DENEYSEL VAROLUŞÇU PSİKOLOJİ
DENEYSEL VAROLUŞÇU PSİKOLOJİ
Kişisel ölüm farkındalığı bireylerden kendilerini bu korkunç farkındalıktan korumalarını isteyen en temel varoluşsal kaygılardan biridir. Son on yılda Terör Yönetim Kuramı (TYK; reenberg, Pyszczynski, & Solomon, 1997; Pyszczynski, Greenberg, & Solomon, 1999; Solomon, Greenberg, & Pyszczynski, 1991) insanların kendi ölümlerinin farkındalığına karşı kullandıkları savunma araçlarını anlamaları için yenilikçi bir yaklaşım sağlamaktadır. Bu kuram, ölüm farkındalığı terörüyle başa çıkmak üzere iki psikolojik mekanizma önermiştir: Kültürel dünya görüşü onayı ve benlik saygısı gelişimi.
benimseyerek insanlar kendi kişisel varoluşlarından daha büyük ve daha sağlam bir yapının süreklilik duygusunu elde edebilir. İkinci savunma mekanizması, kültürle tanımlanan değer standartlarını yaşayarak benlik saygısını artırmayı amaçlayan bilişsel ve davranışsal çabaları kapsar. Kapsamlı ampirik çalışma bu doğrultudaki düşünceye yeterli desteği sağlamıştır (bkz. Greenberg, 1997; Pyszczynski et al., 1999).
Bu bölümde, yakın ilişkilerin varoluşsal işlevi fikrini tanıtmak ve ek bir ölüm kaygısı tampon mekanizması olarak sevgi ve yakınlık arayışını gösteren ampirik veriyi gözden geçirmek istiyoruz. Yakın ilişkileri evrimsel, sosyokültürel ve kişisel işlevlerinin kapsamlı bir analizine dayanarak bu ilişkilerin oluşumunun ve muhafaza edilmesinin altında yatan en önemli güdülerden birinin, kişinin faniliğinden ileri gelen varoluşsal tehdidi inkar eden insan ihtiyacı olduğu sonucuna çıkarmaktayız. Bunun gibi yakın ilişkilerin oluşumu ve sürdürülebilirliği bir terör yönetim işlevi görür. Özellikle dört temel hipotez oluşturduk. İlki, insanlara ölümlerinin hatırlatılması, ölüm farkındalığı terörünü azaltmak için yakın ilişkileri oluşturma ve sürdürme girişimleri artırır. İkincisi, yakın ilişkilerin oluşturulması ve sürdürülmesi ölüm farkındalığına karşı sembolik bir kalkan oluştursa da yakın ilişkilere entegre olmak için ayrılma veya kayıp gibi potansiyel ve mevcut tehditler kişinin varoluşsal durumunun farkındalığının artı-la sonuçlanır. Üçüncüsü, Kişinin ölüm hatırlatıcı etmenlere karşılık ilişkisel uğraşlarının artışı terör yönetim araçlarının etkinleştirilmesini geçersiz kılmaktadır. Dördüncüsü, terör yönetim mekanizması olarak yakın ilişkilere olan güven kişinin iç kaynaklarına bağlıdır. Bu bölümde bu kuramların gerekçesi üzerinde duracağız ve yakın ilişkilerin terör yönetim işlevini betimleyen ampirik çalışmalarımızı gözden geçireceğiz.
YAKIN İLİŞKİLERİN TERÖR YÖNETİM İŞLEVİ 1980’lerin sonlarından bu yana Terör Yönetim Kuramı sosyal psikolojiye taze ve yaratıcı bir yaklaşım getirmiştir. İnsanların faniliği konusundaki farkındalığı inkâr etmeye güdülendiği genel varsayıma dayanarak, kuram ölümü hatırlatan unsurlara maruz kalmanın, ölüm kaygılarını hafifletmeyi amaçlayan iki psikolojik mekanizmayı -kültürel dünya görüşü onayı ve benlik saygısı gelişimi- etkinleştirdiğini ileri sürmektedir. Kültürel dünya görüşü onayı ölüm tehdidini minimize edebilir çünkü bu dünya görüşleri dünyayı bir düzen, anlam ve süreklilikle doldurur ve sonra da koruma teminatı ve ölümü aşmayı sağlar. Kültürel dünya görüşünü
106
Dünya görüşü onayı ve benlik saygısının kaygı tampon işlevini destekleyen ampirik kanıtın etkileyici olmasına rağmen bazı eleştirmenler Terör Yönetim Kuramı’nın temel kişilerarası süreçleri gözden kaçırdığını ileri sürdü. Bu düşünce çizgisini takip ediyoruz ve yakın ilişkilerin oluşması ve sürdürülmesinin ek bir terör yönetim mekanizmasına hizmet edebileceğini öneriyoruz. Buna göre birlik, aitlik, bağlılık, bağlanma, birliktelik ve yakınlık ihtiyaçları öz koruma ihtiyacının alt bileşenleridir. Diğerlerinin bağlanma ihtiyacı ve kültürel bağlamda kişilerarası davranışı temsil eden yakın ilişkiler sürdürülmesi çok önemli yaşam fonksiyonlarını yerine getirir, temel kaygıyı azaltıcı işlev görür ve bu pozitif benlik saygısı duygusunun oluşması için öncelikli kaynaktır ve sembolik ölümsüzlük vaadi sunar. Bunun sonucunda yakın ilişkiler ölüm kaygılarını hafifletmede ve bireyi ölüm farkındalığından korumada yararlı araçlar olabilir. Terör Yönetim Kuramı, yakın ilişkilerin olası terör yönetim işlevi üzerinde durmasa da ve bu ilişkilerin ölüm kaygılarını yönetmede oynadığı rolü ampirik olarak incelememiş olsa da yakın ilişkilerin korunma, anlam ve değerler konusunda önemli bir kaynak olduğu düşüncesine Rans ve Becker’in önceki yazılarında rastlanabilir. Örneğin Rank (1934, 1941) aşk ilişkisinin temel güven duygusunu sağladığını ve bu ilişkilerin ölümü aşma duygusunu sağlamada önemli bir araç olduğunu ileri sürmüştür. Buna göre Becker (1962,1973) romantik partnerin anlam, öz değer ve ölümü aşma konusunda önemli bir kaynak olduğu yetişkin romantik durumuyla ilgili yazmıştır. Bu görüşe göre yakın ilişkiler 20. yy. boyunca Batı kültüründe ölümü aşmak konusunda bir kaynak olmuştur ve daha önce din tarafından sağlanan anlamları ve değerlerin yerini almıştır. Terör Yönetim Kuramı’nı ilk kez ortaya attıklarında Greenberg, Pyszczynski, & Solomon (1986) da yakın ilişkilerin terör yönetim işleviyle ilgili yazmışlardır. Greenberg ve çalışma arkadaşlarına göre yakın ilişkiler benlik saygısı ve öz değerin birincil kaynağıdır ve insanı ölüm farkındalığı teröründen koruyabilmektedir. Benzer ifadeler Goldenberg, Pyszczynski, Greenberg, and Solomon’un (2002) insan maddesellik sorunu analizlerinde görülebilir. Onların görüşüne göre aşk ilişkileri insanların kendi yaratılışlarını yadsımasına yardımcı olur ve insanları kendi hayvan doğalarının ötesinde ölümü aşma vaadi veren eşsiz bir manevi dünyaya yükseltir. Aşk ilişkilerinde “sevgilimizle ruh ikizi haline dönüşürüz”. (Goldenberg, 2000, s. 207).
107
