MUZEUM UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO PONOWNIE OTWARTE DLA ZWIEDZAJĄCYCH o końca marca w Librarii Collegium Maius prezentowane są instrumenty naukowe: kwadrant, kwintant oraz oktant, które zostały przekazane do Muzeum UJ przez Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego. Najstarszy z nich, kwadrant angielski, wykonany w latach 70. XVIII wieku przez Jessego Ramsdena w Londynie, trafił do krakowskiego obserwatorium jako dar Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kwintant, wykonany w zakładzie Josepha Utzschneidera w Monachium według projektu Josepha Liebherra, zakupiono w 1820 roku na polecenie ówczesnego dyrektora obserwatorium Józefa Łęskiego. Oktant, wykonany w angielskim Exeter, trafił do obserwatorium w połowie XIX wieku. Odwiedzając Muzeum, warto zwrócić również uwagę na stojący w Librarii kwadrant Mikołaja Kopernika oraz na kolekcję astrolabiów, od których prezentowane instrumenty się wywodzą. Eksponaty prezentowane są w ramach cyklu „Obiekt miesiąca”, którego założeniem jest przybliżanie muzealnej kolekcji, szczególnie zabytków na co dzień niepokazywanych szerokiej publiczności. Kwadrant, kwintant i oktant to trzy typy instrumentów naukowych służących do pomiaru kątów. Ich nazwy wynikają z konstrukcji – każdy z nich posiada łuk ze skalą pomiarową ograniczony dwoma ramionami, będąc przez to odpowiednio czwartą, piątą oraz ósmą częścią koła pomiarowego. Najstarszy opis kwadrantu oraz sposobu użycia pochodzi z Almagestu Klaudiusza Ptolemeusza z roku 150, gdzie autor opisuje instrument jako uproszczoną wersję astrolabium. Używany był głównie do pomiarów astronomicznych, pozwalając na wyznaczanie wysokości ciał niebieskich nad horyzontem.
18
ALMA MATER nr 222–223
Muzeum UJ
D
Kwadrant astronomiczny, Jesse Ramsden, Londyn, lata 70. XVIII wieku – instrument do pomiaru odległości kątowej pomiędzy dwoma ciałami niebieskimi. Dar króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla nowo powstającego obserwatorium astronomicznego w Krakowie
Wynalezienie oktantu przypada na I połowę XVIII wieku. Najstarszy opis działania instrumentu pochodzi z 1699 roku, przypisuje się go Izaakowi Newtonowi. Pierwsze udane konstrukcje pochodzą z lat 30. XVIII wieku. Kwintant wykorzystuje najlepsze rozwiązania zastosowane w przyrządach pomiarowych tego typu. Wyposażony jest w łuk pomiarowy dłuższy od oktantu, co pozwala znaleźć na niebie odległość między dwoma obiektami oddalonymi od siebie maksymalnie o 144 stopnie.
Początkowo przyrządy wykorzystywane były głównie w astronomii. Służyły do oznaczania pozycji ciał niebieskich, co pozwalało na pomiar czasu i określanie, na przykład, pory wschodu czy zachodu Słońca oraz gwiazd. Oktanty, a później sekstanty, znalazły szerokie zastosowanie w nawigacji morskiej – były używane na statkach aż do powszechnego zastosowania nawigacji satelitarnej GPS.
Red.
