, waarbij houtlagering niet verplicht is. Witte Cirò
wordt geproduceerd van ten minste 80 procent greco bianco. Hiervoor is het toegestane maximumrendement wat hoger, namelijk 87,5 hl/ha. Greco di Bianco DOC
Het herkomstgebied Greco di Bianco, in 1980 als DOC erkend, is genoemd naar het stadje Bianco
aan de Ionische Zeekust in het zuiden van Calabrië. Zo’n 35 ha wijngaard levert jaarlijks circa 91 hl
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
179
op. Greco di Bianco is een zoete wijn in passito-stijl van minstens 95 procent greco bianco met een
minimaal alcoholpercentage van 14 procent. De grecodruif die hier gebruikt wordt, is in feite malvasia di Lipari, een ander druivenras dan de greco bianco die in de provincie Cosenza groeit. De wijn is
zeer kenmerkend en heeft een goede reputatie. Als gemiddeld maximumrendement is 45 hl/ha toegestaan.
Terre di Cosenza DOC
De in 2011 erkende DOC Terre di Cosenza, genoemd naar de stad Cosenza en de gelijknamige provincie, is ontstaan door samenvoeging van de voormalige DOC’s Donnici, Pollino, San Vito
di Luzzi en Verbicaro plus de IGP’s Condoleo, Esaro en Valle del Crati. Doordat veel specifieke
eigenschappen van de oude DOC’s en IGP’s in de nieuwe DOC zijn verwerkt, is Terre di Cosenza zeer divers samengesteld. De volgende subzones worden onderscheiden: • • • • • • •
Colline del Crati; Condoleo; Donnici; Esaro;
Pollino;
San Vito di Luzzi; Verbicaro.
De reguliere Bianco wordt gemaakt van minimaal 60 procent greco bianco (pecorello), guarnaccia bianca en/of montonico bianco. Voor de witte wijnen uit de subzones gelden andere regels ten
aanzien van de samenstelling, maar de genoemde druivenrassen spelen ook daar een hoofdrol.
In sommige gevallen is ook malvasia een aanbevolen ras. Ook chardonnay behoort tot de lijst toegestane druivenrassen voor witte Terre di Cosenza. Voor de reguliere Rosso is een minimum van
60 procent magliocco canino voorgeschreven, die samen met gaglioppo en greco nero ook aan de
basis staat van de rode wijnen uit de verschillende subzones. Ook hier geldt dat de druivensamenstelling per subzone varieert. De rosé versie wordt hoofdzakelijk gemaakt van wisselende percentages aglianico, gaglioppo, greco nero, magliocco canino en/of nero d’Avola (ook wel calabrese genoemd). Voor de rosés van sommige subgebieden zijn ook witte druivenrassen toegestaan, waaronder malvasia en montonico bianco.
Naast stille wijnen kent Terre di Cosenza DOC ook mousserende varianten, die in alle kleuren kunnen voorkomen. In alle gevallen gaat het om een product van de metodo classico. De stijlen variëren van extra brut tot dry. Ook zoete wijnen behoren tot de mogelijkheden. Voor de Bianco Vendemmia
Tardiva, Rosso Vendemmia Tardiva, Passito Bianco en Passito Rosso (ook die uit de subzones) geldt dezelfde druivensamenstelling als voor de droge versies. Moscato Passito uit de subzones Pollino en Verbicaro is samengesteld uit minimaal 85 procent moscato. De rode Magliocco Passito is gemaakt
van minimaal 85 procent magliocco canino. Maximumrendementen lopen sterk uiteen. Voor de meeste
wijnen geldt een gemiddeld maximumrendement van 77 hl/ha. Wanneer de naam van een specifieke wijngaard (vigna) op het etiket vermeld staat, is het toegestane rendement aanmerkelijk lager.
180
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Marken
De regio Marken (in het Italiaans: Marche) ligt tussen de oostzijde van de Apennijnen en de Adriatische kust, ten zuiden van Emilia-Romagna. In het noorden grenst het gebied aan Republiek San Marino. Aan de andere kant van de Apennijnen liggen Toscane en Umbrië. De bekendste plaats
van de Marken is de aan de kust gelegen hoofdstad Ancona. Eeuwenoude mozaïeken en monumenten in deze havenstad tonen hoe ooit de Romeinen de Marken bevolkten. Ze waren echter niet de eerste bewonderaars van de streek; Kelten, Umbri en Piceni genoten al eerder van het
open landschap met zijn vruchtbare bodem, glooiende heuvels en vriendelijke klimaat. Mede als
gevolg van zijn geïsoleerde ligging is de streek altijd wat achtergebleven bij de andere gebieden in Midden-Italië, onder andere op economisch, cultureel en culinair gebied.
De Marken vormen een heuvelachtige regio met veel bossen en her en der wijngaarden. Regionale specialiteiten zijn onder andere spelt, truffels en linzen. De laatste worden verbouwd op de kleur-
rijke hoogvlakte van Castelluccio, op de grens met Umbrië. Ook voor wijnbouw zijn de natuurlijke omstandigheden zeer gunstig. Langs de vrij vlakke kust is het klimaat mediterraan; meer landinwaarts, in de heuvels en bergen, heerst een gematigd landklimaat. De Marken beschikken over
ongeveer 17.000 ha aan wijngaarden. Deze leveren jaarlijks zo’n 900.000 hl wijn, waarvan circa
60 procent wit is. Het grootste deel van de totale productie bestaat uit kwaliteitswijnen. Net als in
Umbrië en Toscane bevat de bodem over het algemeen veel kalksteen, dat gevormd is uit de skeletten van oude zeedieren. Mergel en (zanderige) klei komen eveneens veel voor.
Ook in de Marken worden steeds meer oude druivenrassen herontdekt, maar de allerbelangrijkste zijn nog altijd verdicchio, sangiovese en montepulciano. Verdicchio komt hier al zeker sinds de veertiende eeuw voor. De beroemdste wijnen uit de Marken zijn Verdicchio dei Castelli di Jesi,
Rosso Piceno en (Rosso) Cònero, maar het gebied wordt vooral geassocieerd met middelmatige Verdicchio, vaak gebotteld in een kenmerkende amforafles. Dat is jammer, want Verdicchio kan
heel goed zijn. Andere veelgebruikte druivenrassen van de Marken zijn biancame/bianchello (w),
incrocio bruni (w), lacrima (b), maceratino/ribona (w), montonico bianco (w), passerina (w), pecorino (w) en vernaccia nera (b).
De meeste DOC’s en DOCG’s in de Marken schrijven een beperkt aantal druivenrassen voor,
zoals pecorino, passerina, verdicchio, montepulciano en sangiovese. Wijnen van internationale
druivenrassen (in het bijzonder cabernet sauvignon, merlot, syrah, chardonnay en sauvignon blanc) komen meestal uit onder de noemer IGT/IGP Marche. Hieronder worden de belangrijkste DOCG’s en DOC’s besproken.
Castelli di Jesi Verdicchio Riserva DOCG
De bekendste wijn uit de Marken is Verdicchio dei Castelli di Jesi, waarvan de Riserva sinds 2010
de DOCG-status heeft. Circa 150 ha is productief binnen deze DOCG, maar het aangewezen pro-
ductiegebied is hetzelfde als dat van Verdicchio dei Castelli di Jesi DOC. Het verschil zit hem in de betere kwaliteit van de druiven. De wijngaarden liggen meer op het zuiden en krijgen zo meer zon.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
181
Druivenstokken en zonnebloemen bij Corinaldo in het productiegebied van Verdicchio dei Castelli di Jesi
De maximaal toegestane opbrengst is 70 hl/ha, tegen 98 hl/ha voor de DOC. Door deze omstan-
digheden zijn de druiven voor de DOCG geconcentreerder en hebben de wijnen meer alcohol en structuur. Het voorgeschreven percentage verdicchio is minimaal 85 procent. De wijn rijpt na 1
december van het oogstjaar bij de producent minimaal 18 maanden, waarvan 6 op fles. Het alcoholpercentage moet minstens 12,5 procent zijn.
De Classico-zone, het traditionele productiegebied dus, ligt ten zuiden van de rivier Misa, rond
Jesi en Morro d’Alba. De DOCG kent zo’n honderd Menzioni Geografiche Aggiuntive, wijngaarden waarvan de naam op het etiket kan voorkomen. Cònero DOCG
In 1967 kreeg Cònero (Rosso Cònero) een DOC-erkenning, die in 2004 werd omgezet in een
DOCG voor de beste wijnen. De productie is zeer beperkt. De wijngaarden liggen op de naar de
zee gekeerde hellingen van de Monte Cònero, als een soort amfitheater rond Ancona. De bodem bevat hier veel kalk en leisteen. Het productiegebied komt overeen met dat van Rosso Cònero
DOC. Het betreft een veelal krachtige, diepgekleurde wijn met veel structuur op basis van minimaal 85 procent montepulciano en maximaal 15 procent sangiovese. De voorgeschreven lagering is
minstens 2 jaar, waarbij houtrijping niet verplicht is. Als voorgeschreven maximumrendement geldt 63 hl/ha.
182
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Offida DOCG
Offida is een productiegebied van circa 415 ha ten oosten van Ascoli Piceno. De hier geprodu-
ceerde wijnen verwierven de DOCG-status in 2011. De herkomstnaam geldt voor witte en rode wijnen. Offida Pecorino is gemaakt van minimaal 85 procent pecorino en Offida Passerina van
minimaal 85 procent passerina. Rode wijn die onder de naam Offida (zonder toevoeging) uitkomt,
is samengesteld uit minimaal 85 procent montepulciano en rijpt minstens 24 maanden, waarvan ten
minste 12 op hout en 3 op fles. Het toegestane maximumrendement voor de witte wijnen is 63 hl/ha en voor de rode wijnen 59,5 hl/ha.
Verdicchio di Matelica Riserva DOCG
Verdicchio di Matelica Riserva was ooit onderdeel van Verdicchio di Matelica DOC (zie verderop),
maar kreeg in 2010 een eigen DOCG-erkenning. De wijn wordt gemaakt van minimaal 85 procent verdicchio en rijpt minstens 18 maanden voordat hij op de markt komt. Houtlagering is niet voor-
geschreven en ook niet gebruikelijk. Het productiegebied van Verdicchio di Matelica (inclusief de
Riserva) is veel kleiner dan dat van Verdicchio dei Castelli di Jesi, maar vertegenwoordigt het beste wat het druivenras verdicchio te bieden heeft. Het klimaat is hier minder gematigd en vooral de
grote temperatuurverschillen tussen dag en nacht geven de wijnen extra veel spanning, frisheid
en expressie. Door de koelere omstandigheden ontwikkelen de druiven zich wat langzamer en dat geeft de wijnen meer structuur en intensiteit. Het voorgeschreven maximumrendement is gemiddeld 66,5 hl/ha. Er worden 13 MGA’s onderscheiden in 3 comuni. Vernaccia di Serrapetrona DOCG
Vernaccia di Serrapetrona, genoemd naar het plaatsje Serrapetrona ten westen van Macerata, is
een in 2004 tot DOCG gepromoveerde mousserende rode wijn van minimaal 85 procent vernaccia nera. Dit druivenras is in feite hetzelfde als de Spaanse garnacha tinta en de Franse grenache
noir (zie blz. 45). Het herkomstgebied beslaat nog geen 50 ha. Voor de productie wordt eerst 60
procent van de druiven vergist tot wijn, waarna de rest van de druiven gedurende enkele maanden gedroogd wordt totdat een minimaal potentieel alcoholpercentage van 13 procent is bereikt. Vervolgens worden de ingedroogde druiven geperst en vergist, waarna deze nieuwe most/wijn aan
de eerste wijn wordt toegevoegd. Dit geheel gist vervolgens nog een kortere of langere tijd door. De uiteindelijke wijn varieert van droog (secco) tot zoet (dolce), maar meestal is hij lichtzoet. De
mousse is in het beste geval erg fijn, zoals bij een frizzante. Als begeleider van chocoladedesserts en blauwe kazen is Vernaccia di Serrapetrona erg geschikt. De wijn mag na 9 maanden op de markt komen. Als gemiddeld maximumrendement geldt 58 hl/ha. Bianchello del Metauro DOC
Bianchello del Metauro is een uit 1969 daterende DOC voor witte mousserende, stille en passitowijnen die zijn gemaakt van minimaal 95 procent biancame (lokaal bianchello genoemd) en
maximaal 5 procent malvasia. Het productiegebied, dat ten zuidoosten van de stad Urbino ligt rond de rivier Metauro, telt zo’n 200 ha aan wijngaarden. De wijn is nogal neutraal in geur en smaak. De druiven voor de Passito drogen totdat ze een potentieel alcoholpercentage van minstens 21
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
183
procent hebben bereikt. Tussen 1 november en 31 maart (volgend op de oogst) worden ze geperst. De gemiddelde maximumopbrengst voor de reguliere Bianchello del Metauro en de Spumante mag 98 hl/ha zijn. Voor de Superiore en de Passito is het toegestane maximumrendement respectievelijk 77 hl/ha en 63 hl/ha. Falerio DOC
Falerio is een in 1975 erkende DOC voor witte wijnen van 20 tot 50 procent trebbiano toscano, 10 tot 30 procent passerina, 10 tot 30 procent pecorino en eventueel nog andere witte druivenras-
sen. Falerio met de vermelding Pecorino is voor minimaal 85 procent van pecorino gemaakt. Het productiegebied van circa 375 ha ligt rond de stad Ascoli Piceno. Als gemiddelde opbrengst is
maximaal 91 hl/ha toegestaan voor de reguliere Bianco en maximaal 77 hl/ha voor de Pecorino. Lacrima di Morro / Lacrima di Morro d’Alba DOC
Dit DOC-gebied, erkend in 1985, ligt aan de kust ten noordwesten van Ancona. Een deel van de
productiezone overlapt het noordoostelijke deel van het productiegebied van Verdicchio dei Castelli di Jesi. De productie is zeer beperkt, een kleine 10.000 hl per jaar. Lacrima is een autochtoon
blauw druivenras uit de streek rond het plaatsje Morro d’Alba. Zijn naam ‘traan’ dankt hij aan het feit dat uit de rijpe druif vaak wat sap druppelt, alsof hij een traan verliest. Kenmerkend voor de wijnen is het intense rozenachtige en kruidige aroma. De Rosso, Rosso Superiore en Passito
worden alle van minimaal 85 procent lacrima gemaakt. De reguliere Rosso is een jonge wijn, die
maar 1 tot 2 maanden rijpt: hij mag al vanaf 15 december van het oogstjaar op de markt gebracht worden. De Superiore rijpt minimaal 10 tot 11 maanden en de Passito minstens 1 jaar. Het toege-
stane maximumrendement is 91 hl/ha voor de reguliere wijn, 70 hl/ha voor de Superiore en 58,5 hl/ ha voor de Passito.
