Lísa Margrét Gunnarsdóttir
Huldukonur: Hinsegin kynverund í íslenskum heimildum 1700–1960
Árið 2017 ritstýrðu þær Ásta Kristín, Íris og Hafdís Erla bókinni Svo veistu að þú varst ekki hér: Hinsegin sagnfræði og hinsegin saga á Íslandi. Við vinnslu bókarinnar kom í ljós að aðgengi að heimildum um hinsegin karla var mun betra en að heimildum um hinsegin konur eða fólks af öðrum kynjum. „Á árunum 2016 - 2017 var ekkert í gangi hvað varðar rannsóknir á hinsegin sögu og bókin var sú fyrsta á því sviði. Í útgáfuferlinu tókum við eftir vandræðalegum skorti á umfjöllun um konur og sammæltumst við um að við yrðum að bregðast við. Oft er því haldið fram að séu einfaldlega engar heimildir til um hinsegin konur í fortíðinni en við vorum ekki alveg sannfærðar um að það væri raunin, svo við ákváðum að fara á fullt í að rannsaka það, og úr varð grasrótarverkefnið Huldukonur.“ Ásta, Íris og Hafdís fjármögnuðu verkefnið sjálfar með því að sækja um styrki í Jafnréttissjóð Íslands og unnu með Kvennasögusafni og Samtökunum ‘78. Svo lögðust þær yfir skjalasöfn, lásu allt sem þeim datt í hug og óskuðu eftir ábendingum og sögum.
„Þetta snerist um að velja sjónarhorn, hvar við ætluðum að leita og að hverju - orðin lesbía og samkynhneigð eru hugtök sem urðu ekki til fyrr en um miðja 20. öldina. Við reyndum því að hugsa leitina út frá hugtakinu hinsegin, skoða hvað þótti venjulegt og hvað þótti hinsegin, og pössuðum að takmarka leitina ekki við einhverjar fyrirfram ákveðnar hugmyndir um lesbíur. Í einhverjum skilningi vorum við að leita að konum sem þóttu dálítið öðruvísi.“ Við leitina fundust ýmsar eldri heimildir (frá 18. og 19. öld) um konur sem fólki þótti eitthvað skrítnar. „Við fundum alls konar heimildir sem segja frá konum sem gengu í buxum eða stunduðu atvinnugreinar ætlaðar karlmönnum, t.d. sjómennsku - sumar þeirra fengu í kjölfarið viðurnefnið „karlmaður“. Við tókum líka ítrekað eftir viðurnefninu „graða“, sem í því samhengi táknar ekki bara kynferðislega löngun eins og við skiljum hugtakið í dag heldur karlmennskueðli - þetta orð var notað til þess að karlkenna þessar konur. Við eigum engar heimildir frá konunum sjálfum á 18. og 19. öld, en það hvernig talað er um þær segir okkur ýmislegt um hugmyndir samfélagsins um hvernig konur áttu að vera, hvernig karlar áttu að vera og hvernig fólk átti almennt að hegða sér.“ Ásta segir ákveðna þögn ríkja hvað varðar hinseginleikann í eldri heimildum. „Á sama tíma og við fundum heimildir um óvenjulegar konur, rákum við okkur á það að það vantar heimildir. Það eru mjög mörg tímabil í Íslandssögunni þar sem við vitum ekkert um hinsegin fólk yfir höfuð, hvða þá konur. Þá er auðvelt að afgreiða þögnina með því að segja að við vitum ekki
50
neitt og að engar heimildir séum til, en í tilfelli hinsegin sögu finnst okkur þögnin mjög mikilvæg. Henni hefur markvisst verið beitt í formi þöggunar og ritskoðunar.“ Eitt af því sem fannst við heimilda söfnun nýrri heimilda voru vísbend ingar um hinseginleika efri millistéttarkvenna í Reykjavík í byrjun 20. aldar. „Það var eitthvað sem við vissum ekki fyrirfram að við myndum finna en hefði kannski átt að gruna, konur sem áttu í því sem við köllum rómantísk vináttusambönd. Það eru dæmi um að konur hafi búið með öðrum konum í áratugi og lifað lífinu saman, við fundum net af konum á árunum 1900 - 1930 sem þekktust innbyrðis, það voru ástarþríhyrningar í gangi á milli kvenna sem stunduðu sjálfstæðan rekstur, þingkvenna og íþróttafrömuða. Þær áttu það sameiginlegt að giftast ekki, og höfðu þennan tilfinningalega stuðning af hvor annarri. Þetta mynstur birtist í mörgum öðrum rannsóknum sem hafa verið gerðar á svipuðum tíma á Vesturlöndum konur sem eru að reyna að fóta sig utan hjónabandsins sem stofnunar, og þeim tekst það vegna stéttar sinnar. Á þessum tíma er enginn að fetta fingur út í þessi sambönd, þær eru einfaldlega kallaðar vinkonur og við höfum engar heimildir um hvort samband þeirra er kynferðislegt eða ekki, og það er í raun ekki viðfangsefni heimildanna.“ Upp úr byrjun 20. aldar fara heimildir um kvennasambönd hins vegar að hverfa, og margt bendir til þess að þá byrji þöggun hvað varðar hinseginleika kvenna að ná fótfestu. „Þessi sambönd fara greinilega að verða feimnismál, og þá komum við aftur inn á þögnina. Í sumum tilfellum borgaralegra kvenna sem skilja
Mynd: Fengin af vefnum Huldukonur
Huldukonur er heimildasöfnunarverkefni í umsjón Ástu Kristínar Benediktsdóttur, Írisar Ellenberger og Hafdísar Erlu Hafsteinsdóttur og er samantekt á íslenskum heimildum sem fjalla um hinsegin kynverund kvenna og annars fólks sem litið er á sem konur frá árunum 1700 - 1960. Markmið verkefnisins er að gera þessar heimildir aðgengilegar fræðafólki, nemendum og almenningi og koma nýjum rannsóknum í hinsegin sögu af stað. Stúdentablaðið ræddi við Ástu Kristínu um tilurð verkefnisins og hinsegin sagnfræðirannsóknir.