Rosso Cònero DOC
Wijnen die onder de herkomstnaam Rosso Cònero uitkomen, zijn net als wijnen van Cònero DOCG gemaakt van minimaal 85 procent montepulciano, maar eventueel aanvullende druivenrassen zijn
niet voorgeschreven. In de praktijk wordt meestal alleen montepulciano gebruikt. Over het algemeen zijn de wijnen wat lichter dan die van Cònero DOCG en hebben ze een kortere rijping gehad. Het
productiegebied, in de voetheuvels van de berg Cònero, kent dezelfde afbakening als dat van Cònero
DOCG. Het toegestane maximumrendement is 91 hl/ha, aanmerkelijk hoger dus dan dat voor Cònero DOCG. Kwaliteitsbewuste producenten hanteren doorgaans veel lagere opbrengsten. Over de duur van de rijping en eventueel houtgebruik is in de disciplinare niets vastgelegd. Rosso Piceno / Piceno DOC
Rosso Piceno, soms kortweg Piceno genoemd, is een DOC-gebied van zo’n 210 ha aan productieve wijngaarden in de heuvels langs de Adriatische Zeekust, globaal tussen Ancona en Ascoli Piceno. De DOC-erkenning dateert uit 1967. In het zuiden grenst Rosso Piceno DOC aan de
Abruzzen. Rosso Piceno is de belangrijkste DOC voor rode wijn in de Marken. De wijn die onder deze herkomstnaam uitkomt, wordt gemaakt van 35 tot 85 procent montepulciano en 15 tot 50
184
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
procent sangiovese. Ooit moest sangiovese minstens 50 procent van de blend uitmaken, maar dat is niet meer zo. De wijn is licht robijnrood, droog, stevig en vol. Er is ook een Rosso Piceno Sangiovese; deze is voor minstens 85 procent uit sangiovesedruiven samengesteld.
Rosso Piceno Superiore komt uit het zuiden van het productiegebied, ten oosten van Ascoli
Piceno, waar de grond wat warmer en droger is. Het alcoholpercentage van de Superiore ligt een
half procent hoger dan dat van de reguliere Rosso Piceno (minimaal 12 procent in plaats van 11,5
procent). Als gemiddeld maximumrendement is voor de Superiore 84 hl/ha voorgeschreven (tegenover 91 hl/ha voor de ‘gewone’ Rosso Piceno en de Rosso Piceno Sangiovese). Rosso Piceno en
Rosso Piceno Superiore komen pas op de markt vanaf 1 november na het jaar van de oogst. Over houtrijping is in de DOC-regels niets opgenomen. Serrapetrona DOC
Serrapetrona DOC is in 2004 ontstaan toen Vernaccia di Serrapetrona de DOCG-status kreeg. Ook in dit geval gaat het om een geringe productie. Het wijngaardareaal is 33 ha. De betreffende wijn is
een stille, droge rode wijn die wordt gemaakt van minimaal 85 procent vernaccia nera (identiek aan grenache). Het natuurlijke alcoholpercentage is minimaal 12 procent en de wijn rijpt ten minste 10 maanden voordat hij wordt verhandeld. Het gemiddelde maximumrendement is 70 hl/ha. Terre di Offida DOC
In 2001 werd deze DOC geregistreerd als Offida, maar in 2011 werd de naam gewijzigd in Terre di Offida, aangezien Offida een DOCG-erkenning kreeg. Onder de naam Terre di Offida wordt maar
weinig wijn geproduceerd, zo’n 240 hl per jaar. Het betreft witte mousserende wijn (Spumante) en witte zoete wijnen (Passito en Vino Santo) van minimaal 85 procent passerinadruiven. Voor de
productie van de Spumante is zowel de metodo classico als de metodo Martinotti (Charmatmethode) toegestaan. De druiven voor de Passito en Vino Santo drogen tot ze een restzoetgehalte van minimaal 260 gr/l hebben bereikt en worden geperst tussen 1 december en 31 maart, volgend op de
oogst. De Spumante heeft minstens 6 maanden contact met de lie. De Passito rijpt minimaal 18
maanden (waarvan 12 op hout) en de Vino Santo ten minste 36 maanden (waarvan 24 op hout).
Als gemiddeld maximumrendement geldt 84 hl/ha voor de Spumante en 48 hl/ha voor de Passito en Vino Santo.
Verdicchio dei Castelli di Jesi DOC
Verdicchio dei Castelli di Jesi kreeg in 1968 een DOC-erkenning. In 2010 kreeg Castelli di Jesi
Verdicchio Riserva zijn eigen DOCG-status (zie blz. 181). Het productiegebied van Verdicchio dei Castelli di Jesi, ruim 2.000 ha groot, levert jaarlijks zo’n 142.000 hl op, waarmee het qua volume de grootste DOC van de Marken is. De productie is grotendeels in handen van coöperaties en
handelshuizen. Het exportsucces is enorm. De wijngaarden liggen grotendeels in de heuvels ten westen van het stadje Jesi, in het directe achterland van Ancona, maar ook wijngaarden op de
vlakte hebben recht op de herkomstbenaming. De Classico-zone is gelijk aan die van Castelli di Jesi Verdicchio Riserva.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
185
Wijngaard in Matelica
Verdicchio dei Castelli di Jesi werd beroemd door zijn karakteristieke amfoorvormige fles, maar tegenwoordig worden de meeste wijnen weer in reguliere flessen gebotteld, zowel van het Bordeaux- als van het Bourgognetype. Verdicchio dei Castelli di Jesi wordt gemaakt van minimaal
85 procent verdicchio. Dit geldt voor alle wijntypen, ook voor de Superiore, Classico, Spumante en de zoete Passito. De laatste twee typen komen op de exportmarkt weinig voor. De Classico
Superiore heeft een half procent meer alcohol dan de ‘gewone’ Verdicchio en Classico: minimaal 12 procent in plaats van 11,5 procent. Het gemiddelde maximumrendement is 98 hl/ha, maar voor de Classico Superiore is dat 77 hl/ha. In de praktijk ligt het rendement bij goede produ-
centen veel lager. De druiven voor de Passito worden geperst tussen 15 oktober en 31 maart,
volgend op de oogst. Als gemiddeld maximumrendement voor de Passito geldt 63 hl/ha. Reguliere Spumante is altijd afkomstig uit één oogstjaar, dat ook vermeld moet worden op de fles.
De Spumante Riserva (die niet van één jaar hoeft te zijn) rijpt minimaal 12 maanden, waarvan 9 maanden sur lie.
In het verleden werd bij de gisting nog weleens schilcontact toegepast om de wijn meer volheid te
geven, maar de meeste Verdicchio wordt nu modern gemaakt, met temperatuurcontrole en zonder skin contact. Op initiatief van een aantal kleine producenten is vanaf 2010 een begin gemaakt met het onderscheiden van subzones en specifieke wijngaarden, met name in de Classico-zone. De DOC kent inmiddels zo’n honderd Menzioni Geografiche Aggiuntive.
186
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Verdicchio di Matelica DOC
De DOC-erkenning van Verdicchio di Matelica dateert uit 1968. Verdicchio di Matelica Riserva
kreeg in 2010 zijn eigen DOCG-status. De wijngaarden van Matelica, zo’n 300 ha in totaal, liggen hoger dan die in het gebied rond Jesi. Matelica ligt ook wat zuidelijker (in de provincie Macerata) en meer landinwaarts, aan de voet van de Apennijnen, waar het wat bergachtiger is dan rond
Jesi. Tussen de twee productiegebieden stroomt de Esino, een riviertje dat langs het stadje Jesi
stroomt en net ten noorden van Ancona in zee uitmondt. De kalkrijke kleibodem van Matelica leent zich uitstekend voor de productie van witte wijn. Karakteristiek voor Verdicchio di Matelica zijn de
bleekgele kleur met groene reflecties, aroma’s van appel en perzik, een droge, nootachtige smaak en een klein bittertje in de afdronk. De wijn is doorgaans karaktervoller dan Verdicchio dei Castelli
di Jesi en behoort tot de betere witte wijnen van Italië. Veel producenten brengen een sur lie-versie, wat de wijn meer structuur en meer smaak geeft. Houtopvoeding komt maar zelden voor.
De DOC staat niet alleen droge, stille wijnen toe, maar ook een Spumante en een Passito. Alle wijntypen worden gemaakt van minimaal 85 procent verdicchio. De druiven voor de Passito
worden geperst tussen 15 oktober en 31 maart, volgend op de oogst. Er worden 13 geregistreerde wijngaarden (Menzioni Geografiche Aggiuntive) onderscheiden, verspreid over 3 gemeenten. Het
gemiddelde maximumrendement voor de droge, stille wijn en de Spumante is 91 hl/ha. Voor de Passito mag de gemiddelde maximumopbrengst niet hoger dan 58,5 hl/ha zijn.
Abruzzen
De regio Abruzzen (in het Italiaans: Abruzzo) ligt ten zuiden van de Marken en ten noorden van
Molise. Bijna 33.000 ha bestaat hier uit wijngaarden. In 2020 bedroeg de wijnproductie bijna 3 mil-
joen hl, waarvan circa twee derde rood was. Coöperaties nemen het grootste deel van de productie voor hun rekening, maar ook in de Abruzzen neemt het aantal zelfstandige wijnproducenten toe.
Ook hier is een omslag geweest van mostproductie en massawijnen (gebruikt voor distillatie of als
‘oppepper’ van wijnen uit onder meer Noord-Italië, Frankrijk en Duitsland) naar ‘serieuzere’ wijnen. Ongeveer de helft van de geproduceerde wijnen heeft een DOC-status.
De Abruzzen worden klimatologisch in sterke mate beïnvloed door de Adriatische Zee. Er heerst
een warm, zonnig klimaat met verkoeling van zee. De noordelijke provincies Pescara en Teramo hebben een hogere ligging en zijn wat koeler. In de bergen heerst een landklimaat met lange,
koude winters en korte, warme zomers. In de Abruzzen waait soms een droge, koude valwind vanaf de Adriatische Zee, de bora, of de hete sirocco uit het zuidoosten, waardoor de omstandigheden
van jaar tot jaar sterk kunnen verschillen. De jaarlijkse productie wisselt dan ook zeer. In 2011 en 2012 was de productie ruim 2 miljoen hl wijn, maar in sommige jaren is dat ruim 4 miljoen hl.
De regio is een van de meest bergachtige van Italië: circa 65 procent bestaat uit bergen en 35 procent uit heuvels. Er zijn veel bergen van 2.000 tot 3.000 meter hoog, waarvan de Gran Sasso d’Italia en de Majella in de Apennijnen de bekendste zijn, vooral vanwege hun besneeuwde toppen. Vanuit
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
187
de Apennijnen banen verschillende rivieren zich een weg naar de Adriatische Zee, waaronder de Pescara en de Sangro. De wijngaarden bevinden zich voornamelijk in de heuvels. De bodem in
de Abruzzen is over het algemeen bijzonder vruchtbaar en rijk aan kalkhoudende klei. De beste
(veelal hoger gelegen) wijngaarden treffen we aan in de provincies Pescara en Teramo, waar de grond minder vruchtbaar is en rijk is aan ijzer en zandsteen.
Traditiegetrouw worden veel wijnstokken gesnoeid volgens de tendone-methode, om de druiven tegen de zon te beschermen. De blauwe montepulciano en de witte trebbiano abruzzese zijn de belangrijkste druivenrassen van de Abruzzen. Deze vormen de basis voor verschillende wijnen.
Van montepulciano wordt naast rode wijn ook rosé gemaakt, zoals Cerasuolo, waar de provincie
L’Aquila om bekendstaat. Andere belangrijke druivenrassen in de Abruzzen zijn passerina (w) en pecorino (w), ‘oude’ druivenrassen die de laatste jaren opnieuw in de belangstelling staan. Deze
komen ook in de Marken voor. Twee andere witte druivenrassen die hier een vermelding verdienen, zijn montonico bianco (die vooral rond Teramo voorkomt) en cococciola (vooral aangeplant in de provincie Chieti).
Trebbiano d’Abruzzo (trebbiano abruzzese) is geen kloon van trebbiano toscano, maar een
geheel zelfstandige variëteit. Volgens velen is hij verwant aan de bombino bianco, maar sluitend bewijs daarvoor ontbreekt nog. Wel lijkt er een verwantschap te zijn met de Umbrische trebbiano spoletino.
Sommige IGP’s uit de Abruzzen zijn op de Nederlandse markt bekend, waaronder Colline Pes-
caresi, Colline Teatine en Terre di Chieti, maar die laten we hier buiten beschouwing. Hieronder worden de belangrijkste DOP-herkomstgebieden besproken. Colline Teramane Montepulciano d’Abruzzo DOCG
Sinds 1992 mochten producenten van Montepulciano d’Abruzzo DOC de naam van de subzone Colline Teramane op het etiket vermelden. Die naam verwijst naar de heuvels rond de stad
Teramo, waar deze volle rode wijn zijn oorsprong vindt. In 2003 is deze subzone in het noorden
van de Abruzzen gepromoveerd tot een op zichzelf staande DOCG, die in 2016 een bescheiden naamswijziging onderging. Het areaal productieve wijngaarden is circa 150 ha. De wijngaarden
liggen tot op een hoogte van 550 meter. Het gemiddelde maximumrendement is 66,5 hl/ha, veel lager dan wat voor Montepulciano d’Abruzzo DOC is vastgesteld.
De wijn is gemaakt van minimaal 90 procent montepulciano en maximaal 10 procent sangiovese.
De ‘gewone’ versie moet minimaal 1 jaar rijpen, waarvan 2 maanden op fles, en de Riserva 3 jaar, waarvan 1 jaar op hout. Vóór 2014 gold de regel dat de gewone versie 24 maanden moest rijpen, waarvan 12 maanden op (groot) hout.
188
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
De heuvelachtige provincie Teramo in het noorden van de Abruzzen
Abruzzo DOC
Abruzzo is een in 2010 erkende DOC, die alle vier de provincies van de Abruzzen beslaat. Onder deze herkomstbenaming komen zeer uiteenlopende wijnen op de markt: wit, rosé en rood; stil, mousserend en zoet. Rosé is er alleen als spumante. Voor de meeste wijntypen varieert het
maximumrendement van 84 hl/ha tot 98 hl/ha. Voor de witte Abruzzo Montonico Superiore en de passito-wijnen ligt het toegestane maximumrendement lager.
Stille, droge witte wijnen worden gemaakt van minimaal 50 procent trebbiano abruzzese en/of
trebbiano toscano. Wanneer de wijn wordt verkocht onder de vermelding Cococciola, Malvasia, Montonico, Passerina of Pecorino op het etiket, dan bestaat de wijn voor minstens 85 procent
uit het betreffende druivenras. De witte Spumante (gemaakt volgens de Charmatmethode of de metodo classico) is samengesteld uit minstens 60 procent chardonnay, cococciola, montonico
bianco, passerina, pecorino en/of pinot nero. Voor de druivensamenstelling van de witte Passito geldt een minimum van 60 procent gewürztraminer, malvasia, moscato, passerina, pecorino,
riesling en/of sauvignon blanc. Droge rode Abruzzo bestaat voor minimaal 80 procent uit monte-
pulciano. Voor de rode Passito is het minimumaandeel montepulciano lager: 60 procent. De rosé Spumante wordt gemaakt van minimaal 60 procent montepulciano en/of pinot nero. Spumantes
die volgens de traditionele methode worden gemaakt, kennen ook een variant met jaargangaanduiding.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
189
Cerasuolo d’Abruzzo DOC
De wijnen van deze DOC waren voorheen onderdeel van Montepulciano d’Abruzzo DOC, maar
sinds 2010 vallen de wijnen onder een zelfstandige DOC. Wijngaarden die tot het productiegebied van Montepulciano d’Abruzzo behoren, kunnen ook Cerasuolo produceren. Het betreft een droge, karaktervolle rosé van minimaal 85 procent montepulciano, waarbij de kleur wordt verkregen door een kort schilcontact. Deze kleur laat zich vaak omschrijven als kersenrood. De Superiore heeft
iets meer alcohol en rijpt iets langer. Voor de Superiore is het maximumrendement 84 hl/ha, tegenover 98 hl/ha voor de ‘gewone’ Cerasuolo. Goede Cerasuolo d’Abruzzo kan een groot bewaarpotentieel hebben, tot tientallen jaren. Montepulciano d’Abruzzo DOC
Montepulciano d’Abruzzo, als DOC erkend in 1968, is verreweg de grootste en bekendste DOC van de Abruzzen, met een wijngaardareaal van ruim 9.000 ha. Het productiegebied strekt zich langs de kust uit van de noordgrens tot de zuidgrens van het gewest en landinwaarts tot aan
Teramo, L’Aquila en Sulmona. De wijngaarden liggen tot 500 meter hoog (in een aantal gevallen tot 600 meter) op de hellingen van de oostelijke voetheuvels van de Apennijnen. De onder deze herkomstnaam geproduceerde wijn heeft een diepe robijnrode kleur, de nodige structuur en aroma’s
van rijp fruit, maar hij is vaak tegelijk sappig en soepel. Eigenlijk zijn er twee stijlen Montepulciano: een fruitige, wat robuuste wijn die jong gedronken moet worden en een serieuzere stijl, die vaak wat eikenhout heeft gezien. In 2003 kreeg de wijn uit de subzone Colline Teramane een eigen DOCG-status (zie blz. 188).
De volgende sottozone worden onderscheiden binnen Montepulciano d’Abruzzo: • • • • •
Alto Tirino;
Casauria (Terre di Casauria); Teate;
Terre dei Peligni; Terre dei Vestini.
Voor deze vijf subzones gelden striktere productieregels. Het maximumrendement is veel lager dan de 98 hl/ha die geldt voor de reguliere Montepulciano d’Abruzzo. De reguliere Rosso en
Rosso Riserva worden gemaakt van minimaal 85 procent montepulciano, maar voor de wijnen uit
de subzones gelden hogere minimumpercentages montepulciano: 90 procent voor Teate en Terre dei Vestini, 95 procent voor Alto Tirino en Terre dei Peligni en 100 procent voor Casauria. Ook de verplichte lagering varieert, van minimaal 24 maanden voor de reguliere Riserva tot minimaal 30 maanden voor de Alto Tirino Riserva, Teate Riserva en Terre dei Peligni Riserva. Trebbiano d’Abruzzo DOC
Trebbiano d’Abruzzo is een DOC die dateert uit 1972. Het zijn over het algemeen de betere witte
wijnen uit de Abruzzen die onder deze herkomstnaam vallen. Zo’n 2.150 ha is productief. Wijngaarden met een zuidelijke expositie liggen tot op een hoogte van 600 meter; voor wijngaarden die niet
190
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Het dorpje Villamagna in de provincie Chieti, bekend om zijn Montepulciano
op het zuiden liggen, is een maximale hoogte van 500 meter vastgesteld. Als gemiddeld maximumrendement geldt 98 hl/ha voor de reguliere Bianco, 91 hl/ha voor de Superiore en 84 hl/ha voor de Riserva. De Riserva rijpt minimaal 18 maanden.
Voor de productie zijn, opmerkelijk genoeg, drie druivenrassen toegestaan. Zowel de reguliere
witte wijn als de Superiore als de Riserva bestaat uit minimaal 85 procent trebbiano abruzzese,
trebbiano toscano en/of bombino bianco. De naam van de DOC suggereert dat er sprake is van
één druivenras, de trebbiano (hoewel het hier in feite al gaat om twee druivenrassen, aangezien
de trebbiano toscano en trebbiano d’Abruzzo verschillende rassen zijn), maar daarnaast mag dus
ook bombino bianco worden gebruikt. In de loop der jaren is gebleken dat het onderscheid tussen
deze druivenrassen niet altijd even duidelijk is. De wetgever heeft hier rekening mee gehouden en
het gebruik van bombino bianco daarom opgenomen in de regelgeving. De beste Trebbiano’s, vaak houtgelagerd, kunnen zeer lang goed blijven, soms tot tientallen (!) jaren. Molise
Molise is de op een na kleinste regio van Italië. Alleen Valle d’Aosta is kleiner. Het dunbevolkte en
bergachtige gebied, dat tot 1963 één regio vormde met de Abruzzen, ligt aan de Adriatische Zeekust,
tussen de Abruzzen en Apulië in. Het klimaat varieert van continentaal (in de bergen en op de heuvels landinwaarts) tot maritiem (aan de kust). De bodems variëren van rotsachtig met morenen tot kalkrijk. In de dalen is de bodem zeer vruchtbaar. Veel wijngaarden liggen in de bergen en op de heuvels.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
191
Sommige wijngaarden liggen op de kustvlakte, waar zeewinden de zomerhitte enigszins temperen. Irrigatie is daar vaak wel noodzakelijk.
Er wordt al duizenden jaren wijn gemaakt in Molise, maar de bekendheid van het gebied is gering. Dit komt voor een deel door het feit dat de streek lange tijd onderdeel was van de Abruzzen.
Net als Basilicata heeft Molise na de Tweede Wereldoorlog bovendien last gehad van een grote
uitstroom van arbeidskrachten. De afgelopen decennia is de wijnbouw echter gemoderniseerd en tegenwoordig is er meer variatie in het wijnaanbod dan ooit. De ruim 5.000 ha aan wijngaarden leverde in 2020 zo’n 400.000 hl wijn op, waarvan slechts een klein deel een DOC-status heeft.
Ruim twee derde van de totale productie is rood. De productie is grotendeels in handen van coöperaties en veel wijn wordt in bulk verkocht. Isernia en de hoofdstad Campobasso zijn de belangrijkste productiecentra.
De meest voorkomende druivenrassen zijn montepulciano en trebbiano toscano. Voor wit zijn
verder malvasia, falanghina, greco bianco en de lokale bombino bianco van belang, voor rosé en
rood sangiovese en aglianico. De lokale trots is echter de blauwe tintilia del Molise, die vrijwel uit-
sluitend in Molise groeit. Dit druivenras is waarschijnlijk in de achttiende eeuw door Spanjaarden in
Molise geïntroduceerd. Hij rijpt relatief laat en is goed bestand tegen droogte. Wijnen ervan hebben een diepe kleur. In 2011 werd speciaal voor wijnen op basis van tintilia de herkomstbenaming Tin-
tilia del Molise DOC in het leven geroepen. De wijngaarden van deze DOC liggen op minstens 200 meter hoogte in de provincies Campobasso en Isernia.
Molise telt geen DOCG’s en slechts een paar DOC’s. De belangrijkste twee zijn Biferno en Molise. Biferno DOC
Biferno werd in 1983 als DOC erkend. De wijngaarden liggen van de kuststrook tot landinwaarts rond Campobasso. Voor de witte wijnen is 70 tot 80 procent trebbiano toscano voorgeschreven. Als aan-
vullende druif wordt vooral bombino gebruikt. De rosé en rode Biferno (inclusief Superiore en Riserva) worden van 70 tot 80 procent montepulciano gemaakt, aangevuld met 10 à 20 procent aglianico (om
de wijn meer body te geven) en maximaal 20 procent andere blauwe druivenrassen. De rode Riserva rijpt minimaal 3 jaar. Voor de Rosso Superiore is het toegestane maximum-rendement 87,5 hl/ha. Voor de overige wijnen is het gemiddelde maximumrendement 98 hl/ha. Molise DOC
Molise is een algemene DOC, geldend voor heel Molise. De DOC werd erkend in 1988 voor wit,
rosé, rood, mousserend en passito. De witte wijnen worden altijd met vermelding van het primaire druivenras gemaakt, dat minstens 85 procent van de samenstelling uitmaakt: Chardonnay, Falanghina, Fiano, Greco Bianco, Malvasia, Moscato Bianco, Pinot Bianco, Pinot Grigio,
Sauvignon of Trebbiano. De reguliere Rosato en Rosso worden geproduceerd van minimaal 85 procent montepulciano. Soms wordt tintilia del Molise als aanvullende druif gebruikt. Als op het
etiket Aglianico, Cabernet Sauvignon, Merlot, Pinot Nero of Sangiovese vermeld staat, dan maakt
192
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
het betreffende druivenras minimaal 85 procent van de samenstelling uit. De Rosso en Merlot
mogen ook als Novello op de markt komen. Alleen de Rosso en de Aglianico hebben een Riservavariant. Deze Riserva rijpt minimaal 2 jaar, waarvan 6 maanden op hout. De witte Spumante is
gemaakt van minimaal 50 procent chardonnay, falanghina, fiano, malvasia, montepulciano (als
witte wijn gevinifieerd), moscato, pinot bianco en/of pinot grigio. Wanneer het druivenras op het
etiket vermeld staat, dan maakt dit minimaal 85 procent van de samenstelling van de wijn uit. Dat geldt ook voor rode Molise Spumante Montepulciano. Voor de productie van Molise Passito zijn
alleen falanghina en moscato toegestaan. Het maximumrendement voor de meeste wijntypen ligt tussen 98 hl/ha en 105 hl/ha. Voor de passito-wijnen is het toegestane rendement lager.
Apulië
De langgerekte regio Apulië (in het Italiaans: Puglia) vormt de hak van de Italiaanse laars. Het
gebied strekt zich over zo’n 350 kilometer uit langs de kust van de Adriatische Zee. De hoofdstad van Apulië is de industriestad Bari. De economie in Apulië is voor een belangrijk deel afhankelijk van de wijnbouw, hoewel er meer olijven dan druiven verbouwd worden. Ook graan, tuinbonen, amandelen, vijgen en tabak worden in het vruchtbare Apulië verbouwd. Voor de regio is ook de zeezoutindustrie belangrijk.
Apulië werd meer dan drieduizend jaar geleden door de Grieken gekoloniseerd en zij introduceerden er de wijnbouw. Inmiddels bedekken wijngaarden meer dan 88.000 ha. In 2020 bedroeg de
wijnproductie 9,8 miljoen hl, waarvan circa 70 procent rood was (inclusief rosé). Daarmee behoort Apulië met Sicilië en Veneto tot de productiefste wijnbouwregio’s van Italië. Veel wijnen worden
geproduceerd door coöperaties. Tot aan het eind van de twintigste eeuw werd het merendeel van de productie in bulk verkocht als mostconcentraat, als wijn om lichte wijnen uit koelere gebieden
meer kleur en body te geven of als basiswijn voor de vermoutindustrie in Piemonte, maar tegen-
woordig heeft meer dan de helft van de wijnen een DOC- of IGT-status. Apulië timmert steeds meer aan de weg met de productie van karaktervolle wijnen. Dankzij EU-subsidies kon er aan het einde van de twintigste eeuw geïnvesteerd worden in moderne technologieën en ook flying winemakers uit de Nieuwe Wereld hebben hun vernieuwende ideeën en inzichten geïntroduceerd. De door de EU gestimuleerde en gefinancierde rooiprogramma’s (in het kader van het beperken van de Itali-
aanse ‘wijnplas’) hebben er echter ook toe geleid dat er veel bush vines zijn verdwenen die interessante, geconcentreerde wijnen konden opleveren.
Apulië is opvallend vlak. Van koelte door een hoge ligging is bij maar weinig wijngaarden sprake.
De laagvlakte van Apulië, na de Povlakte de grootste vlakte van Italië, is ontstaan door subductie van de Adriatische plaat ten opzichte van de Apennijnen. Rond Foggia ligt een groot plateau, Il
Tavoliere delle Puglie genoemd. Dit plateau is zo omvangrijk en vlak dat rivieren die naar de kust stromen vaak verzanden. Meer dan de helft van Apulië bestaat uit laagland; de rest is hooguit
heuvelachtig te noemen. Bergen maken nog geen 2 procent van het landschap uit. Een mooi voor-
beeld van een bergachtig deel is het schiereiland Gargano, ten oosten van San Severo. Deze kaap,
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
193
waarvan het hoogste punt op 1.055 meter ligt, loopt steil af in de Adriatische Zee. De bodems in
Apulië zijn op veel plaatsen rijk aan ijzeroxide (uit het tertiair en quartair) op een basis van kalksteen
(uit het krijt). In de provincie Lecce ligt de krijtondergrond relatief dicht aan de oppervlakte. De krijt- en kalkbodems van Apulië bevatten op veel plaatsen fossielen van schelpdieren.
Apulië profiteert van uitbundige zonneschijn. In de kustgebieden is er sprake van een verkoelende invloed van de Adriatische Zee en de Ionische Zee (Golf van Tarente). Het klimaat maakt het telen van druiven gemakkelijk, doordat de meeste regen pas in de winter valt, als de laatste druiven
zijn geoogst. Druiven worden in heel Apulië goed rijp, wat over het algemeen alcoholrijke wijnen
oplevert. Een groot voordeel voor producenten is dat grond in Apulië relatief goedkoop is en dat het vlakke land goed machinaal te bewerken valt. Droogte kan wel een probleem zijn. Hoge opbrengsten (rond 100 hl/ha) zijn meer regel dan uitzondering, ook bij DOC-wijnen. Voorbeelden van DOC’s met hoge toegestane rendementen zijn Brindisi, Copertino en Leverano.
Apulië is altijd een belangrijke producent van tafeldruiven geweest, maar de teelt van wijndruiven neemt relatief toe. De meest voorkomende druivenrassen voor de productie van wijn zijn fiano,
greco, negroamaro, primitivo, sangiovese en trebbiano. Primitivo en negroamaro komen vooral voor in respectievelijk het westen en oosten van het schiereiland Salento. Primitivo, genetisch identiek aan de Californische zinfandel (zie blz. 42), gedijt vooral in Manduria DOC. Ook staat
hij aan de basis van de rode wijnen van Gioia del Colle DOC. Van de autochtone, later rijpende negroamaro (zie blz. 42) worden diepgekleurde, soms lichtzoete rode wijnen gemaakt, zoals
die van IGP Negroamaro del Salento, Squinzano DOC en Copertino DOC, maar ook voor het
maken van rosés is hij populair. Vaak komt negroamaro voor in een blend met malvasia nera, die vooral in de provincies Brindisi en Lecce geteeld wordt en wijnen op basis van negroamaro wat verzacht.
Ook in Apulië zijn internationale druivenrassen doorgedrongen, maar hiervan worden vooral IGP-
wijnen of eenvoudige tafelwijnen gemaakt. Een bekend voorbeeld is IGP Chardonnay del Salento. Voor sommige DOP-wijnen zijn chardonnay, sauvignon blanc, merlot en cabernet sauvignon wel
toegestaan, maar in de praktijk worden ze daarvoor zelden gebruikt. De laatste jaren is er een toe-
nemende interesse in oude regionale, soms bijna vergeten druivenrassen zoals aleatico (b), bianco d’Alessano (w), bombino bianco (w), bombino nero (b), minutolo (w), pampanuto (w), susumaniello (b), uva di Troia (b) en verdeca (w).
Het druivenras verdeca, dat wijnen geeft met een beperkt alcoholpercentage en een hoge zuurgraad, dankt zijn naam aan de typische groene kleur van de bessen. Hij komt veel in
Apulië voor en is ook populair voor de productie van vermout. In Campanië wordt hij gebruikt
voor witte Lacryma Christi. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat verdeca identiek is aan het Griekse ras lagorthi.
194
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaard in de Apulische provincie Bari
De meeste DOC-wijnen van Apulië zijn buiten Italië vrijwel onbekend. Veel DOC’s liggen vlak bij elkaar en de verschillen in druivensamenstelling of wijntypen zijn soms niet groot. In het alge-
meen kan gezegd worden dat het vruchtbare laagland rond Foggia in het noorden weinig interessante wijnen oplevert. Veel van de wijnen rond Foggia worden gemaakt op basis van trebbiano, bombino bianco, sangiovese en montepulciano. Verder naar het zuiden worden de wijnen meer
de moeite waard. Vooral de provincies Taranto, Brindisi en Lecce op het schiereiland Salento zijn rijk aan DOC’s met een goede reputatie. Salento vertoont de laatste decennia veel dynamiek.
Hier profiteren de wijngaarden van de verkoelende invloed van winden vanaf de Adriatische Zee en de Ionische Zee, waardoor druiven beter hun zuren behouden.
De belangrijkste herkomstgebieden van Apulië worden hieronder behandeld. Castel del Monte Bombino Nero DOCG
Deze productiezone in de provincie Bari, in het noorden van de ‘hiel’, was voorheen onderdeel
van het grote gebied Castel del Monte DOC, maar sinds 2011 heeft het een eigen DOCG-erkenning. De wijn betreft een rosato (!) van minimaal 90 procent bombino nero met een restzoet-
gehalte van maximaal 10 gr/l. De productie is met circa 660 hl per jaar gering. Het gemiddelde maximumrendement is 84 hl/ha.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
195
Castel del Monte Nero di Troia Riserva DOCG
Ook Castel del Monte Nero di Troia was eerst onderdeel van Castel del Monte DOC en kreeg in
2011 een eigen DOCG-erkenning. Van circa 64 ha wordt jaarlijks 3.500 hl rode wijn geproduceerd die voor minimaal 90 procent uit het laatrijpende druivenras nero di Troia bestaat. Dit druivenras,
genoemd naar een stadje bij Foggia, wordt lokaal ook wel uva di Troia genoemd. Het gemiddelde
maximumrendement is gesteld op 70 hl/ha. De verplichte lagering is minstens 2 jaar, waarvan 1 op hout. Ook deze wijn kan een restzoetgehalte hebben tot 10 gr/l. Castel del Monte Rosso Riserva DOCG
Deze herkomstnaam, eveneens sinds 2011 als DOCG ‘afgescheiden’ van Castel del Monte, geldt voor rode wijnen van minimaal 65 procent nero di Troia met een lagering van minstens 2 jaar,
waarvan 1 op hout. De gemiddelde opbrengst mag niet meer zijn dan 70 hl/ha. Ook deze wijn heeft een restzoetgehalte tot maximaal 10 gr/l. De productie is circa 2.500 hl per jaar. Primitivo di Manduria Dolce Naturale DOCG
Voorheen waren de onder deze naam uitkomende wijnen onderdeel van Primitivo di Manduria
DOC, maar sinds 2011 hebben ze een eigen DOCG-status. Het gaat om zoete, versterkte rode
wijnen (passito-stijl) van 100 procent primitivo. De druiven voor deze wijn zijn (deels) ingedroogd
tot een natuurlijk (potentieel) alcoholpercentage van 16 procent. Het gemiddelde maximumrendement is met 42 hl/ha relatief laag. Primitivo di Manduria Dolce Naturale heeft een restzoetgehalte van minstens 50 gr/l.
Aleatico di Puglia DOC
Aleatico di Puglia is een in 1973 erkende DOC die voor vrijwel heel Apulië geldt. Deze algemene
herkomstnaam betreft zoete rode wijnen in passito-stijl van minimaal 85 procent aleatico en maxi-
maal 15 procent malvasia nera, negroamaro en/of primitivo. In Italië is deze wijn vrij bekend, maar de populariteit neemt wel af. Het gemiddelde rendement mag niet uitkomen boven 52 hl/ha. De
Dolce Naturale heeft een natuurlijk (potentieel) alcoholpercentage van 15 procent en de Liquoroso Dolce Naturale van 18,5 procent. Riserva’s rijpen minstens 3 jaar. Brindisi DOC
Brindisi werd in 1979 als DOC erkend. De herkomstbenaming geldt voor witte, rosé en rode wijnen. Van de witte wijn en de rosato bestaat ook een mousserende versie (Spumante). De witte wijnen worden
gemaakt van minimaal 80 procent chardonnay en/of malvasia bianca. Wanneer de wijn wordt verkocht als Brindisi Chardonnay, Fiano, Malvasia Bianca of Sauvignon (Sauvignon Blanc), dan is hij voor ten minste 90 procent van het genoemde druivenras gemaakt. De rosé en rode wijnen worden gemaakt van minimaal 70 procent negroamaro. Als op het etiket de vermelding Negroamaro of Susumaniello
staat, dan is voor de wijn minimaal 85 procent van het betreffende druivenras gebruikt. De Riserva moet minstens 2 jaar rijpen, waarbij houtlagering niet verplicht is. Het gemiddelde maximumrendement is
voor rode wijnen 105 hl/ha, voor rosé 75 hl/ha en voor witte wijnen 91 hl/ha. Voor alle wijnen behalve de Spumante en de Novello (rood) geldt dat het restzoetgehalte 10 gr/l mag zijn.
196
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Castel del Monte
Cacc’e mmitte di Lucera DOC
Deze DOC met een moeilijk uit te spreken naam – het begin klinkt als ‘kaatsj è miete’ – werd in 1975
in het leven geroepen. De productie betreft een traditionele rode wijn uit de buurt van de stad Foggia, in het noorden van Apulië. De wijn is een blend van 35 tot 60 procent uva di Troia (lokaal ook wel
sumarello genoemd), 25 tot 35 procent malvasia nera di Brindisi, montepulciano en/of sangiovese en 15 tot 30 procent witte druiven (bombino bianco, malvasia bianca en/of trebbiano). Aan de gistende most worden steeds (deels gedroogde) druiven toegevoegd. Het is een lichtgekleurde, fruitige wijn, die jong gedronken moet worden. Als gemiddeld rendement geldt een maximum van 91 hl/ha. Castel del Monte DOC
Castel del Monte is een groot, licht heuvelachtig productiegebied van bijna 500 ha ten westen van Bari. In 1971 werd het geregistreerd als DOC en in 2011 werd de DOC uitgebreid met de wijnen
van Rosso Canosa DOC. Castel del Monte Bombino Nero, Castel del Monte Nero di Troia Riserva en Castel del Monte Rosso Riserva kregen in 2011 een eigen DOCG-status. De naam Castel del
Monte refereert aan de rijke geschiedenis van dit deel van Italië. Keizer Friedrich II van Hohenstaufen regeerde hier in de dertiende eeuw en liet het indrukwekkende, achthoekige kasteel Castel del Monte bouwen.
Castel del Monte DOC geldt voor witte, rosé en rode wijnen. De DOC kent ook witte en rosé mousserende wijnen, die frizzante of spumante kunnen zijn. De fruitige en vrij donkere rosé is zeer
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
197
populair, maar de rode wijn heeft meer kwaliteit en kan goed enige jaren op fles rijpen. Rode Castel del Monte is een donkere wijn die wordt gewonnen uit minimaal 65 procent uva di Troia, monte-
pulciano en/of aglianico. Wanneer op het etiket de vermelding Aglianico, Cabernet of Nero di Troia
staat, is de wijn voor minimaal 90 procent van het betreffende druivenras gemaakt. In het geval van ‘Cabernet’ kan het om cabernet sauvignon en/of cabernet franc gaan. Van de Aglianico en Caber-
net kan ook een Riserva worden gemaakt, die minstens 2 jaar moet rijpen, waarvan 1 jaar op hout. De Rosato (ook de Spumante en Frizzante) is samengesteld uit minimaal 65 procent aglianico,
bombino nero en/of uva di Troia. De witte wijnen (ook de Frizzante en Spumante) worden geproduceerd van minimaal 65 procent bombino bianco, chardonnay en/of pampanuto (pampanino),
eventueel aangevuld met andere witte druivenrassen. Witte wijnen met de vermelding Bombino
Bianco, Chardonnay of Sauvignon bestaan voor minimaal 90 procent uit het genoemde druivenras. Het gemiddelde maximumrendement is 98 hl/ha voor wit en rosé en 91 hl/ha voor rood. De nietmousserende versies kunnen een restsuikergehalte hebben tot 10 gr/l. Copertino DOC
Copertino is een DOC voor rode en rosé wijnen die worden geproduceerd in het hart van Salento, in het vlakke land rond het plaatsje Copertino, ten zuidwesten van Lecce. De DOC-erkenning dateert uit 1976. De wijn wordt gewonnen uit minimaal 70 procent negroamaro, eventueel aangevuld met
maximaal 30 procent malvasia nera, montepulciano en/of sangiovese. Voor sangiovese geldt een
maximum van 15 procent in de samenstelling, om het Apulische karakter van de wijn te behouden.
Er is ook een rode Riserva, waarvoor een lagering van minstens 2 jaar is voorgeschreven. Als gemiddeld maximumrendement geldt 98 hl/ha voor de Rosso-wijnen en 49 hl/ha voor de Rosato. Gioia del Colle DOC
Gioia del Colle, genoemd naar een plaatsje met deze naam, is een productiegebied ten zuiden van Bari dat in 1987 de DOC-status kreeg. Al in de achttiende eeuw werd in de streek rond Gioia del
Colle primitivo verbouwd en dit druivenras staat dan ook aan de basis van veel rode en rosé wijnen van deze DOC. Voor de reguliere rosé en rode wijn is 50 tot 60 procent primitivo verplicht, eventu-
eel aangevuld met 40 tot 50 procent malvasia nera, montepulciano, negroamaro en/of sangiovese. Gioia del Colle Primitivo en Gioia del Colle Primitivo Riserva worden gemaakt van 100 procent
primitivo. Rode wijnen met de vermelding Aleatico (die ook zoet of versterkt kunnen zijn) worden gemaakt van minimaal 85 procent aleatico en maximaal 15 procent malvasia nera, negroamaro
en/of primitivo. Witte wijnen komen hier ook voor. Deze bestaan voor 50 à 70 procent uit trebbiano toscano. Als gemiddeld rendement is maximaal 84 hl/ha vastgesteld voor de rode wijnen, 72 hl/ha voor de rosé versies en 78 hl/ha voor de witte. Voor Gioia del Colle Primitivo en Gioia del Colle Aleatico geldt een wat lager maximumrendement dan voor de overige rode wijnen. Leverano DOC
Leverano is een klein productiegebied dat wordt omringd door de DOC’s Salice Salentino, Copertino en Nardò. Het werd in 1979 als DOC erkend voor een breed scala aan wijnstijlen. Voor de
witte wijnen (inclusief Passito en Dolce Naturale) zijn malvasia bianca, vermentino, chardonnay
198
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaard met traditionele ‘trulli’ in Alberobello, ten noordwesten van Locorotondo. Trulli zijn witte, ronde huisjes met een kegelvormig dak. De wijngaard behoort tot Martina Franca DOC.
en fiano de belangrijkste druivenrassen. Rosé en rood worden vooral gemaakt van negroamaro,
al dan niet vergezeld door malvasia nera di Lecce, montepulciano en/of sangiovese. Wanneer op het etiket de vermelding Negroamaro staat, is de wijn voor minstens 85 procent van negroamaro
gemaakt. De Rosso Superiore, die minstens 12 maanden rijpt, bestaat voor minimaal 90 procent uit negroamaro. De ‘gewone’ rode Riserva en de Negroamaro Riserva ondergaan een verplichte lage-
ring van minimaal 24 maanden. Het toegestane maximumrendement loopt uiteen van 56 hl/ha voor
de Negroamaro Rosso Superiore tot 105 hl/ha voor de meeste andere wijnen. Voor de witte Passito en Dolce Naturale geldt een gemiddeld maximumrendement van 50 hl/ha. Locorotondo DOC
Locorotondo is een in 1969 als DOC erkend productiegebied van zo’n 80 ha aan productieve wijngaarden tussen Bari en Brindisi. Het is genoemd naar het plaatsje Locorotondo en grenst aan de
DOC’s Martina Franca en Ostuni. De omgeving van Locorotondo staat bekend om zijn karakteristieke ronde huisjes, trulli (enkelvoud: trullo) genoemd.
Wijnen van Locorotondo zijn altijd wit en gemaakt van minimaal 50 procent verdeca en minimaal 35 procent bianco di Alessano. Dit geldt ook voor de Spumante, Superiore, Riserva en Passito. Wijnen die op de markt komen met op het etiket de vermelding Bianco di Alessano, Fiano of Verdeca zijn voor minimaal 85 procent van het betreffende druivenras gemaakt. In het algemeen zijn de droge
witte wijnen van Locorotondo licht en fris, met minder alcohol dan de meeste andere witte wijnen uit
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
199
Apulië. De Riserva mag pas op de markt komen na 1 november van het jaar na de oogst. Voor de Locorotondo Superiore is het gemiddelde maximumrendement 70 hl/ha en voor de Passito 78 hl/ ha. Voor alle andere wijntypen is een gemiddelde opbrengst bepaald van maximaal 91 hl/ha. Primitivo di Manduria DOC
Dit herkomstgebied rond het stadje Manduria in de provincie Taranto (Tarente) kreeg in 1974 een
DOC-erkenning. De variant Primitivo di Manduria Dolce Naturale kreeg in 2011 een eigen DOCG-
status. Het gebied staat bekend om zijn ijzerrijke, rode bodems met een ondergrond van kalksteen. De wijnen zijn altijd rood en worden van minimaal 85 procent primitivo gemaakt (ook de Riserva).
De Riserva moet minstens 24 maanden rijpen, waarvan 9 op hout. Meestal zijn de wijnen rijk aan alcohol, vol en zacht. Als gemiddeld maximumrendement is 63 hl/ha vastgesteld. Opmerkelijk is dat Primitivo di Manduria maximaal 18 gr/l restzoet mag hebben. De wijn kan het best gekoeld
worden geserveerd, zodat de zoetheid en het hoge alcoholgehalte (vaak minimaal 14 procent) niet te overheersend zijn. Primitivo di Manduria is over het algemeen een rijkere, vollere wijn dan rode Gioia del Colle.
Salice Salentino DOC
Salice Salentino is een productiegebied van circa 1.200 ha in de zuidelijkste provincie van
Apulië, Lecce. Het verwierf een DOC-status in 1976. Een breed scala aan wijnen heeft recht
op de herkomstbenaming: wit, rosé, rood, stil, mousserend en zoet (versterkt). De rode versie
komt het meest voor en is ook het bekendst. Hij wordt net als de Rosato gemaakt van minimaal 75 procent negroamaro. Salice Salentino Negroamaro bestaat voor minstens 85 procent uit
negroamaro als het om de rosé gaat en voor minstens 90 procent als het om de rode versie gaat. Er is ook een rode Salice Salentino met de vermelding Aleatico; deze wordt gemaakt van mini-
maal 85 procent aleatico en maximaal 15 procent malvasia nera, negroamaro en/of primitivo. De
rode Riserva mag pas op de markt komen na een lagering van ten minste 24 maanden, waarvan 6 maanden op hout.
Witte Salice Salentino wordt gemaakt van minimaal 70 procent chardonnay. Wanneer op het etiket
de vermelding Chardonnay, Fiano of Pinot Bianco staat, dan bevat de wijn minimaal 85 procent van het betreffende druivenras. Voor de mousserende wijnen (wit of rosé) gelden qua druivensamenstelling dezelfde regels als voor de stille witte en rosé versies. Salice Salentino kan ook als rode
zoete wijn op de markt komen: als Dolce, Liquoroso Dolce en Liquoroso Dolce Riserva. Deze zoete versies worden altijd gemaakt van minimaal 85 procent aleatico en maximaal 15 procent malvasia
nera, negroamaro en/of primitivo (net als Salice Salentino Aleatico dus). De druiven voor alle wijntypen mogen gedeeltelijk worden gedroogd.
Voor de meeste wijntypen geldt een gemiddeld maximumrendement van 84 hl/ha. Voor de rosé
versies mag het gemiddelde rendement niet boven 60 hl/ha liggen. Voor de Aleatico en Aleatico Riserva is een gemiddeld maximumrendement van 70 hl/ha vastgesteld.
200
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Wijngaard bij Tuglie in het zuiden van Salento. Tuglie ligt op de grens van de DOC’s Matino en Alezio.
Squinzano DOC
Net als Salice Salentino vinden we Squinzano, als DOC erkend in 1976, in het zuiden van Salento.
Wijnen van Squinzano kunnen wit (ook mousserend), rosé of rood zijn. De witte versie, inclusief de Spumante, wordt geproduceerd van minimaal 80 procent chardonnay en/of malvasia bianca. Net
als voor de witte wijnen van Brindisi DOC geldt dat als op het etiket de naam Chardonnay, Fiano,
Malvasia Bianca of Sauvignon staat, de wijn voor minimaal 90 procent van de betreffende variëteit
is gemaakt. De rosé en rode wijnen worden gemaakt van minstens 70 procent negroamaro. Als op het etiket de vermelding Negroamaro (Negro Amaro) of Susumaniello staat, dan bestaat de wijn
voor minimaal 85 procent uit het betreffende druivenras. Riserva’s (altijd rood) moeten minstens 2
jaar lageren. Voor de rode wijnen geldt een gemiddeld maximumrendement van 98 hl/ha. Voor witte wijnen is dat 91 hl/ha. Het toegestane maximumrendement voor rosés ligt wat lager.
Sardinië
Sardinië (Sardegna in het Italiaans) is een eiland van 24.090 km² ten zuiden van het Franse eiland Corsica. Het ligt zo’n 200 kilometer verwijderd van het Italiaanse vasteland. De hoofdstad is Cagli-
ari. Net als Sicilië is het een regione autonoma met een aparte status. Sardinië werd in het verleden overheerst door de Carthagers, Romeinen, Byzantijnen, Arabieren en Spanjaarden en werd pas
‘Italiaans’ in 1726, toen het onder het Koninklijk Huis van Savoye viel. Het eiland is ook vandaag de dag een smeltkroes van verschillende culturen.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
201
Waarschijnlijk is de Sardijnse wijnbouw al meer dan drieduizend jaar oud. In de zevende eeuw voor Chr. was er in elk geval sprake van serieuze wijnbouw aan de westkust. Onder de Romeinen was Sardinië vooral een belangrijke graanleverancier. Van de vijftiende tot en met de achttiende eeuw werd Sardinië geregeerd door het oude koninkrijk Aragón. Deze overheersing bracht een aantal Spaanse druivenrassen naar het eiland, zoals garnacha, graciano en mazuelo.
Sardinië heeft een overwegend ruig en onaangetast berglandschap, afgewisseld met uitgestrekte, droge vlakten en vruchtbare heuvels. Vrijwel overal is de bodem rijk aan kalksteen, met veel
mariene afzettingen. Graniet, schist en basalt zijn er ook te vinden. Vooral het oostelijke deel van
Sardinië is bergachtig, met bergtoppen tot boven 1.800 meter, zoals de Punta La Marmora (1.834 meter), die deel uitmaakt van de Monti del Gennargentu. Op de dorre vlakten vinden we voornamelijk geiten en schapen, maar het land in het noordoosten wordt gekenmerkt door uitgestrekte
bossen met kurkeiken; Sardinië is dan ook een grote leverancier van natuurkurk. Het klimaat op Sardinië wordt omschreven als maritiem en subtropisch met lange en droge zomers. Door de
zeewinden is het klimaat gematigd. In de winter is er sprake van een mild en vochtig klimaat. In de herfst en de lente ligt de gemiddelde temperatuur tussen 14 en 20 °C, maar in de zomer ligt
de temperatuur in het kustgebied rond de 30 °C en kan de temperatuur in het binnenland oplopen tot 40 °C. De maestrale, zoals de Italianen de wind noemen die over Sardinië waait, zorgt voor de nodige afkoeling. Uit het zuiden waait de hete sirocco.
Wijnbouw speelt op Sardinië een relatief beperkte rol. Economisch gezien is veeteelt het belangrijkst. De wijnbouw concentreert zich vooral in het zuiden en westen van het eiland. Zoals in alle
Europese wijnstreken had de komst van phylloxera rond 1900 ook desastreuze gevolgen voor de
wijnbouw op Sardinië, hoewel de wijngaarden op zandgronden gespaard bleven. In de jaren vijftig van de vorige eeuw herstelde de wijnbouw zich, zij het in eerste instantie gericht op kwantiteit.
Hoge rendementen met de tendone-snoei (zie blz. 46) waren standaard. Ook op Sardinië is de nadruk inmiddels verschoven van kwantiteit naar kwaliteit, maar de toegestane rendementen
zijn nog wel zeer hoog. Het wijngaardareaal was ooit 70.000 ha, maar is nu nog maar nauwelijks de helft daarvan, mede als gevolg van het door de EU gestimuleerde rooiprogramma om het
wijnoverschot terug te dringen. De productie, die in 1979 nog 4 miljoen hl bedroeg, is afgenomen
tot ongeveer 1 miljoen hl per jaar nu. Hiervan is 43 procent wit en 57 procent rood (of rosé). Ruim twee derde van de productie heeft een DOP-status. Nog maar een klein deel bestaat uit bulkwijn.
Wijn maken is op Sardinië grotendeels in handen van coöperaties en enkele grote, private wijnbe-
drijven. Er zijn in totaal ongeveer 140 bedrijven actief. De circa 40 coöperaties zijn verantwoordelijk
voor meer dan 50 procent van de eilandproductie. Daarnaast zijn er verscheidene kleine producenten die biologisch of biodynamisch werken en oude druivenstokken als bush vines laten groeien. Zij maken hoogst originele wijnen, die een goede uitdrukking zijn van Sardiniës geschiedenis en
potentieel. Nieuwe vinificatietechnieken hebben de wijnen de laatste decennia beter verteerbaar
gemaakt. Forse financiële steun van de Europese Unie is daarbij van groot belang geweest. Ver-
schillende grote wijnbedrijven beschikken over de modernste apparatuur. Dankzij de subsidies en
202
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
de moderne technieken maken producenten nu veelal soepele, smaakvolle wijnen. Het houtgebruik is het afgelopen decennium voorzichtiger geworden. Voor de rijping wordt nu vaak cement of groot hout gebruikt.
Sardinië telt acht provincies. Deze zijn, met de wijzers van klok mee, te verdelen in verschillende wijnbouwzones: •
Olbia-Tempio: In het noordoosten vinden we de provincie Olbia-Tempio. Dit deel van Sardinië is bekend om de sneeuwwitte stranden van de rijke Costa Smeralda, waar de internationale jetset graag vertoeft. Het klimaat is droog en warm. In het district Gallura domineert de vermentino. We treffen er ook trebbiano aan, evenals moscato, nieddu mannu (alias pascale), muristellu, cannonau, monica, dolcetto, sangiovese, cabernet sauvignon en merlot. De meeste blauwe druiven worden gebruikt voor IGP Colli del Limbara.
•
Nuoro en Ogliastra: Aan de oostzijde (in het midden) liggen de provincies Nuoro en Ogliastra, waar circa 90 procent van alle Cannonau di Sardegna vandaan komt.
•
Cagliari: In de provincie Cagliari in het zuidoosten is de meeste wijnbouw geconcentreerd. Hier treffen we diverse DOC’s aan, zoals Girò di Cagliari, Nasco di Cagliari en Nuragus di Cagliari.
•
Carbonia-Iglesias: Deze provincie ligt in het zuidwesten en is vooral bekend om het druivenras carignano. De bekendste DOC is hier Carignano del Sulcis.
•
Medio Campidano: Op de vlakten van Medio Campidano staat voornamelijk graan aangeplant en speelt wijnbouw een geringe rol, hoewel in het noordelijke deel de meeste sangiovese en trebbiano van Sardinië wordt verbouwd.
•
Oristano: Oristano ligt in het midden aan de westkust van Sardinië. Hier vinden we onder andere de DOC’s Vernaccia di Oristano en Malvasia di Bosa.
•
Sassari: Sassari ligt in het noordwesten, waar rond de plaats Alghero grote hoeveelheden wijn worden gemaakt in allerlei stijlen. Alghero is ook de naam van een DOC voor rode wijnen van
het druivenras cagnulari (de Spaanse graciano) en witte wijnen van torbato. Ten noorden van de stad Sassari ligt het herkomstgebied Moscato di Sorso-Sennori DOC.
Op Sardinië vinden we tientallen inheemse druivenrassen. De meestgebruikte rassen zijn de blauwe cannonau en de witte vermentino. Voor witte wijnen zijn het naast vermentino vooral
torbato, vernaccia di Oristano, nasco en nuragus, die mooie wijnen geven. De vermentinodruiven
worden doorgaans vroeg geoogst om de zuurgraad te behouden. Andere witte druivenrassen zijn onder meer moscato bianco, retagliado bianco en semidano. Onder de blauwe druivenrassen
excelleren de monica, nieddera, carignano (ook wel bovale grande of bovale di Spagna genoemd en hetzelfde als de Franse carignan en de Spaanse mazuelo) en de al genoemde cannonau. De laatste druif, identiek aan de Franse grenache noir en de Spaanse garnacha, is de trots van de
meeste wijnmakers. Hij levert warme, rijke wijnen op met een robuuste structuur, die tegenwoordig door moderne vinificatiemethoden goed in balans kan worden gehouden. Omdat cannonau een
relatief lage zuurgraad heeft, wordt hij soms aangevuld met bijvoorbeeld carignano. Andere blauwe druivenrassen zijn caddiu, caricagiola, muristellu (alias bovale sardo of cagnulari, lokale namen
voor de Spaanse graciano) en nielluccio (de lokale naam voor sangiovese). Piemontese overheer-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
203
Sardinië
sers brachten de barbera, nebbiolo en dolcetto naar Sardinië, maar deze spelen een bescheiden rol. De drang om vooral met ‘eigen’ druivenrassen te werken is groot op Sardinië.
Veel DOC-gebieden van Sardinië zijn erg ruim bemeten. De wijnen Vermentino di Sardegna en
Cannonau di Sardegna bijvoorbeeld mogen zowat op het hele eiland geproduceerd worden. De DOC’s zijn vooral om politieke en economische redenen zo ruim vastgesteld. Grote bedrijven
kunnen op deze manier makkelijker ‘merkwijnen’ maken. Opmerkelijk is dat binnen veel DOC’s
verschillende wijntypen worden geproduceerd: droog, zoet, liquoroso (zowel zoet als droog gevi-
nifieerd) en passito. De zoete wijnen (meestal gemaakt van moscato) kunnen fruitig zijn, maar ook oxidatief en rijp qua stijl. Hieronder worden de belangrijkste herkomstbenamingen van Sardinië besproken.
Vermentino di Gallura DOCG
Het productiegebied Vermentino di Gallura, dat in 1996 een DOCG-status verwierf en zo’n 625 ha
telt, bevindt zich in het noorden en noordoosten van Sardinië. De bodem is hier rotsachtig en bevat veel graniet. Het klimaat is warm en droog, maar zeewinden zorgen voor vocht en verkoeling. Druiven kunnen hier goed rijp worden. Verschillende wijntypen hebben recht op de herkomstbenaming: Bianco, Bianco Superiore, Spumante, Vendemmia Tardiva en Passito. Alle worden voor minimaal
95 procent van vermentino gemaakt. Druiven voor de Passito drogen tot ze een potentieel alcoholpercentage van minimaal 15,5 procent hebben bereikt. De Spumante kan via de metodo classico
204
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
of de metodo Martinotti worden geproduceerd. Als de Spumante volgens de traditionele methode
wordt gemaakt, moet hij minimaal 9 maanden sur lie rijpen en moet de datum van het dégorgement
op de fles vermeld worden.
Het gemiddelde maximumrendement is voor de meeste wijntypen 70 hl/ha. Voor de Superiore en de Passito geldt een lager maximumrendement, respectievelijk 63 hl/ha en 50 hl/ha. Alghero DOC
Alghero is een productiegebied van 252 ha in de provincie Sassari, in het noordwesten van het
eiland. De DOC-erkenning dateert uit 1995. Van zowel Sardijnse als internationale rassen worden
hier witte, rosé en rode wijnen gemaakt, die stil, mousserend, droog of zoet kunnen zijn. De belangrijkste druivenrassen voor de witte wijnen (ook Spumante en Passito) zijn chardonnay, sauvignon
blanc, torbato en vermentino. Voor rosé en rood zijn cabernet franc, cabernet sauvignon, cagnulari, merlot en sangiovese de belangrijkste variëteiten. Van de Rosso kan ook een Novello worden
gemaakt. Druiven voor de Passito drogen tot ze een potentieel alcoholpercentage van minimaal 15 procent hebben bereikt. De Liquoroso rijpt minstens 3 jaar, de Liquoroso Riserva minstens 5 jaar. De toegestane maximumrendementen zijn hoog en lopen uiteen van 80 hl/ha voor de Passito tot 112 hl/ha voor de reguliere Bianco. Cannonau di Sardegna DOC
Cannonau di Sardegna is een uit 1972 daterende herkomstnaam, die voor het hele eiland geldt. Ruim 2.200 ha is geklasseerd voor deze DOC, maar daarvan is slechts zo’n 1.200 ha aan wijn-
gaarden productief. Het merendeel van de wijn komt uit de provincie Nuoro, die een deel van het oosten en een deel van het midden van Sardinië beslaat. Ook in de provincie Ogliastra wordt
veel Cannonau geproduceerd. De hoogte van de wijngaarden is een belangrijke factor voor de kwaliteit en het karakter van de wijnen, wat mede verband houdt met temperatuur, ondergrond en opbrengsten: hoe hoger de wijngaard, hoe koeler, hoe armer de ondergrond en hoe lager
de druivenopbrengst. Sommige wijngaarden liggen op zeeniveau, maar er zijn ook wijngaarden die op een hoogte van 600 tot 800 meter liggen, zoals bij het stadje Jerzu. Wijngaarden tot 100
meter hoog leveren doorgaans Cannonau met een lichte kleur en een lichte, soepele smaak, terwijl Cannonau van wijngaarden op 450 tot 850 meter complexer en intenser is en meer bewaarpotentieel heeft.
De Rosato, Rosso, Rosso Riserva, Liquoroso (zowel zoet als droog) en Passito worden gemaakt van minimaal 85 procent cannonau. Als aanvullende druivenrassen kunnen mediterrane rassen
gebruikt worden (zoals monica en bovale sardo) maar ook internationale variëteiten (zoals cabernet sauvignon en merlot). Voor de Classico is een minimum van 90 procent cannonau vereist. In de praktijk bestaan veel wijnen tegenwoordig uit 100 procent cannonau. Het toegestane maxi-
mumrendement is met 77 hl/ha (voor een Classico: 63 hl/ha) redelijk hoog. Voor de Passito geldt een gemiddeld maximumrendement van 60,5 hl/ha.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
205
Wijngaard van Carignano del Sulcis DOC
Er worden voor Cannonau di Sardegna vier subzones onderscheiden: • •
Capo Ferrato (in het zuidoosten);
Jerzu (geldig voor de gemeenten Jerzu en Cardedu, ten zuidwesten van Tortoli in de provincie Ogliastra);
•
Nepente di Oliena (geldig voor Oliena en een deel van de gemeente Orgosolo, ten zuidoosten van de stad Nuoro);
•
Classico (uitsluitend in de provincies Nuoro en Ogliastra).
Cannonau di Sardegna Classico rijpt minimaal 2 jaar (waarvan 12 maanden op hout) voordat hij
in de handel komt. Voor de Riserva geldt ook een rijping van minstens 2 jaar (inclusief 6 maanden op hout) en voor de Liquoroso een rijping van ten minste 1 jaar (inclusief 6 maanden op hout). De Passito rijpt verplicht minimaal 1 jaar. Carignano del Sulcis DOC
Carignano del Sulcis, dat in 1977 de DOC-status kreeg, telt 310 ha in het zuidwesten van Sardinië. Carbonia, Santadi en Teulada zijn de belangrijkste productiecentra. Alle wijntypen (Rosato, Rosso,
Novello, Superiore, Riserva en Passito) worden gemaakt van minimaal 85 procent carignano. Het
terroir in dit zonnige en warme deel van het eiland is zeer geschikt voor carignano. Sommige drui-
venstokken zijn hier zeer oud. Carignano heeft een sterke weerstand en is goed bestand tegen wind en allerlei ziekten. Veel planten hebben zelfs de phylloxera-ramp overleefd. Het rest-suikergehalte
206
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
voor Passito is minimaal 50 gr/l. De rode Superiore en Riserva rijpen minstens 2 jaar, waarvan zeker 6 maanden op fles. Als gemiddeld maximumrendement is voor de meeste wijntypen 77 hl/ha toegestaan; voor de Rosso Superiore geldt 52,5 hl/ha en voor de Passito 37,5 hl/ha. Monica di Sardegna DOC
Deze in 1972 erkende DOC geldt voor rode wijnen van minimaal 85 procent monica. Druiven
mogen van heel Sardinië komen, maar het totale aantal productieve wijngaarden beslaat in de
praktijk iets meer dan 200 ha. De reguliere Rosso heeft doorgaans een zachte, sappige, niet erg uitgesproken smaak en is soms halfzoet (amabile). Er is ook een Superiore, die droog moet zijn.
Deze komt na circa 10 maanden op de markt. Het gemiddelde maximumrendement is 105 hl/ha. Vermentino di Sardegna DOC
Zo’n 1.100 ha op het eiland levert druiven voor Vermentino di Sardegna, een wijn die in 1988
een DOC-status kreeg. Net als voor Cannonau di Sardegna, Moscato di Sardegna, Sardegna
Semidano en Monica di Sardegna mogen de druiven voor deze DOC van het hele eiland komen. Het betreft witte wijnen van minimaal 85 procent vermentino. Er wordt ook een Frizzante en een
Spumante gemaakt. Met 112 hl/ha is het toegestane maximumrendement bijzonder hoog. Dit komt de kwaliteit van de wijnen vaak niet ten goede. Vernaccia di Oristano DOC
Een opmerkelijke wijn is de historische Vernaccia di Oristano, die al rond 1300 wordt genoemd in geschriften en vernoemd is naar zijn druivenras en herkomst. De Sardijnse vernacciadruif heeft niets te maken met de vernaccia uit San Gimignano, de vernatsch uit Alto Adige of de blauwe
vernaccia di Serrapetrona uit de Marken. Het productiegebied, erkend in 1971, ligt aan de westkust ten noorden van Oristano, in de vallei van de rivier Tirso. Het is nog geen 300 ha in omvang.
Vernaccia di Oristano is een karakteristieke witte wijn, waarvan de productie zeer beperkt is. Via een langzame vergisting bereikt de wijn een alcoholpercentage van minimaal 15 procent (de
Riserva 15,5 procent en de Liquoroso 16,5 procent). Net als in het Spaanse Jerez-gebied wordt de wijn blootgesteld aan flor-vorming en rijpt hij vaak in een solera-systeem. De diepgekleurde wijn
wordt op Sardinië als aperitief of aan tafel geschonken. Vernaccia di Oristano is gemaakt van 100 procent vernaccia di Oristano. De wijn rijpt lang: de reguliere versie rijpt 29 maanden (inclusief 24
maanden op hout), de Superiore 3 jaar op hout en de Riserva 4 jaar op hout. Ook een nog langere houtlagering komt voor, waarbij de hoeveelheid wijn door verdamping flink kan teruglopen en de wijn oxidatieve tonen ontwikkelt. Op fles oudert Vernaccia di Oristano goed, zelfs tot tientallen jaren. Hij kan droog of zoet zijn. Als gemiddeld maximumrendement geldt 52 hl/ha. Sicilië
Het bergachtige Sicilië is het grootste eiland in de Middellandse Zee en beschikt over bijna 120.000 ha aan wijngaarden. Het is qua oppervlakte de grootste wijnregio van Italië. Het eiland kent een
lange geschiedenis: Phoeniciërs, Grieken, Romeinen, Arabieren, Noormannen, Duitsers en Span-
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
207
jaarden lieten hun sporen na op dit multiculturele eiland. Het waren de Grieken, die er vanaf de
achtste eeuw voor Chr. wijnbouw brachten via hun kolonies. De wijnbouw rond de door de Grieken gevestigde stad Akragas (het huidige Agrigento, bekend om de nog bijna intacte Griekse tempel
die er staat) genoot al in de vijfde eeuw voor Chr. een goede reputatie. Een beroemde wijn in de oudheid was Mamertinum, een zoete wijn uit de omgeving van Messina in het noordoosten van het eiland. Wat veel wijnen van Sicilië kenmerkte, was hun zoetheid. In de Romeinse keizertijd
was Sicilië, net als Sardinië, de graanschuur van het Romeinse Rijk en werden veel wijngaarden
vervangen door graanvelden. Ook in de middeleeuwen was graan het belangrijkste (commerciële) product, vooral voor de export. In de loop van de veertiende eeuw nam de vraag naar wijnen van hoge kwaliteit toe en groeide het wijngaardareaal, dat vooral in handen was van de aristocratie.
De belangrijkste wijnbouwgebieden bevonden zich aan de oostkust, onder andere rond Catania,
Augusta en Siracusa. In de vijftiende eeuw werd de meeste wijn geproduceerd rond havensteden
als Catania, Messina, Taormina en Trapani. Vandaag de dag is wijnbouw de belangrijkste industrie van het eiland. Met een gemiddeld bezit van slechts zo’n 1,3 ha is het logisch dat circa 75 procent van alle wijn wordt gemaakt door coöperaties. Sicilië is ook een groot producent van tafeldruiven. Sicilië ligt zuidelijker dan veel mensen denken. De wijngaarden van de DOC’s Eloro en Noto in het
zuidoosten liggen zuidelijker dan Tunis, de hoofdstad van Tunesië. Warme winden uit Afrika kunnen voor een verzengende hitte zorgen. In grote delen van het eiland zijn de bodems vulkanisch van
samenstelling. De lavabodems op de hellingen van de Etna zijn erg vruchtbaar. De natuurlijke voorwaarden voor wijnbouw zijn over het algemeen heel goed. Het regent weinig op Sicilië en de zon
schijnt er overvloedig. Het warme en overwegend droge klimaat maakt dat men weinig last heeft van schimmels zoals meeldauw, waardoor veel wijngaarden biologisch bewerkt kunnen worden. Biolo-
gische wijnbouw is op Sicilië dan ook eerder regel dan uitzondering. Er is wel een verschil in klimaat tussen de wijngaarden aan de kust en die in het binnenland. De kuststrook heeft een droog en erg
warm klimaat, waardoor druiven gemiddeld een hoog suikergehalte hebben en een lage zuurgraad.
Veel wijngaarden, met name die aan de zuidkust en rond Alcamo in het noordwesten, hebben irrigatie nodig. Het droogst en warmst is het in het zuidoosten, waar soms maandenlang geen regen valt en de warme sirocco voor temperaturen boven 40 °C zorgt. Het klimaat in de berggebieden in het bin-
nenland is iets vochtiger. Op de bergtoppen in het noordoosten ligt enkele maanden per jaar sneeuw. Zo’n 65 procent van alle wijngaarden ligt op heuvels en zo’n 5 procent ligt op berghellingen. De rest van de wijngaarden bevindt zich op de vlakten.
Lange tijd stond Sicilië bekend vanwege de productie van bulkwijnen. Vooral in de jaren zestig,
zeventig en tachtig van de vorige eeuw werden hoge rendementen door de overheid aangemoe-
digd, wat tot systematische overproductie leidde. Tot de jaren negentig werd het overgrote deel van de Siciliaanse wijnen gebruikt om te versnijden met andere wijnen, zowel in als buiten Italië (vooral in Frankrijk, Spanje en Duitsland). Druiven werden vaak verkocht als rozijnen, ingedampt tot con-
centraat, verstookt tot industriële alcohol, gebruikt in likeuren of verwerkt tot vermout. Buiten de wet om worden Siciliaanse bulkwijnen soms nog steeds gebruikt om buitenlandse wijnen ‘op te
peppen’. De omslag van kwantiteit naar kwaliteit, die eind jaren tachtig begon, bleek een langzaam
208
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Windmolen en zoutpannen bij Marsala aan de westkust van Sicilië
en langdurig proces. Pas sinds het eind van de twintigste eeuw weet het niveau van gebottelde wijn dat van bulkwijnen te overtreffen. Door de veelheid aan inheemse druivenrassen en de grote klimaatverschillen komen op Sicilië veel verschillende wijnstijlen voor.
Ooit was Sicilië beroemd om zijn Marsala, maar tegenwoordig genieten vooral de stille witte en rode tafelwijnen bekendheid. De laatste decennia zijn de wijnbouwtechnieken sterk verbeterd
en zijn steeds meer wijnboeren voor zichzelf gaan werken, wat de kwaliteit van de wijnen in veel gevallen ten goede is gekomen. Waar in veel streken het wijngaardareaal afneemt, kregen wijn-
boeren op Sicilië in 2016 toestemming om 1.000 ha aan nieuwe wijngaarden aan te planten. Ook op het gebied van wijnmarketing doen de Sicilianen het goed. Gemiddeld bedraagt de jaarlijkse
productie circa 5 miljoen hl wijn, waarvan zo’n 70 procent wit is en 30 procent rood. De productie van rode wijnen is het afgelopen decennium procentueel toegenomen.
Hoewel Sicilië rijk is aan internationale druivenrassen, bestaat de meeste aanplant uit lokale
variëteiten. Vele daarvan, zoals grillo en catarratto, werden voorheen gebruikt voor de productie
van Marsala, maar de laatste jaren worden ze steeds vaker gebruikt voor droge wijnen. De meest gebruikte druivenrassen zijn de witte catarratto (zie blz. 29) en de blauwe nero d’Avola, soms ook
calabrese genoemd (zie blz. 42). Tot de overige Siciliaanse druivenrassen behoren voor wit vooral insolia/inzolia (in Toscane ansonica genoemd), carricante, damaschino, grillo (alias riddu) en
zibibbo (muscat d’Alexandrie) en voor rood acitana, alicante bouschet, frappato, nerello cappuccio,
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
209
nerello mascalese, nocera, perricone (pignatello) en tignolo (een lokale naam voor sangiovese). In veel gevallen zijn de druivenrassen min of meer regiogebonden; zo komt perricone vrijwel alleen voor in het noordwesten van Sicilië en staan nerello cappuccio, nerello mascalese en nocera
vooral aan de oostkust aangeplant. De belangrijkste internationale variëteiten zijn syrah, chardonnay, merlot en pinot grigio. De aandacht voor deze rassen ging in de jaren tachtig van de vorige eeuw gepaard met de productie van wijnen van hogere kwaliteit.
De belangrijkste herkomstgebieden van Sicilië worden hieronder behandeld. Cerasuolo di Vittoria DOCG
Cerasuolo di Vittoria werd als DOC geregistreerd in 1973 en tot DOCG gepromoveerd in 2005. Het productiegebied, zo’n 190 ha groot, omvat de omgeving van het plaatsje Vittoria en het dal van
de rivier Dirillo (ook wel Acate genoemd) in de provincie Ragusa, in het zuidoosten van Sicilië. De herkomstbenaming betreft een rode wijn, gemaakt van 50 tot 70 procent nero d’Avola (calabrese) en 30 à 50 procent frappato. De frappato zorgt vooral voor frisheid en fruitigheid in de blend. Ook maakt hij de kleur van de wijn wat lichter en de smaak soepeler.
De Classico-zone, die vrij groot is, ligt rond Vittoria. De reguliere Rosso rijpt circa 8 maanden, de Classico 18 maanden. Cerasuolo di Vittoria is een over het algemeen slanke rode wijn met een
fruitig, bessig karakter en aroma’s van kersenfruit. De naam dankt de wijn waarschijnlijk aan deze kersenachtige aroma’s, hoewel sommigen liever spreken van de kersenrode kleur van de wijn.
Hij wordt meestal jong gedronken, maar heeft zeker bewaarpotentieel. Nieuwe benaderingen ten
aanzien van lagering op hout en in amfora’s zijn succesvol gebleken. Als gemiddeld rendement is maximaal 52 hl/ha voorgeschreven. Alcamo DOC
Alcamo DOC dateert uit 1972. Het productiegebied ligt ten zuidwesten van Palermo. De naam is
ontleend aan de stad Alcamo, die in het noorden van de zone ligt. In het westen grenst het gebied aan Marsala DOC. De Bianco, Spumante en Vendemmia Tardiva worden gemaakt van minimaal
60 procent catarratto, maximaal 40 procent ansonica, chardonnay, grecanico, grillo, müller-thurgau en/of sauvignon blanc en maximaal 20 procent andere druivenrassen. Wanneer op het etiket
Ansonica, Catarratto, Chardonnay, Grecanico, Grillo, Müller-Thurgau of Sauvignon staat, maakt dit druivenras minimaal 85 procent van de betreffende wijn uit. Voor Alcamo Bianco Classico is minstens 80 procent catarratto voorgeschreven.
De Rosato en de Spumante Rosato mogen van elk percentage cabernet sauvignon, frappato, merlot, nerello mascalese, nero d’Avola, perricone, sangiovese en/of syrah gemaakt worden. De Rosso
wordt gemaakt van minimaal 60 procent nero d’Avola, maximaal 40 procent cabernet sauvignon,
frappato, merlot, perricone, sangiovese en/of syrah en maximaal 10 procent andere druivenrassen.
Rode Alcamo met op het etiket de vermelding Cabernet Sauvignon, Calabrese (Nero d’Avola), Merlot of Syrah is samengesteld uit minimaal 85 procent van de betreffende druif. De rode Riserva rijpt
210
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Oude stokken nerello mascalese op Sicilië
minstens 2 jaar, waarvan 6 maanden op hout. Voor de witte wijnen (inclusief mousserend) geldt een gemiddeld maximumrendement van 84 hl/ha, voor rosé van 78 hl/ha en voor rood van 77 hl/ha. Het maximaal toegestane rendement voor de Vendemmia Tardiva is 48 hl/ha. Etna DOC
Etna DOC, erkend in 1968, is de laatste jaren opvallend in populariteit gestegen. Het laatste decennium was er een enorme toename van het aantal producenten op de hellingen van de actieve
vulkaan Etna, waarvan de top ruim 3.300 meter hoog is. In het gebied is een groeiende aandacht
voor een systeem van cru’s. Sommige wijnen worden onder de naam van een bepaalde wijngaard op de markt gebracht, hoewel het niet om een officiële classificatie gaat. De gemeenten rond de Etna zijn onderverdeeld in contrade (gehuchten). De wijngaarden liggen op een hoogte van 500 tot 1.000 meter. Veel druivenstokken zijn meer dan een eeuw oud en staan dicht op elkaar, wat
de kwaliteit van de druiven bevordert. Bijzonder is ook dat veel stokken ongeënt zijn en als bush
vines (alberello) worden geleid, vooral in het geval van nerello mascalese. De hoogte zorgt door de koele omstandigheden voor een vertraagd rijpingsproces van de druiven. Op grotere hoogte is het
temperatuurverschil tussen dag en nacht heel groot. Een andere belangrijke factor is dat op de hellingen van de Etna meer regen valt dan in de rest van Sicilië. Het gemiddelde maximumrendement
is 63 hl/ha. Een uitzondering geldt voor de rode Riserva: hiervoor is als maximumopbrengst slechts 56 hl/ha toegestaan.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
211
Wijngaard op een helling van de Etna
De mooiste wijnen komen van wijnmakers die respect hebben voor de specifieke eigenschappen van de vulkanische bodem, de grote variatie aan ondergronden en de kwaliteit van de inheemse
druivenrassen carricante (w) en nerello mascalese (b), die aan de basis staan van respectievelijk de witte en de rode wijnen. Op de Nederlandse markt zijn de afgelopen jaren fraaie voorbeelden verschenen. Aan ambitieuze producenten en terroirwijnen heeft Etna DOC geen gebrek.
Witte Etna is samengesteld uit minimaal 60 procent carricante. Dit steeds meer gewaardeerde drui-
venras kan wijnen opleveren die jarenlang (tot zeker 10 jaar) op fles kunnen rijpen. Daarnaast is een maximum van 40 procent catarratto toegestaan en maximaal 15 procent trebbiano, minella bianca
en/of andere witte druivenrassen. De Bianco Superiore wordt gemaakt van minimaal 80 procent car-
ricante. Etna Bianco Superiore mag alleen in de comune Milo gemaakt worden. De Rosato, Rosso en Rosso Riserva worden gemaakt van minimaal 80 procent nerello mascalese, maximaal 20 procent
nerello cappuccio en maximaal 10 procent andere blauwe druivenrassen. Vaak wordt nerello cappuc-
cio gebruikt om de nerello mascalese wat te verzachten. De rode Riserva moet minstens 4 jaar rijpen, inclusief 12 maanden op hout. Etna Spumante wordt volgens de traditionele methode gemaakt van minimaal 60 procent nerello mascalese. De verplichte lagering sur lie is minstens 18 maanden. Faro DOC
Een bijna vergeten wijngebied is Faro, dat als DOC werd erkend in 1976. Het geeft zijn naam – faro betekent vuurtoren in het Italiaans – aan een rode wijn op basis van 45 tot 60 procent
212
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
nerello mascalese, 15 tot 30 procent nerello cappuccio en 5 tot 10 procent nocera. Tot de andere
toegestane druivenrassen behoren gaglioppo, calabrese (nero d’Avola) en sangiovese. In de jaren negentig van de vorige eeuw werd deze wijn van de vergetelheid gered. Het productiegebied ligt in de noordoostpunt van de provincie Messina. De wijngaarden zijn op terrassen aangelegd die
zijn uitgehouwen in de basaltbodems op de steile uitlopers van het Peloritani-gebergte. De belangrijkste productieplaats is Palari. Goede exemplaren hebben met hun subtiele aroma’s een haast Bourgondische elegantie. Het gemiddelde maximumrendement is 70 hl/ha. Malvasia delle Lipari DOC
Deze DOC voor witte wijn dateert uit 1973. De wijn kan droog zijn, maar zoete versies (passito of liquoroso) komen het meest voor. Het productiegebied ligt voornamelijk op het eiland Salina, een
van de grootste Liparische eilanden. Malvasia delle Lipari is een aromatische witte wijn van 92 tot 95 procent malvasia di Lipari en 5 tot 8 procent corinto nero (een mutatie van sangiovese). Het gemiddelde maximumrendement is vastgesteld op 63 hl/ha. Marsala DOC
Marsala is zonder twijfel de bekendste wijn van Sicilië. Deze versterkte wijn (likeurwijn) werd in
1773 geïntroduceerd door de gebroeders Woodhouse, die er een ongekend succes mee bereik-
ten. Marsala werd ontwikkeld als alternatief voor port en (cream)sherry in de tijd dat de Engelsen door oorlogen met Spanje en Portugal niet of nauwelijks over deze wijnen konden beschikken.
Oorspronkelijk was Marsala droog en rijpte hij net als sherry volgens het solera-systeem. In de negentiende eeuw was Marsala erg populair, maar daarna daalde de consumptie. Om de wijn
aantrekkelijker te maken besloten producenten om verschillende stijlen op de markt te brengen. Dat was feitelijk de doodsteek voor de wijn. In het midden van de twintigste eeuw was de naam
Marsala bijna een synoniem voor dessertwijn en rond 1960 lag de productie op 450.000 hl per jaar. Tegenwoordig is de belangstelling beperkt en is de productie afgenomen tot minder dan 55.000 hl. De DOC-erkenning dateert uit 1969.
De wijn komt uit het achterland van de havenstad Marsala. De naam Marsala is vrijwel zeker een verbastering van een oude Arabische naam, maar de etymologische oorsprong is niet helemaal duidelijk. Het productiegebied ligt in de provincie Trapani. Het wijngaardareaal is ruim 1.500 ha.
De wijngaarden krijgen hun koelte van de zeewinden en van de berg Erice in het noorden van het
gebied. Oorspronkelijk werd Marsala vooral gemaakt van grillodruiven, die als beste voor de berei-
ding van goede Marsala worden beschouwd. Tegenwoordig is de productieve catarratto bianco het
belangrijkste ras, dat zeer zoete wijnen levert. Ook de witte inzolia en damaschino worden gebruikt,
terwijl blauwe druivenrassen als pignatello, nero d’Avola en nerello mascalese eveneens zijn toegestaan. Het maximumrendement is met 75 hl/ha voor basiswijn van witte druivenrassen en 67,5 hl/
ha voor basiswijn van blauwe druivenrassen volgens critici te hoog. In het algemeen wordt Marsala gemaakt als mistela, als een most van laat geoogste, ingedroogde druiven, waaraan wijnalcohol
wordt toegevoegd. Ook wordt dikwijls zogenaamde mosto cotto (gekookte most, een soort stroop van druivensap) gebruikt.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
213
Er zijn veel verschillende typen Marsala. Alle typen betreffen versterkte wijn. Wijnen die niet met
wijnalcohol zijn versterkt, mogen geen Marsala heten. Er is onderscheid te maken op het gebied van samenstelling/kleur (Ambra, Oro, Rubino), stijl (Fine, Superiore, Superiore Riserva, Vergine,
Vergine Stravecchio) en zoetheid (Secco, Semisecco, Dolce). De vijf verschillende stijlen komen in alle drie de kleuren voor. Hier volgt een kort overzicht: •
Ambra: Genoemd naar zijn amberachtige kleur. Wordt gemaakt van ansonica (inzolia), catar-
ratto, damaschino en/of grillo. De kleur wordt vaak verkregen door het gebruik van een kleine hoeveelheid mosto cotto. Voor Marsala Oro en Rubino mag sinds 1984 geen mosto cotto worden gebruikt. • •
Oro: Goudgele wijn, gemaakt van ansonica, catarratto, damaschino en/of grillo.
Rubino: Dit is een rode versie, gemaakt van minimaal 70 procent nerello mascalese, nero
d’Avola en/of perricone (pignatello), met maximaal 30 procent witte druiven (ansonica, catarratto, damaschino en/of grillo). •
Fine: De rijping duurt minstens 1 jaar, waarvan 8 maanden op hout. Het minimale alcoholpercentage is 17,5 procent. Voor dit type gebruikt men veel geconcentreerde most en soms ook
mosto cotto. Het is een doorsnee-Marsala, die men ook pleegt aan te duiden als IP (Italy Particular). •
Superiore (of: Vecchio): Deze versie heeft een minimaal alcoholpercentage van 18 procent. De rijping duurt minstens 2 jaar, inclusief 20 maanden op hout. Het is een zoete Marsala. Hij wordt
ook aangeduid als GD (Garribaldi Dolce), LP (London Particular) of S.O.M. (Superiore Old Marsala). •
Superiore Riserva: Ook deze versie heeft een minimaal alcoholpercentage van 18 procent,
maar voor de rijpingsperiode geldt een minimum van 4 jaar, waarvan minstens 44 maanden op hout. •
Vergine (of: Soleras): Het minimale alcoholpercentage is ook hiervoor 18 procent. De wijn rijpt
minstens 5 jaar, inclusief 56 maanden op hout. Het is een zeer verfijnde Marsala, waaraan geen mosto cotto mag worden toegevoegd. Marsala Vergine is een (been)droge tot middeldroge wijn (secco). Dikwijls wordt hij geproduceerd met het solera-systeem. Er zit op deze wijze altijd een deel erg oude Marsala in de blend. Vergine geldt als een zeer goede Marsala en is ook relatief duur. De productie is zeer beperkt. •
Vergine Stravecchio (of: Riserva): Hiervoor gelden dezelfde voorwaarden als voor de Vergine, maar de lagering duurt minimaal 10 jaar, inclusief 116 maanden op hout.
• • •
Secco: maximaal 40 gr/l restzoet.
Semisecco: 40 tot 100 gr/l restzoet. Dolce: meer dan 100 gr/l restzoet.
Pantelleria DOC
In 1971 werd deze DOC geregistreerd als Moscato di Pantelleria, maar in 2013 werd de naam
gewijzigd in Pantelleria DOC. Het productiegebied telt circa 500 ha aan wijngaarden op het vul-
kanische eilandje Pantelleria, dat dichter bij Tunesië dan bij Sicilië ligt, waartoe het administratief
behoort. Het klimaat is er subtropisch. In het midden van het eiland is het erg droog en warm, maar
214
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
hoger gelegen wijngaarden profiteren van lagere temperaturen. Dicht bij de kust is er vrijwel
constant wind, die ervoor zorgt dat schimmelziekten zeldzaam zijn op dit eiland. Veel druivenstokken worden als gobelet geleid. Soms, met name aan de kust, groeien ze in een soort ondiepe
put of gat (lokaal conca genoemd). In sommige wijngaarden zijn van lokale stenen lage muurtjes gebouwd om de stokken tegen de sirocco te beschermen.
Er bestaan verschillende versies van deze witte wijn, variërend van lichtzoet (Dolce) tot zeer zoet
(Passito, Liquoroso en Dorato). Er is ook een mousserende variant (Spumante). Moscato Dorato en
Passito hebben minimaal 100 gr/l restzoet en Moscato minimaal 68 gr/l. De ‘gewone’ witte Pantelleria (ook de mousserende versie) wordt gemaakt van minimaal 85 procent zibibbo (muscat d’Alexandrie), terwijl Zibibbo Dolce, Moscato, Moscato Spumante, Passito, Moscato Dorato, Moscato Liquoroso en Passito Liquoroso uitsluitend van zibibbodruiven worden geproduceerd. De vermelding Liquoroso
of Vino Dolce Naturale duidt aan dat de wijn met alcohol versterkt is om de gisting te stoppen. Maximumrendementen variëren van 40 hl/ha tot 70 hl/ha, afhankelijk van de wijnstijl. Sicilia DOC
Lange tijd prefereerden veel Siciliaanse producenten de meer algemene benaming IGT/IGP Sicilia boven een specifieke DOC-status. Ze hechtten meer waarde aan de naamsbekendheid van Sicilië dan aan onbekende, plaatselijke DOC’s. Met ingang van het oogstjaar 2011 werd daar een oplossing voor gevonden door Sicilië een algemene DOC te geven. De invoering van Sicilia DOC/DOP
was tevens een stimulans voor een verdere verbetering van de algehele kwaliteit. IGT Sicilia werd daarbij omgedoopt tot IGT Terre Siciliane. Opmerkelijk genoeg heeft de promotie van IGT Sicilia
tot Sicilia DOC niet geleid tot strengere regels met betrekking tot de maximumopbrengst. Voor de
meeste witte wijnen geldt een gemiddeld maximumrendement van 91 hl/ha en voor de meeste rode geldt 84 hl/ha.
Voor Sicilia DOC zijn allerlei druivenrassen toegestaan, zowel Italiaanse als internationale. Het
druivenras mag op het etiket vermeld worden wanneer de wijn in kwestie voor minimaal 85 procent uit het aangegeven druivenras bestaat. Dit geldt ook voor de spumantes. Als er meerdere
druivenrassen op het etiket staan, maakt het eerstgenoemde druivenras minstens 50 procent van de blend uit.
De Bianco en de witte versies van de Vendemmia Tardiva worden van minimaal 50 procent
ansonica (inzolia), catarratto, grecanico dorato en/of grillo geproduceerd. Voor de Rosato en Rosso is een percentage van minstens 50 procent frappato, nerello mascalese, nero d’Avola (calabrese) en/of perricone voorgeschreven. De Rosso, Nero d’Avola, Perricone en Syrah kunnen ook als
Vendemmia Tardiva worden geproduceerd. De belangrijkste druivenrassen voor de witte Spumante zijn ansonica, carricante, catarratto, chardonnay, grecanico dorato, grillo, moscato bianco, nerello
mascalese, pinot nero en zibibbo. Spumante Rosato wordt gemaakt van minimaal 50 procent frappato, nerello mascalese, nero d’Avola en/of pinot nero.
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
215
Overblijfselen van een oude Griekse tempel bij Agrigento
Siracusa DOC
De in 1973 geregistreerde DOC Moscato di Siracusa werd in 2011 omgevormd tot de bredere
Siracusa DOC. Het productiegebied ligt rond de stad Siracusa aan de oostkust. De ‘gewone’ witte Siracusa wordt gemaakt van minimaal 40 procent moscato bianco. De Moscato, Spumante (altijd
met jaargang) en Passito bestaan uit minstens 85 procent van deze druif. Rode Siracusa is samengesteld uit ten minste 65 procent nero d’Avola. Siracusa met de vermelding Nero d’Avola of Syrah is gemaakt van minimaal 85 procent van het genoemde druivenras. Maximumrendementen lopen uiteen van 56 hl/ha voor de Moscato tot 90 hl/ha voor de reguliere Bianco en Rosso.
216
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Italiaanse term
Omschrijving
Abbinamento
‘koppeling, samenvoeging’; ideale combinatie van wijn en eten (wijn-spijscombinatie)
Abboccato
lichtzoet, mild (10 à 15 gr/l restsuiker)
Acido
zuur (met een zuurgraad van 8-10 gr/l)
Affinamento
‘verfijning’; ouderingsproces, lagering
Alberese
grondsoort, rijk aan kalk, typisch voor Chianti-streek
Amabile
‘lieflijk’; halfzoet (15 tot 25 gr/l restsuiker = semisecco)
Amaro
bitter
Amarognolo
bitterachtig, bittertje
Angoloso
scherp, ‘hoekig’
Annata/anno
(oogst)jaar, wijnjaar
Asciutto
droog (minder dan 4 gr/l restsuiker = secco)
Aspro
wrang
Azienda
wijngoed
Azienda agricola
wijngoed/landgoed waar men wijn maakt van zelfgeteelde druiven
Bianco
wit
Bicchiere
glas
Bollicine
bubbels, belletjes
Botte
groot houten vat, variërend van 10 tot 100 hl inhoud, traditoneel gemaakt van kastanjehout, later van Slavonisch eiken, tegenwoordig vaak van Frans en soms Hongaars eikenhout
Bottiglia
fles
Cantina
kelder, wijnbedrijf, wijnmakerij
Cantina sociale
coöperatie van wijnmakers (Frans: cave coopérative)
Cantiniere
keldermeester
Caratello
klein houten vat van meestal 50 liter voor rijping van Vin Santo
Casa vinicola
wijnhuis
Cassetta
doos, kist
Cavatappi
kurkentrekker
Chiaretto
lichtrode of donkere rosé
Colle
heuvel
Colore
kleur
Consorzio
genootschap, vereniging, consortium (meestal van producenten/ wijnboeren)
Corporoso
vol, krachtig
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
217
218
Italiaanse term
Omschrijving
Da pronta beva
op dronk (jong drinken)
Disciplinare
de regels voor bijvoorbeeld DOC’s en DOCG’s, te vergelijken met het Franse cahier des charges
Dolce
zoet (meer dan 50 gr/l restsuiker)
Enologo
oenoloog, afgestudeerde wijnbouwkundige (vaak ingehuurd als consultant)
Enoteca
wijnbar
Esca
schimmelziekte die de stam van oudere wijnstokken aantast
Fattoria
(wijn)bedrijf, boerderij, (vrij groot) bedrijf waar men met eigen producten werkt
Frizzante
parelend, sprankelend, licht mousserend (pétillant in het Frans); een frizzante gist in roestvrijstalen tanks
Governo
oude techniek om de gisting van een wijn te voltooien door toevoeging van ingedroogde druiven; door uitvergiste wijn over deels gedroogde druiven te schenken wordt een tweede gisting gestart; voorheen gebruikt in Toscane (governo all’uso toscano) om de wijn toegankelijker te maken; tegenwoordig zelden toegepast en voor hoger geclassificeerde wijnen niet langer toegestaan
Grappolo d’uva
druiventros
Imbottigliato
gebotteld, op fles gebracht
Invecchiamento
‘oudwording’; ouderen/rijpen van wijn
Invecchiato
gerijpt, gelagerd
Lievito
gisting, gist (zuurdeeg)
Liquoroso
zoete, meestal versterkte wijn met een alcoholpercentage van doorgaans meer dan 15 procent
Lista dei vini
wijnkaart
Millesimato
(mousserende) wijn van druiven uit één bepaald oogstjaar
Monte
berg
Muffa
schimmel
Muffa nobile
edelrot, edele rotting, pourriture noble
Novello
primeurwijn (rood of wit); komt meestal iets eerder op de markt dan Beaujolais Primeur
Ottenuto da uve...
gemaakt van de druivenrassen…
Podere
kleine wijnboerderij (kleiner dan een fattoria)
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Italiaanse term
Omschrijving
Profumo
geur, bouquet
Retrogusto
nasmaak, afdronk
Rosato
rosé
Rosso
rood
Sboccatura
dégorgement (bij traditionele methode)
Scelto
‘uitgekozen’; vergelijkbaar met het Duitse Auslese
Secco
droog
Sottozona
specifieke subzone binnen een DOC(G)-gebied
Spumante
mousserend, schuimend (druk 3 tot 6 bar); meestal volgens de traditionele methode (metodo classico) gemaakt, dus met tweede gisting op fles
Stravecchio
zeer oud
Tappo
kurk
Tappo a vite
schroefdop
Tenuta
(klein) wijngoed, estate
Tino (meervoud: tini)
traditioneel rechtopstaand houten vat (kuip), meestal gebruikt voor een open alcoholische gisting
Uva (meervoud: uve)
druif
Uvaggio
mix van druiven in een assemblage of wijngaard
Vecchio/vecchia
oud, gerijpt
Vendemmia
(wijn)oogst, oogstjaar
Vigna/vigneto
wijngaard
Vino da meditazione
onofficiële term voor een wijn die te complex, te alcoholisch en/of te zoet is om te drinken in combinatie met eten
Vite/vitigno
wijnstok, druivenras
Viticoltore
wijnbouwer; druiventeler (hoeft dus niet de producent te zijn)
Tabel 21.3 Italiaanse begrippenlijst
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
219
Regio Valle d’Aosta Piemonte
DOCG
-
DOC Valle d’Aosta
Alta Langa
Alba
Asti
Albugnano
Barbaresco
Barbera d’Alba
Barbera d’Asti
Barbera del Monferrato
Barbera del Monferrato Superiore
Boca
Barolo
Bramaterra
Brachetto d’Acqui
Calosso
Dogliani
Canavese
Dolcetto di Diano d’Alba / Diano d’Alba
Carema
Dolcetto di Ovada Superiore / Ovada
Cisterna d’Asti
Erbaluce di Caluso / Caluso
Collina Torinese
Gattinara
Colline Novaresi
Gavi / Cortese di Gavi
Colline Saluzzesi
Ghemme
Colli Tortonesi
Nizza
Cortese dell’Alto Monferrato
Roero
Coste della Sesia
Ruchè di Castagnole Monferrato
Dolcetto d’Acqui
Terre Alfieri
Dolcetto d’Alba Dolcetto d’Asti Dolcetto di Ovada Fara Freisa d’Asti Freisa di Chieri Gabiano Grignolino d’Asti Grignolino del Monferrato Casalese Langhe Lessona Loazzolo Malvasia di Casorzo d’Asti / Malvasia di Casorzo / Casorzo Malvasia di Castelnuovo Don Bosco Monferrato Nebbiolo d’Alba Piemonte Pinerolese
220
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio
DOCG
Piemonte
DOC Rubino di Cantavenna Sizzano Strevi Valli Ossolane Valsusa Verduno Pelaverga
Lombardia
Franciacorta
Bonarda dell’Oltrepò Pavese
Oltrepò Pavese Metodo Classico
Botticino
Scanzo / Moscato di Scanzo
Buttafuoco dell’Oltrepò Pavese /
Sforzato di Valtellina / Sfursat Valtellina Superiore
Buttafuoco Capriano del Colle Casteggio Cellatica Curtefranca Garda Garda Colli Mantovani Lambrusco Mantovano Lugana Oltrepò Pavese Pinot Grigio dell’Oltrepò Pavese Pinot Nero dell’Oltrepò Pavese Riviera del Garda Classico San Colombano al Lambro / San Colombano Sangue di Giuda Oltrepò Pavese San Martino della Battaglia Terre del Colleoni Valcaleppio Valtellina Rosso / Rosso di Valtellina
Trentino -
Alto Adige
-
Alto Adige Casteller Lago di Caldaro / Caldaro / Kalterersee / Kalterer Teroldego Rotaliano Trentino Trento Valdadige / Etschtaler
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
221
Regio
DOCG
Trentino -
DOC Valdadige Terradeiforti / Terradeiforti
Alto Adige Veneto
Amarone della Valpolicella
Arcole
Bagnoli Friularo / Friularo Bagnoli
Bagnoli di Sopra / Bagnoli
Bardolino Superiore
Bardolino
Colli di Conegliano
Bianco di Custoza / Custoza
Colli Euganei Fior d’Arancio / Fior
Breganze
d’Arancio Colli Euganei
Colli Berici
Lison
Colli Euganei
Montello Rosso / Montello
Corti Benedettine del Padovano
Piave Malanotte / Malanotte del Piave
Gambellara
Prosecco Asolo / Asolo Prosecco
Garda
Prosecco Conegliano Valdobbiadene
Lessini Durello / Durello Lessini
Recioto della Valpolicella
Lison-Pramaggiore
Recioto di Gambellara
Lugana
Recioto di Soave
Merlara
Soave Superiore
Montello / Colli Asolani Monti Lessini Piave Pinot Grigio delle Venezie Prosecco Prosecco Rosé Riviera del Brenta San Martino della Battaglia Soave Valdadige Terradeiforti Valpolicella Valpolicella Ripasso Venezia Vicenza Vigneti della Serenissima / Serenissima
Friuli-Venezia Giulia
Colli Orientali del Friuli Picolit
Carso / Kras
Lison
Collio Goriziano / Collio
Ramandolo
Friuli Annia
Rosazzo
Friuli Aquileia Friuli Colli Orientali Friuli Grave
222
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio
DOCG
Friuli-Venezia
DOC Friuli Isonzo / Isonzo del Friuli
Giulia
Friuli Latisana Lison-Pramaggiore Prosecco
Emilia-Romagna
Colli Bolognesi Pignoletto
Bosco Eliceo
Romagna Albana
Colli Bolognesi Colli di Faenza Colli d’Imola Colli di Parma Colli di Rimini Colli di Scandiano e di Canossa Colli Piacentini Colli Romagna Centrale Gutturnio Lambrusco di Sorbara Lambrusco Grasparossa di Castelvetro Lambrusco Salamino di Santa Croce Modena Ortrugo dei Colli Piacentini Pignoletto Reggiano Reno Romagna
Liguria
-
Cinque Terre Colli di Luni Colline di Levanto Golfo del Tigullio-Portofino / Portofino Pornassio / Ormeasco di Pornassio Riviera Ligure di Ponente Rossese di Dolceacqua / Dolceacqua Val Polcèvera
Toscana
Brunello di Montalcino
Ansonica Costa dell’Argentario
Carmignano
Barco Reale di Carmignano
Chianti
Bianco dell’Empolese
Chianti Classico
Bianco di Pitigliano
Elba Aleatico Passito / Aleatico Passito
Bolgheri
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
223
Regio Toscana
DOCG dell’Elba
DOC Bolgheri Sassicaia
Montecucco Sangiovese
Candia dei Colli Apuani
Morellino di Scansano
Capalbio
Suvereto
Colli dell’Etruria Centrale
Val di Cornia Rosso / Rosso di Val di
Colli di Luni
Cornia
Colline Lucchesi
Vernaccia di San Gimignano
Cortona
Vino Nobile di Montepulciano
Elba Grance Senesi Maremma Toscana Montecarlo Montecucco Monteregio di Massa Marittima Montescudaio Moscadello di Montalcino Orcia Parrina Pomino Rosso di Montalcino Rosso di Montepulciano San Gimignano Sant’Antimo San Torpé Sovana Terratico di Bibbona Terre di Casole Terre di Pisa Val d’Arbia Val d’Arno di Sopra / Valdarno di Sopra Valdichiana Toscana Val di Cornia Valdinievole Vin Santo del Chianti Vin Santo del Chianti Classico Vin Santo di Carmignano Vin Santo di Montepulciano
Umbria
224
Montefalco Sagrantino
Amelia
Torgiano Rosso Riserva
Assisi
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio
DOCG
Umbria
DOC Colli Altotiberini Colli del Trasimeno Colli Martani Colli Perugini Lago di Corbara Montefalco Orvieto Rosso Orvietano / Orvietano Rosso Spoleto Todi Torgiano
Lazio
Cannellino di Frascati
Aleatico di Gradoli
Cesanese del Piglio / Piglio
Aprilia
Frascati Superiore
Atina Bianco Capena Castelli Romani Cerveteri Cesanese di Affile / Affile Cesanese di Olevano Romano Circeo Colli Albani Colli della Sabina Colli Etruschi Viterbesi / Tuscia Colli Lanuvini Cori Est! Est!! Est!!! di Montefiascone Frascati Genazzano Marino Montecompatri Colonna / Colonna / Montecompatri Nettuno Orvieto Roma Tarquinia Terracina / Moscato di Terracina Velletri Vignanello
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
225
Regio
DOCG
Campania
DOC Zagarolo
Aglianico del Taburno
Aversa
Fiano di Avellino
Campi Flegrei
Greco di Tufo
Capri
Taurasi
Casavecchia di Pontelatone Castel San Lorenzo Cilento Costa d’Amalfi Falanghina del Sannio Falerno del Massico Galluccio Irpinia Ischia Penisola Sorrentina Sannio Vesuvio
Basilicata
Aglianico del Vulture Superiore
Aglianico del Vulture Grottino di Roccanova Matera Terre dell’Alta Val d’Agri
Calabria
-
Bivongi Cirò Greco di Bianco Lamezia Melissa Sant’Anna Isola Capo Rizzuto Savuto Scavigna Terre di Cosenza
Marche
Castelli di Jesi Verdicchio Riserva
Bianchello del Metauro
Cònero
Colli Maceratesi
Offida
Colli Pesaresi
Verdicchio di Matelica Riserva
Esino
Vernaccia di Serrapetrona
Falerio I Terreni di Sanseverino Lacrima di Morro /
226
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio
DOCG
Marche
DOC Lacrima di Morro d’Alba Pergola Rosso Cònero Rosso Piceno / Piceno San Ginesio Serrapetrona Terre di Offida Verdicchio dei Castelli di Jesi Verdicchio di Matelica
Abruzzo
Colline Teramane Montepulciano d’Abruzzo
Abruzzo Cerasuolo d’Abruzzo Controguerra Montepulciano d’Abruzzo Ortona Terre Tollesi / Tullum Trebbiano d’Abruzzo Villamagna
Molise
-
Biferno Molise Pentro d’Isernia / Pentro Tintilia del Molise
Puglia
Castel del Monte Bombino Nero
Aleatico di Puglia
Castel del Monte Nero di Troia Riserva
Alezio
Castel del Monte Rosso Riserva
Barletta
Primitivo di Manduria Dolce Naturale
Brindisi Cacc’e mmitte di Lucera Castel del Monte Colline Joniche Tarantine Copertino Galatina Gioia del Colle Gravina Leverano Lizzano Locorotondo Martina / Martina Franca
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
227
Regio
DOCG
Puglia
DOC Matino Moscato di Trani Nardò Negroamaro di Terra d’Otranto Orta Nova Ostuni Primitivo di Manduria Rosso di Cerignola Salice Salentino San Severo Squinzano Tavoliere delle Puglie / Tavoliere Terra d’Otranto
Sardegna
Vermentino di Gallura
Alghero Arborea Cagliari Campidano di Terralba Cannonau di Sardegna Carignano del Sulcis Girò di Cagliari Malvasia di Bosa Mandrolisai Monica di Sardegna Moscato di Sardegna Moscato di Sorso-Sennori / Moscato di Sennori / Moscato di Sorso Nasco di Cagliari Nuragus di Cagliari Sardegna Semidano Vermentino di Sardegna Vernaccia di Oristano
Sicilia
Cerasuolo di Vittoria
Alcamo Contea di Sclafani Contessa Entellina Delia Nivolelli Eloro Erice
228
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
Regio
DOCG
Sicilia
DOC Etna Faro Malvasia delle Lipari Mamertino di Milazzo / Mamertino Marsala Menfi Monreale Noto Pantelleria Riesi Salaparuta Sambuca di Sicilia Santa Margherita di Belice Sciacca Sicilia Siracusa Vittoria
Tabel 21.4 Overzicht van alle DOCG’s en DOC’s van Italië (begin 2018)
Hoofdstuk 21 - Italië (2022-2023) TERUG NAAR INHOUD
229
Vinologenopleiding Boek 2b
Italië
VIN O
VIN O
Languedoc-Roussillon, Provence, Corsica, Loire, Champagne, Elzas, ZuidwestFrankrijk, Jura, Savoie
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
marketing, inkoop en selectie, gezondheid, wetgeving, wijnproeven
VIN O
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
wijnacademie
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
sinds 1974
wijnacademie sinds 1974
Opleidingslocatie & Secretariaat Kontakt der Kontinenten, Klooster Cenakel, Amersfoortsestraat 18, 3769 AR Soesterberg
®
Wijn
WIJNACA OG DE LO
IE M
Oostenrijk, Hongarije, Zwitserland, Griekenland, Overig Centraal en OostEuropa en voormalige Sovjet-Unie, Benelux en Groot-Brittannië
Wijnlanden buiten Europa
®
Overig Europa
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
VIN O
Vinologenopleiding Boek 7
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
IE M
Spanje, Portugal, Duitsland
Vinologenopleiding Boek 6
WIJNACA OG DE LO
VIN O
Vinologenopleiding Boek 5
VIN O
Vinologenopleiding Boek 4
®
Frankrijk
Bordeaux, Bourgogne, Beaujolais, Rho^ ne
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
Frankrijk
WIJNACA OG DE LO
IE M
®
®
IE M
Wijnbouw & vinificatie
Vinologenopleiding Boek 3
WIJNACA OG DE LO
IE M
WIJNACA OG DE LO
VIN O
Vinologenopleiding Boek 2a
VIN O
Vinologenopleiding Boek 1
